ӨКСІКПЕН ӨТКЕН ЕШ ҒҰМЫР 12+

1803 - 1917 жылдары Қазан қаласы Қазандық білім округінің орталығы болып, оған орта және төменгі Поволжье губерниялары кірді. Қазан білім округінің инспекторлары сонымен қатар осы округке қарасты қазақ білім ошақтарын да назарында ұстады. Қазан университеті мен Қазан ветеринариялық институтында XIX ғасырмен XX ғасырдың басында көптеген қазақ студенттері білім алды. Олардың біразы кейін көрнекті ғалым, мемлекет және қоғам қараткерлері болды. Солардың қатарында – Базарбай Мәметов, Ували Таначев, Махмуд Чултуров, Мұхамеджан Қарабаев, Шафкат Бекмұхамедов, Әбубәкір Алдияров, Мұхаммед-Қазы Чутаев және көптегендер. Қазанда білім алған қазақ түлектері қазақ зиялыларының белді когортасын құрап, Қазақстанның ғылыми, мәдени және саяси-қоғамдық өмірінде айырықша із қалдырды.

Аты тең дәрежесінде ардақталмай, туған ұлтына терең таныстырылмаған Алаштың бір арысы – Махетов-Мәметов Базарбай 1917 жылы Қазан университетінің заң факультетін тәмамдайды. Осының алдында 1911 жылы Верный ерлер гимназиясын аяқтаған болатын-ды. Баян желісін мұрағатта сақталып, әбден сарғайған сол арыстың өз қолымен жазған өмірбаянын арқау етіп, нақты деректерге сүйене бергеніміз жөн болар: (Аудармашы Заман Төлеуов)

«1988 жылы тамыз айында Жетісу губерниясы, Лепсі уезі, қазіргі Көктерек болысы (бұрынғы Балқаш-Лепсі болысы) Шілікті жайлауында руы Садыр, Асипов Мәметтің кедей отбасында дүниеге келдім. 1898 жылы жасым онға толғанда мені ата-анам Верный ерлер гимназиясының пансионына қазына қаржысы арқылы білім алуға тапсырды. 1900 жылы пансионның дайындық курсынан соң емтиханнан өтіп, гимназияның төменгі әзірлік класына қабылдандым. 1911 жылы аяқтап шықтым. Білімімді жалғамақ болып, Семиреченск әскери губернаторынан стипендия тағайындауын өтіндім, бірақ қолдау таппай сол жылғы маусым айында Ташкент қаласына кеттім. Бұнда келген соң да Түркістан генерал-губернаторына өтінішпен кірдім. Тағы да жолым болмады.

Білімімді ары қарай жалғастыра алмай және туған ел-жұрттан жырақта, ешбір таныссыз, күн көрістің өзі қиындыққа соқты. Енді амалдап нан тауып жеудің қамын ғана ойлап бір қызметке орналасуды ойластырдым. Осы мақсатпен жүргенде кездейсоқ Ташкен қаласына келе қалған танысым азамат Тынышпаевқа жолықтым. Ол өз тарапынан Ұлы князь Константин Константиновтың канцелярия меңгерушісі - сол тұста Ташкенде айдауда жүрген полковник Беловпен таныстырып, одан көмек өтініп, егер мүмкіндік болса жұмыс тауып беруін сұрады. Менің жағдайыммен танысқан соң ол Ұлы князға материалдық көмек сұрап жолыққанымды жөн көріп, өзі де қолқабыс көрсететінін айтты. Ұлы княздің жеке қабылдауында болып, өтінішім өтіп, маған бір жыл көлемінде айына 20 сом стипендия тағайындады. Бірақ, бір жыл өткен соң баяғы таршылыққа қайта тап болдым. Бұл тығырықтан шығуға Түркістан студенттер жерлестігі мен азамат Тынышпаев қол ұштарын берген еді. Жазды күндері қызмет жасап ақша таптым, сонымен қатар қыс айларында жалданып сабақ беріп, осының арқасында университет төлемақысы мен күн көрісімді де айырдым.

Осындай қиыншылықтарды бастан кешіре жүріп, 1917 жылы университетті бітірдім. Бұдан соң мамыр айының аяғында ?....(осы тұс анық жазылмаған) келдім, әртүрлі қоғамдық ұйымдар мен мекемелерде жұмыс істедім. Осы жылдың қыркүйек айында съезд шешіміне сәйкес Лепсі уезінің Кырғыз Комитетінің төрағасы болып сайландым. Бұл міндетті 1918 жылдың сәуір айына дейін атқардым. Керенский өкіметі құлаған соң, сол сәуір айының алғашқы күндері жалпы уездік съезде уез Совнаркомының мүшесі және Лепсі уезінің Әділет Халық Комиссары болып сайландым. Мамыр айының басында Мамонтовтың жазалаушы отряды келуіне байланысты Лепсі уездік Совнаркомының барлық Кеңесі Мамонтовтың бұйрығымен таратылды. Менің бас сауғалап ел ішіне кетуіме тура келді, тіпті одан әрі Шәуешек асып, бір айдай сонда бой тасалаған соң, Семей қаласына бардым. Семейде Сырдария және Семиреченск облыстарындағы ашыққандарға көмек ұйымдастырған облыстық комитетке қызметке тұрдым. 1918 жылдың қазан айында Лепсі уезіне іс сапармен келіп, осы уездегі ашыққандарға көмек көрсететін аудандық комитет құруды қолға алдым. 1919 жылы бұл комитет таратылып, мен қайта ел ішіне кеттім.

1920 жылы Лепсі уезінде Кеңес өкіметі орнауына орай, Романовск (Қазіргі Көктерек) болысының Халық Соты болып тағайындалдым. Сол жылдың қазан айында аудандық соттың қаулысы бойынша Лепсі қаласының 1-учаскесіне халық тергеушісі болып ауыстым. Осы айдың аяғында Лепсі уездік ревкомының қаулысы бойынша Лепсі уездік чекасына аға тергеушілікке жіберілдім. 1921 жылдың сәуір айында УЧека тергеушісі болып істеп жүрген кезімде тергеуімде қамауда жатқандардың жалған арызы мен Лепсі уездік Чека төрағасының кек алу әрекетінен тұтқынға алындым. Губерниялық чека, губерниялық атқару комитеті және Губерниялық комитеттің экспедициялық үштігі мені 12 тәуліктен соң босатты. Осы жылдың мамыр айында Семиреченск өлкесінің уездік съезіне, одан Семиреченск өлкесінің облыстық съезіне делегат боп сайланып Алматыға аттандым. Онда 1922 жылдың шілдесіне дейін болдым. Бастапқы кезде Семиреченск облыстық комитетінде, кейін облыстық Совнарсудта төраға орынбасары, одан Совнарсудтың Қырғыз бөлімін басқардым. 1922 жылдың шілдесінде облнарсудтың нұсқауымен Лепсі және Талдықорған уездеріне инструктор ретінде іссапарға шықтым, сонымен қатар маған осы уездердегі тергеу-сот қарарлары мен қордаланған істерді шешуге кеңес беретін қосымша сот міндетін де жүктеді. Қыркүйек айында Совнарсуд пен Облпрокурордан менің Лепсі уезінің прокуроры көмекшісі болып тағайындалғаным жөнінде қатынас қағазы келді. Содан 1925 жылдың ақпанына дейін сол қызметте болдым. Осы жылдың сәуір айында облпрокурор Губерниялық соттың кассация бөліміне прокурор көмекшісі қызметіне Алматыға шақыртты. Қаражаттың тапшылығынан және ден-саулығымның болмауына байланысты мен Алматыға жете алмадым. 1925 жылдың 6-қарашасында қызметтен босатылдым.

Алматы қаласы. Б. Маметов

Қандай да себептерді арқау еткенімен бұл қадамы Кеңес өкіметіне қызмет етуден бас тартқан боп саналғаны айдан анық. Көзі ашық, кәсіби білікті адам тектен-текке бұндай тәуекелге бармасы да аян. Сөйтіп Мәметов Базарбай қазіргі Алматы облысы, Сарқан ауданы, Қарабөгет ауылының төңірегіндегі Бастаушы деген жерде сегіз бөлмелі ағаш үй тұрғызып, шаруашылықпен айналысады. Аталмыш үй - «Базарбайдың көк үйі» атанып, күні-бүгінге дейін көне-көз қариялардың жадында сақталған. Халық жауы деп сотталып, дүние-мүлкі талан-таражға түскеннен соң Базарбайдың үйін бұзып апарып, іргелес Бақалы ауылына емхана ғимараты етіп орнатқан көрінеді. Ал Кеңес өкіметі тас-талқаны шыққаннан кейін, ол ғимаратты қалталы біреу сатып алып, керегіне жаратпақ боп Алматыға аттандырыпты.

...Сонымен1928 жылы Өлкелік Комиссияның Бөрібай ауданы бойынша бекіткен шаруашылықтарды тәркілеу тізімі шығып, арасында бес болыс Садырға билік жүргізген Базарбайдың Тәсібегі бар, барлығы 11 адам қуғын-сүргінге ұшырайды.

Өлкелік Комиссиясының мінездемесі мен Алматы өлкелік ОГПУ-ының әлеуметтік-қауіпті элементтерді тіркеу меморандумына зейін қоялық:

«Маметов Базарбайдың шыққан тегі - Жетісу губерниясы, Лепсі уезі, Көктерек болысы, Балқаш-Лепсі ауылында (Бөрібай ауданы) үстемдігі жүрген ірі қазақ байы. Отбасы - бес адамнан тұрады. Екеуі еңбекке жарамды. Дерек бойынша 400 бас қой, 72 ірі қарасы бар (жалпылай ірі қара түрінде алғанда 152 бас). Тізімге 7 қой және 26 бас ірі қара ғана тіркелген, қалған малын Мұхаметов Мұхамеджан жасырып отыр. Сонымен қатар екі үй, екі бричкі мен дрожжі, соқа және тағы басқа шаруашылық саймандары меншігінде. Екі кедей шаруа отбасын ағайын деп бүркемелеп, еңбегін тамақтан асырмай қанаушылықпен ұстаған.

1917 жылы «Алаш» партиясы құрылған Орынбордағы Жалпықазақ съезіне делегат, одан Шора-Ислам съезінің делегаты, «Алаш-Орда» жасырын ұйымының мүшесі, «Алаш-Орда құрылтайшылар жиынының мүшесі, «Алаш-Орда» Кеңесінің мүшесі және іс басқарушысы болды. «Алаш-Орданың» екі отрядын жасақтап, ату-шабумен айналысып, біраз уақыт гарнизон бастығы болған.

Кеңес өкіметі кезінде бірталай лауазымды қызметтер атқарды, соның ішінде: губерния прокуроры, осы тұста қазына мүлкін талан-таражға салып, көптеген басқа да қылмыстар жасады. Қастандық пиғылмен жалған деректер таратып, Кеңес өкіметіне қарсы үгіт-насихат жүргізіп, ұлт-аралық наразылықты тудырған.»

Кеңес өкіметі Мәметов Базарбайдың университет бітіргеннен кейінгі өмірбаянындағы атаусыз қалған тұстарын бетіне басып, оны нағыз қаншеңгелді қаскөй қатарына жатқызып, сірә, кезінде қызметтен бас тартқанын кешірмеген тәрізді. Осы орайда оның Өлкелік атқару комитетіне жолдаған жеделхатына зер салайық:

«Не қызметімен, не рулық дәрежесімен ерекшеленбеген, тасыған байлығы жоқ кедей отбасының баласымын. Ақ патша тұсында кездейсоқ сәті түсіп оқуға ілігіп, оны ақпан революциясынан соң аяқтадым. Кеңес өкіметі кезінде алты жыл сот-тергеу органдарында істеп, денсаулығыма байланысты жұмыстан босадым. Совнаркомның 30-тамыздағы ұйғарымына сәйкес шаруашылықпен айналысамын, қарамағымда ірі қараға аударғанда 30 бас мал бар, ал мені соған қарамастан Совнарком КазЦик-нің 27-тамыздағы қаулысына таңып: ірі байлардың тізіміне кіргізіп, билер мен сұлтандардың ұрпағы санап, дүниемді тәркілеуге жатқызған.

Ешқандай қаулысыз, қылмысты іс қозғалмастан, аудандық милиция бастығының нұсқауы бойынша: 19-қыркүйекте Көктеректе ұсталдым. Ірі байларға қатысты Совнарком КазЦик-і қаулысының маңызын ауылдардағы кедей, орта қолды шаруалар мен «Қосшы Одағы» мүшелері арасында талқылау мақсатында конференция өткізілген. Кейбір жергілікті уәкілдер мен жанама комиссия мүшелері өздеріне берілген өкімет өкілеттігін асыра сілтеп, конференцияға қайшы пікір білдірмек болғандарға тиым салды. Мені әкімшілік қыспаққа алып, тізімдегілерді тұтастай тәркілеуге дауыс беруімді талап етті.

Әр тұлғаға жеке дауыс беру туралы жиын ұсынысы қанағаттандырылмады. Тәркіленуге жататын ірі байлардың тізіміне менің енгізілуім қателік деп санаймын. Ақтар мен патшалық режимге қызмет еткем жоқ. Тіпті, шыққан тегім мен тұрмыстық ахуалым да күмән тудырмайды. Сондықтан Совнарком КазЦик-нің қаулысындағы бір де бір пунктке менің жағдайым жанаспайды. Керісінше, комиссияның кейбір өкілетті мүшелерінің іс-әрекеттері заңсыз, Кеңес өкіметінің негізгі құқықтық қағидалары бұрмаланған. Осыған орай мені қамаудан босатып, ірі байлардың тізімінен шығарып, мал-мүлкімді тізімдеуді тежеуін сұраймын. Қисыны келсе, маған қатысты мәліметтер Каз.Совнаркомда қаралса.

Мәметов

Енді, тәркілеу мәселесі бойынша Каз ЦИК-тің 1928 жылғы 30 қыркүйектегі парткомиссия отырысының хаттамасын алып қарасақ онда: «Мәметов Базарбайдың Каз ЦИК-тің тәркілеу жөніндегі Декретінің дұрыс қолданылмағаны туралы және істің басы ашылғанша дүние-мүлкін тәркілеуді тоқтата тұруды сұраған жеделхаты тыңдалды» делінген де, «Қанағатсыз қалсын» деп қаулы шығарылыпты.

Сонымен Мәметов Базарбайға: «Сіздің ұсынысыңызды комиссия мақұлдамады, тәркіленіп және жер аударылуға жатасыз.» деген шешім шығарылады, Атақты 58-ші баптың небір тармақтары бойынша айыпталып, қыруар малы бар қанаушы тап өкілі деп танылып және «Алаш-Ордаға» сіңірген еңбектері бетіне басылып, ОГПУ қарамағындағы Алматы түзету үйіне қамалады. Дүние-мүлкі тәркіленіп, сотталып, бала-шағасымен жер аударылады.

Жасы сексеннен асса да әлі тың, сөзі саралы Сәуле Базарбайқызы (2014 жылы қайтыс болды) әке басына нәубет түскен кезде 3-4 жасар балақан екен. Қат-қат мұнар басып, соноу алысқа кеткен азапты күндерді апамыз көкірегі қарс айырыла еске алады:

- Әкем төрт ағайынды еді: үлкендері Мұхамеджан, Тілеулі және Құлахмет. Бауырлары Базарбай ұсталған соң оларда жан-жаққа бас сауғалай қашты. Мұхамеджанды қолға түсіріп, соттап, Қарағанды жаққа жөнелтті. Атылды ма, аман қалды ма онысын ешкім білмейді, хабар-ошарсыз кетті. Тілеулі де құрыққа ілініп, әйтеуір, 1935 жылы елге аман оралды. Құлахмет арғы бет асты.

Басынан өткен-кеткендерін әкем әңгіме-ғып көп айта бермейтін тұйықтау адам еді. Аз сөзділікке сол өткерген өмірі де төселткен тәрізді. Бірде 1920-21 жылдары соноу Ригаға барып, «Продпомощ» бойынша ашыққан ел-жұртқа азық-түлік әкелгені туралы айтқан болатын-ды. «Алаш-Орда» өкіметіне сіңірген еңбегі туралы осы аттас орталықтың шығарған кітабында аталады. Әкем кәсіби заңгер ғой, өкімет болған соң оның тәртібі, заңы демекші маңызды құжаттары сауатты жазылуы тиіс, менің ойымша соған қосқан үлесі де мол болуы керек.

Сонымен «Алаш-Орда» қайраткерлері бірінен соң бірі ұсталып, әкем де тұтқындалып, Алматыдағы түрмеге жабылды. Сол кезде есімді еміс-еміс білемін, шешем екеуміз кездесуге бардық. Сонда әкем түрменің тор терезесінен кішкентай шәй қасықты бізге лақтырған еді, талайға дейін сақтап жүріп, кейін жоғалттық. Сол бір көрініс әлі күнге дейін көз алдымда.

Әкемнің үстіне небір пәле-жала жамалған көрінеді. Тергеу кезінде беттестіруге бір қазақты әкеледі. Анау кірген бетте-ақ: «Е, міне, Мәметов Базарбай деген осы. Бұл Ойжайлау Лепсіде шекарашыларды аттыртып, Кеңес өкіметіне қарсы үгіт жүргізген!» дейді. Осы арада тергеуші шығып кетеді. Сол мезетте: «Қарағым, сені танымадым, мені қайдан білесің?» деп сұрайды әкем. Ол: «Шынымды айтсам, Сізді танымаймын, бірақ осындай жала жап деп мені зорлықпен көндірді.» депті. Бұл сөзді сыртта тұрған тергеуші де естиді. Осы сияқты небір қитұрқы әдістерді қалай қолданса да әкемді жауырынына түсіре алмаған соң, жер аударып қана тынған тәрізді.

Мен үшінші құрсақ едім, алдыңғылары шетінеп кеткен, сіңлім - Әлия тоғыз айлық. Анам айтып отыратын: «Аяғы ақсақ, көзі соқыр бір қыз бер деп құдайдан тілегеніміз-сен »деп. Екеумізді Серікбай деген туған бауырының үйіне тастап, шешем Мәскеуге ЦК-ға жол тартты. Бір ай жүріп жетіп, Калининнің қабылдауына кіреді. Ол сондағы «қазақ бөліміне» сілтейді. Кремльдің маңында қазақтар көп екен. Шешемді танып, құрмет-қошамет көрсетеді. Қазақ бөлімін басқарған Тұрар Рысқұлов: «Сізді мұнда кім өткізді?» деп салқын қарсы алады. «Рұхсат қағазбен кірдім!» деп шешем де тайсалмайды. Арызбен танысқан соң: «Қайта беріңіз, жауабы артыңыздан барады.» депті. Ақыры әлгі арызға ешқандай жауап келмей, әкем этаппен жер аударылып кетті. Арып-ашып Мәскеуден оралған шешемді кішкентай Әлия жатырқап, жоламай әлек қылғаны бар-тын. Анам сол азапты сапарын еске алғанда Тұрар Рысқұловтың қол ұшын бере алмағанына кейіп, ренжіп отырушы еді. Төл ұлтына іші бұрса да мүмкіндігін шектеген «қызыл саясат» қанша арысты ақ жолдан тайдырғаны мәлім ғой, ақыры сол Тұрар Рысқұлов та сойылын соғысқан жақтастарының құрбаны болып кеткен жоқ емес пе.

1929 жылы біз де әке соңынан сапар шектік. Бар мүлкіміз қос шабаданға сыйды, оның ішіндегі құнды дүниеміз: шешемнің 12 алтын қасығы, білезіктері мен сырғасы және әкемнің портсигары болатын. Осы барымызды арқалап, екеумізді жетектеп, шешем де этаппен пойызға отырды.

Саратовқа келдік. Қала шетінде цемент және бөшке құрастырғыш зауыттары орналасқан екен. Төңірегінде үлкен алма бағы бар. Со маңдағы бір орыстың үйіне пәтерге тұрдық. Екінші қабатынан бір бөлме босатып берді. Әкем цемент зауытына қара жұмысшы болып орналасты. Анам өмірі ауыр мехнат көрмеген адам еді, әлгі бөшке зауытына шегелеуші боп жұмысқа тұрды. Кетерінде екеумізді сыртымыздан қамап тастайды. Сонымен не қазақ емес, не орыс емес халде шүлдірлеп өсіп жаттық. 1931 жылы анам тағы бір қызға босанды. Атын Русия қойды. 1932 жылы жер аударылған мерзіміміз тәмамдалып, бостандық алдық. Бірақ, ел жаққа бізге тиым салынған еді, өз бетімізше баруға қорықтық, содан Қарақалпақстанда тұратын шешемнің бауыры Серікбайды сағалай тұрғанды жөн көрді. Ол су шаруашылығында инженер боп істейді екен. Арал теңізімен пароход арқылы Арал қаласына жеттік. Одан ескекшілері бар қайық жалдап, Амударияның төменгі ағысымен Төрткүлге (қазіргі Нүкіс қаласы) бет алдық. Өзен суы тасқынды сәт еді, біздің қайықпен ілісе ағаш, бұта, томар қатар жарыса ағып, шешем марқұм: «Е құдайым, сақтай гөр!» деп жол бойы жалбарынумен болды. Күн қайнап тұр. Әбден масаға таланып, шимандай қотырға айналдық. Әкем бізді кезек-кезек суға шомылдырып қояды. Сөйтіп келе жатқанда Русияның көйлегін суға ағызып алдық. Қызыл көйлек еді, су бетінде көлкілдеп ағып бар жатқаны әлі жадымда...

Төрткүлде әкем ГПУ-ға аудармашы боп орналасып, шешем де көзі ашық оқыған адам еді, паспорт столына жұмысқа кірді. Ол кісі кезінде приходская школа, гимназияда білім алған және ескіше де хат тани білуші еді. Шыққан тегі Жетісу өңіріне белгілі - Нияз батыр, ал әскер оқуын бітіріп, офицер болған ағасы Қожамсейіт ақтардың қолынан қаза тапты ғой. Шешем сол жердегі тұрғындардың кейбір қылықтарын айтып күлдіріп отыратын: «Фамилияң қалай десең күйеулерінің атын айтады, ақыры көбісі солай жазылып кетті!» деп.

Осы кезде бұл жаққа да ашаршылықтың салқыны жетті. Көбіне тұзды балық қана жейтініміз әлі есімде. Қасымызда Мамыт деген диірменші тұрды. Соның бақшасында жайқалып өскен жоңышқаның дәнді басын орып әкеп, бізге дәрумен болсын деп көже жасап беретін-ді шешем. Екі жасарында Русия көз жұмды. Мектеп жасына жеткен шағым еді, оқуға баруға жарамай төсек тартып жатып қалдым. Мені де өлмейді деген жоқ. Ақ қағаздай болған құр сүлдерім. Сол тұста Мәскеуден бір дәрігерлер келе қалғаны. Мені жастыққа салып бәтеңкелеріммен салбырата көтеріп, көрсетуге апарды. Тұзсыз нан мен витамин беру керек екенін айтады. Ұн алуға ақша жоқ. Қолдағы бар қымбат заттарды айырбастап болған. Сонда жалғыз ғана алтын қасық қалыпты. Соны «торгсинге» өткізіп, «саған арнап жүруші едім, бір кәдеңе жарады ғой» деп бір пұт жоғарғы сорт ұн алады. Сол қасықтың арқасында жаным қалған сияқты.

Қойшы әйтеуір, ашаршылық та өтті. Бұның алдында бір өзбектің тоқал тамында тұрып жатушы едік, енді мелисаның казармасынан бір бөлме берді. 1934 жылы Роза деген сіңлім туды. Ендігі ол да өмірден өтіп, артында Гауһар, Мира жене Ермек атты балалары қалды. Гауһар Мырзабекова жер - әлемге есімі әйгілі өнер шебері, тұлпардың тұяғы, асылдың сынығы деген осы емес пе.

Әкем екі-үш жыл бойы еңбек демалысынсыз жұмыс істеген-ді, кейде бірнеше тәулік ГПУ кеңсесінде жатып та жасайтын. Бір жақсысы, соңынан аңдып, қудалау болған жоқ. Ұйқымыз тыныш. Сонымен бір жыл демалуға рұхсат алды. Ұшарға қанатымыз болмай, шіркін, топырағын бір бассақ деп жүрген елдің дәмі де бұйырған сыңайлы.

Алматыға келдік. Осында Орталық Комитетте әкемнің бірталай бұрнағы таныстары бар болып шықты. Әкем мен шешемді аса құрметпен қарсы алып, өкіметтің қара «Волгасымен» қыдыртып, талай қошамет көрсетті. Біз Мұхамеджан атамыздың үлкен ұлы Сәкеннің үйіне тоқтаған едік, біраз қонақ болып, енді Қапалдағы шешемнің сіңлісі Берсүгірова Дәмештікіне баруды шештік. Сұлтанбеков деген күйеуі сондағы веттехникумның директоры екен. Олардікінде бір айдай жаттық. Ағайын-туғандар елге қайтыңдар деп кеңес берді.

Төрткүлге оралған соң, есеп айырысып, Жамбыл қаласына ат басын тіредік. Серікбай нағашымыз да Төрткүлден ауысып, осындағы су шаруашылығында бас инженер боп істейтін. Ол бізді өз қанатының астына алды. Қала шетіндегі Татарка деген пұшпақтан пәтер еншіледік. Ата-анамның да өңдеріне қан жүгіріп, мерейлері өсті. Бірақ бұл қуанышымыз да ұзағынан сүйіндірмеді. Ол кезде ағайын адамдарға жұмыс бабымен араласуға тиым салынған-ды. Және әкемнің кешегісі кесе көлденеңдеп, тағы да алдынан шыққан тәрізді.

Сөйтіп әкемді Бурно-Октябрск деген ауданға «Райводхоз» басшысы етіп ауыстырды. Қазына иелігіне ауысқан байдың бау-бақшасы бар үлкен үйінде тұрдық. Жағдайымыз енді жақсара түсті ме деген де, 1937 жылы тағы қудалау басталды. Әкемді қайта-қайта әкетіп жатты. Екі-үш күн жоқ боп кетіп, қара түндей түнеріп тарығып оралады. Шешемнің екі көзі бұлаудай. Біз әлі жаспыз, ересегі мен - 3-ші, әлде 4-ші класта оқитын болармын. Бала болсам да жағдайымыздың мәз емес екенін іштей сеземін. Біздің үйде «Алаш-Орда» қайраткерлерінің Омск, Томскіде жүргендерінде түскен көптеген суреттері мен бірталай құжаттар сақталып жататын. Соның ішінде есімде қалғаны Сәкен Сейфуллиннің және басына тымақ киіп түскен Ілияс Жансүгіровтың суреттері еді. Солардың арасында шешем де бар, ол кісі әкем қатысқан жиындардың бәрінде де болған көрінеді. Тінту жүрсе тауып алып айғақ етер деп қорқып, анам солардың бәрін өртеп жіберді. Апырай, орыс немесе неміс құрбыларымның үйіне сол құжаттарды неге жасыра тұрмадым деп кейін өкінемін де... Әкемді ары тергеп- бері тергеп, ештеңе таңа алмаған болуы керек қайтарып жүрді.

1939 жылы шет ауылға учаске гидротехнигі етіп ауыстырды. Казанка, Самсоновка, Турксиб, Алексеевка деген және тағы басқа елді мекендердегі колхоздарға ат үстінде жүріп су таратты...

...«Ел тірегі – ер» демекші, халқымыздың маңдайына біткен не бір асылдар мен арыстар - сол сұрқы сұсты жылдары сұм саясаттың құрбанына айналды. Тірі қалғандары тірсегінен қиылып, біртуар қабілеттері бағаланбай «тірі өлік» боп, тума халқының арасында қасіретті өмір кешіп, шарасыздықтан іштен тынды. Жау жар астынан емес, өз ортамыздан-ақ табылып, «мәре-сәре» боп жатқанда нағыз жаудың алапат ойраны бір бүйірден киіп кетті.

Соғыстың алғашқы жылдары, жұлдыздары шынайы жарасып қосылған жан жары Зейнеп - ауыр науқас зардабынан дүниеден өтті. Жақсылардың арасында да жарқылдап жарасым тауып, қиын-қыстауда да қасынан бір елі қалмаған асыл жарынан айырылған Базарбай, енді, тек балалары үшін ғана өмір кешті. Кейпі көп пенденің бірі, іші – қайнар көзі ашылар-ашылмастан тапталып қалған тұйық тұма іспетті; сусағанға сусын болмақ түгілі, өз ерні кеберсіді. Естияр шаққа жеткеннен білім қуып, халқының қамын жер ұлы екенін ерте түсініп, еліне еркіндік пен теңдік тілеген арда арманы адыра қалды. Түйсігіне түрпідей тиген ұраншыл, жалаң саясат - Базарбайдың сауаты мен заңдылықты арқау еткен сындарлы көзқарасын қажетсінбеді.

Енді «Жетісу» энциклопедиясындағы Мәметов Базарбайдың ғұмырнамалық дерегі ішінен, осы баянымызды толықтыратын мәліметтерге жол берейік: «...1916 жылы 25 маусым жарлығы бойынша тыл жұмысына алынған қазақ жігіттеріне бас-көз болу, артта қалған отбасыларына қамқорлық жасау жөнінде Қазанда оқып жүрген бір топ қазақ жігіттері алаш жұртына ашық хат жазды («Қазақ» газеті, 1916 ж., 15-қыркүйек, № 201). Ашық хатқа қол қойғандар арасында Мәметовте бар. Бұл хатты сол кезде Мәскеудегі «Земский союздің» бас комитетінде қызметте жүрген Ә. Бөкейханов қолдап, құптаған. Мәметов 1917 жылы Ақпан революциясынан кейін Алаш қозғалысына белсене араласты. 1917 жылы 21-26 шілде аралығында Орынбор қаласында өткен 1-Жалпықазақ съезіне Жетісу облысының өкілдері қатарында қатысты. Съезд Мәметовті Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының депутаттығына Жетісу облысынан кандидат ретінде тізімге енгізді, әрі Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесіне (Шура-и-исламға) өкіл етіп сайлады. 1917 жылы 5-13 желтоқсанда Орынборда өткен 2-Жалпықазақ съезінде Кеңеске 8 адамның бірі болып тікелей мүшелікке өткен. 2-Жалпықазақ съезінің шешімімен 1918 жылы 25 маусымда Алашорда үкіметінің төрағасы Ә. Бөкейханов халық милициясын құру туралы қаулыға қол қояды. Осы қаулыны жүзеге асыру мақсатымен Семей қаласында капитан Х. Тоқтамышов басқарған 1-Алаш полкін ұйымдастыруға Алаш басшылары Х. Ғаббасов, М. Тынышпаев, А. Тұрлыбаевтармен бірге Мәметов те белсене араласты. 1918 жылы 10-31 тамызда Лепсіде өткен Жетісу облысының 2-қазақ съезінде жергілікті Кеңес мүшелігіне сайланады. Азамат соғысы жылдарында С. Аманжолов екеуі Жетісу қазақтарына көмек қорын құрады. «Большевиктермен байланысы бар» деген желеумен Алашорда үкіметінің мүшесі, Лепсі көмек комитетінің төрағасы қызметінде жүрген ол Колчак үкіметі тарапынан қуғын-сүргінге ұшырады. Жетісуда Кеңес өкіметі орнаған соң, 1928 жылы жалған жаламен тұтқындалып, отбасымен түрмеге қамалады. 1931 жылы Саратовқа жер аударылады...»

Кеңес Одағы Жоғарғы Кеңесінің 1989 жылғы 16 қаңтардағы Жарлығының 1 – бабына сәйкес «30-40 жылдар мен 50-ші жылдардың басында қуғын-сүргінге ұшырағандар мен құрбандарына байланысты әділдік орнатуға толықтыру іс-шаралары» негізге алынып, 1989 жылы 6 сәуірде Мәметов Базарбай ақталды.

«Қатарыммен қоса неге атылып кетпеді екем?!» деген екен бір кезде тірі жүргеніне налыған Базарбай Мәметов. Енді міне, елі мен жері жаңарып, соңындағы ұрпағы ол көксеген арманға жетті. Шындық бетіне ақ таңдақ жағылған заманнан да өттік. «Халық жауы» деп нахақтан қарғысқа ілінгендер - әділет таңы туғалы «өз көгіне» қайта көтеріліп, халқының шамшырағына айналды.

...Лепсі кенті шетіндегі қалың зираттың бір бұрышында «Мәметов Базарбай-Алаш қайраткері» деген анықтама ғана қашалған қалқиған қара тас қараяды. Алпыс жылдан соң ата сүйегінің анық қай тұста екенін білмей, артындағыларының аңырап жүріп, жобалап тұрғызған құлпытасы – бұл.

Осыдан біраз жыл бұрын М.Тынышбаев атындағы қордың басы-қасындағы азаматтар мен Алаштың ардақты ұлдарының бірі генерал Ә.Болсамбеков бастаған бір топ зиялы қауым Базарбай Мәметовтың туысқандарының шақыруы бойынша Лепсі кентіндегі зиратының басына барып, рухына тағзым етіп қайтқан еді.

Базарбай Мәметов өмірінің аяғына дейін соңына от байланып, талай жердің дәмін татып, ақыры туып өскен Бөрлітөбе ауданына келіп тұрақтаған-ды. Бұнда әртүрлі шаруашылық жұмыстарда еңбек етіп, 1946 жылы 58 жасында қайтыс болды. Артында үйелмелі-сүйелмелі үш қыз қалған еді. Сол үш қыздың үлкені Сәуле апай. Бұлардан тараған ұрпақ мәуелі бәйтеректің бұтағындай жайылып, Гаухар Мырзабекова сынды немересі күллі музыка әлеміне аян.

Зиялылардың басы қосылған сол жолы «Халық жауы» деп нахақтан қарғысқа ілінгендердің бірі Мәметов Базарбайдың да рухы мен еңбегі қастерленіп, ол үшін де әділет таңы туар деген үміт оты оянған-ды. Ат төбеліндей ғана қазақ ұлтының алақанда аялар арыстары арасында есімі елеусіздеу қалған азаматты ел-жұртымен табыстыру жолын қарастырып, оның есімімен Лепсі кентіндегі атауы жараспай жүрген бір мектепті атаса деген ой туындаған болатын.

Кезінде «ақтың да», «қызылдың да» табасына ұшыраған арысымызды бүгінгі егеменді елінің ұлтжанды басшы азаматтары елеусіз қалдырмас деп сенеміз.

Дереккөздер:

1. Каз ЦИК-тің 1928 жылғы 30 қыркүйектегі парткомиссия отырысының хаттамасы
2. 1928 жылғы Өлкелік Комиссияның Бөрібай ауданы бойынша бекіткен шаруашылықтарды тәркілеу тізімі
3. Өлкелік Комиссиясының Мәметов Базарбайға берген мінездемесі
4. Алматы өлкелік ОГПУ-ының әлеуметтік-қауіпті элементтерді тіркеу меморандумы
5. Мәметов Базарбайдың Өлкелік атқару комитетіне жолдаған жеделхаты
6. Мәметов Базарбайдың ОГПУ тергеушісіне жазған өмірбаяны

(Қазақстан Республикасының Орталық мемлекеттік мұражайы)

1. «Жетісу» энциклопедиясы
2. («Қазақ» газеті, 1916 ж., 15-қыркүйек, № 201).

Заман Төлеуов