Әдебиеттi ешкiм мақтаныш үшiн жазбайды, ол мiнезден туады, ұлтының қажетiн өтейдi сөйтiп...
Ахмет Байтұрсынұлы
Басты бет
Әдеби үдеріс
ҚАЛАМГЕРДІҢ БІР КҮНІ
Жазушы Бексұлтан Нұржекеұлының бір күні...

13.11.2017 24001

Жазушы Бексұлтан Нұржекеұлының бір күні

Жазушы Бексұлтан Нұржекеұлының бір күні - adebiportal.kz

Жазушы Бексұлтан Нұржекеұлын танымайтын адам жоқ шығар. Оның «Бір өкініш, бір үміт», «Күтумен кешкен ғұмыр», «Жау жағадан алғанда», «Бейтаныс әйелдің құпиясы» секілді туындыларын да әдебиетке жақын қауым сөзсіз оқыды.

Ал биыл жазушы «Әй, дүние-ай!» романы үшін әдебиет бойынша еліміздегі жоғары марапат саналатын Мемлекеттік сыйлықты алды. Бір жағынан жазушыны құттықтап, екінші жағынан қаламгердің бір күні қалай өтер екен деп, Алматыға арнайы ат басын бұрып, Абай мен Гагарин көшелерінің қиылысындағы "Баспалар" үйінде орналасқан Бексұлтан ағаның жұмыс орнына келдік.

1992 жылдан бері «Жалын» баспасын басқарып келе жатқан жазушы біз келгенде де қайнаған жұмыс үстінде отыр екен. Жас қаламгерлердің бірі кітабын шығартпақ болып келіп отыр. Кедергі келтірмей, сырттай бақылай бастадық.

Жазушының кабинетінде назарымызды аударған дүние «Жалын» баспасынан шыққан кітаптар болды. Арасынан «Жас толқын» сериясымен шыққан кітаптар, Мұқағалидың жыр жинақтары мен Бексұлтан ағаның көптомдығы ерекше көзге түсіп тұр.

Қолы босағаннан кейін жазушыдан баспаның жұмысы туралы сұрадым. Аға көп дүниеге көңілі толмайтынын айтты.

– Бекітіліп қойылған кітаптар бар. Шығарсаң да шығарасың, шығармасаң да шығарасың. Жақсы болса да шығарасың, жаман болса да шығарасың. Өйткені тендер мен ақша осыған бөлінді дейді. Бітті. Әдебиеттің сапасы кетті. Көркем әдебиетке өз талабыңды қоя алмайсың. Оны қойып, жаратпай тастасаң, анау ақша мойныңа мінеді. Көрдіңіз бе? Әдебиеттің не екенін білмейді. Мұны шығармашылық емес, кәдімгі жылда үкіметке берілетін пәленбай тонна картоп секілді көреді. Әдебиет деген ондай емес қой. Басында жоспарлайсың, көркемдігі, тілі, оқиғасы нашар болса, шығармайсың. Ал мұнда қолың байлаулы. Кітапты оқитын редакторға, пікір жазушыға ақша бермейді. Бұрын Кеңес үкіметінде кәдімгі жүйе бар болатын. Әуелі шығарма саған түседі, қарайсың. Одан кейін редактор оқиды да “мына кітап шығаруға жарайды” деп қорытынды жасайды. Не болмаса “мынау шығаруға жарамайды, көркемдігі, идеясы, тілі де нашар” деп қайтарып береді. Оны жоспарға кіргізбейтінсің. Қазір бәрі өтірік! “Қазақ тілі үшін өліп жатырмыз, қазақ тілін жақсарту үшін жанымызды қиып жатырмыз” дегеннің бәрі өтірік. Қазақ тілі – мемлекетті басқаруға жарамайтын тіл. Мемлекетті ешкім қазақ тілінде басқарып отырған жоқ, билік қазақ тілінде сөйлемейді. Демек, бізді әлі орыс басқарып отыр. Ал осыны айтсам, бұларға жақпайды. Мемлекеттік сыйлықты алуға Астанаға бардым ғой. Оның алдында: «Ағай, біз сізді сөзге жазып қойдық. Сыйлық алып тұрып сөйлейсіз», - деді. “Жақсы, сөз болады ғой”, - дедік. Екі-үш күн өткеннен кейін «Аға, не сөйлейтініңізді бізге жазып беріңіз», - деді. Мен «жазбаймын» дедім. “Бізде протокол” дейді. “Протокол болса, одан әрі құрысын. Мен малшы немесе тракторшы болсам, сөйлей алмай қалмайын деп жазып барушы ем. Ал қазір саған бір сөз жазып беріп, анау жерде бәрібір басқа сөз айтам. Жаттап алады ғой дейсің бе?” – деп ұрыстым. Сөйтіп едім, бұлар “Жарайды, сізді қинамайтын болдық, сізге сөз берілмейтін болды”, - деді. Мен “Берсең де, бермесең де сөйлеймін. Президентке барам да, алдында тұрғанда-ақ айтам. Бір сөз айтуға маған рұқсат етпейді дейсіңдер ме? Сендер қайдан шыққан адамсыңдар?” - дедім. Ақыры сөйледім. Ал олар айтқанына көнбейтін болғаннан кейін “сізге сөз берілмейтін болды” деп, сөйлетпей тастағылары келді. Демек, Президенттің төңірегін қоршаған кісілер халықтың сөзін жеткізбейді. Бәрін бергі жағынан қайтарып отырады. Ал Елбасы бізде осындай бюрократия қалыптасқанын білмейді деп ойлаймын. Мен сондай ойға келдім.

– Ал соңғы күндері едәуір пікірталас тудырып жатқан латын қарпіне көшу туралы не дейсіз?

– «Қазақ әдебиетіне» қалай көшу керек екенін жаздым. Оны Президент көрмейді, бұлар апармайды. Біріншіден, бізге ғалым емес адамдар пікір айтып отыр. Біз оларды неге тыңдауымыз керек дейді. Алфавитке «и» әріпін өтірік қосып отыр. Қазақ тілінде дауысты «и» жоқ, шолақ «й» ғана бар. дауысты «и» дейді. Ол орыста бар. Кириллге көшкенімізден кейін ғана қосылды. Ал оған дейін латынға көшкенде біздің тіліміз де, грамматикамыз да өзгерген жоқ. Сол күйінде сақталған. Тек әріп қана өзгерді. Бұрын “сияқты” деген секілді сөздерде, “с”-дан кейін “ы” жазатынбыз. Кеңес үкіметі “орыс тілін енгізе алмадық” деп, 1940 жылы кириллге көшірді. 42 әріпті түгел әкеп қойды да, қазақта жоқ «и» сияқтылар пайда болды. Сондықтан, қазақ сөздерінің алдындағы “ы”, “і” деген әріптердің бәрін құртты. Бұрын “ырай” деп сөйлейтінбіз, қазір “рай” болды. Рай – орыстың жұмақ деген сөзі. Сонымен біздің ауа райы екеуі бір сөз болды. Омоним. Орыс тілінің райы мен қазақ тілінің райы. Әйтпесе, қазақ «ырай», «ылақ» дейді. “Лақ еткізіп төктік” деген екеуі бір болды. Қазір “Лескүл” дейтін болдық. Қазақ баланың атын “Лес “деп қоймайды. Артынан бала ілессін деген ниетпен “Ілескүл” деп қойған. “Рыс” деп жаздық. Ондай сөз бізде жоқ. “Ырыс” дегеннен шығып, “Ырысқұлов” болуы керек. Оны “Рысқұлов” деп жазатын болдық. Сөйтті де бізге жасанды «и» жасап берді. Қазақ инелікті “ійнелік” деп айтатын. Көрдіңіз бе, “ы” мен “і”-ні бәрінен алып тастады. Өйткені орыстандыру керек болды. Әйтпесе латынға көшкеніміз дұрыс болатын. Енді кирилден қайтадан латынға көшейік десек, біздің ғалымдар анау қалыпты сақтағысы келеді. Онда латынға көшудің ешқандай қажеті жоқ. “І”-ні өзгертпесек, “и”, “я”, “ю”-ды алып тастамасақ, несіне көшеміз? Біздің қазақтың, түріктің тілдерін “аглютинативті тіл” дейді. Түбірге барып қосымша жалғанады. Ол жұрнақ болады, жалғау болады. Бізде дыбыс, дыбыс үндестігі, буын үндестігі, сөз үндестігі бар. Үндестіктің бәрін құртты. Қазақ ешқашан “көкөніс” деп сөйлемейді. “Көкөнүс” дейді. “Шекара” емес, “шегара” болуы керек. Бұл – біріккен сөз. Ал біздің ғалымдар мұны біріккен сөз емес, екі түбір сөз ғып қойды. Содан біздің тіл өзгерді. Қазір радионы, теледидарды тыңдай алмаймын. Радиода үндестік заңын сақтайтын бірер қыз-жігіт қана бар. Қалғандары балп-балп, салп-салп етеді. Екпінді бірінші буынға салып сөйлейді. “Бізде түркі тілдерінің ішіндегі ең әдемі тіл – қазақ тілі” деп Байтұрсынов айтқан. Қазір ең оңбаған тіл қазақ тілі болды. Дөрекі, гүрс-гүрс етіп сөйлейді. Өйткені түсіріп отырған екпініміздің бәрі орысша. Қазақшасын түсінбейсің. Өзің радионы тыңдап көр. Алғашқы екі-үш секундта қай тілде екенін ажырата алмай тұрасың. Біз осындай күйге ұшырадық. Ал ғалымдар үндемейді. Ғалымдарға латынның да, кирилдің де керегі жоқ. Оларға жалақы керек. Институттар латынға көшкенде бізге штат береді, сол кезде сені жұмысқа аламыз деп талай адамға уәде беріп отыр. Оларда тілдік ұран жоқ. Орыс қайтадан келсе де, қуанышты. Бізде тәуелсіздікке еш құштарлық жоқ. Нанбасаң, кез келген филология ғылымдарының докторы, академиктерді тексеріп көр. Барып сөйлесші. “Орыстардан еш жамандық көргеніміз жоқ” деп сайрап отыр, қайта солардың құшағына кіріп кетуге әзір...

– Аға, 2017 жыл сіз үшін табысты жыл болып, Мемлекеттік сыйлық алдыңыз. Бұл сыйлық өміріңізге қандай өзгеріс әкелді?

– Ешқандай өзгеріс әкелмеді. Мұндай сыйлықтар бір-ақ нәрсе береді. Әйтеуір еңбегімді мемлекет бағалайды екен ғой деген ұғымға келесің. Және сені білмейтін, өмірі кітап оқымайтын адамдар бар ғой, солардың барлығы “Мемлекеттік сыйлық алуыңызбен” деп құттықтайды. Бір сөйлескеннен-ақ оқыған, оқымаған адам бірден білініп тұрады ғой. Біздікілер оқымай-ақ құттықтай береді. Бұның артықшылығы сол. Басқа ешнәрсесі жоқ. Ал бұрыннан оқитын, бағалайтын адамдар: “Аға, сіздің “Күтумен кешкен ғұмырыңыздағы” Қайныкеш бүйтіпті ғой, сөйтіпті ғой. Ол неге өйтті? Обал емес пе?” - деп нақты сұрақ қояды, оқығанын білдіріп тұрады. Одан кейін: “Көкем, ол – сондай заман. Аласапыран уақыт. 1916 жыл қазақтың басына түскен бір қасірет. Сондай кезде елдің сөзін тыңдайтын, айтқанын орындайтын әр жерде, әр ауылда, әр руда адамдар болады. Cолар бас қосса, халық бірігеді. Ал олар өзді-өзі араз болып, бірін-бірі өлтіріп, атып жатса, халықтың басына қос қасірет қатар келеді. Әрі патша үкіметі зорлап жатады, әрі өзінің атқамінерлері қорлап жатады. Мен сол үшін жаздым” деп оларға жауап беремін.

Жазушымен сұхбаттасқандар жақсы біледі. Бексұлтан аға арнайы сұрақ қойылмаса да, тарих туралы айтқанды, әңгімелегенді жақсы көреді.

– Осыдан 3-4 жыл бұрын Марат Тәжин тарих жөнінде баяндама жасады. Соның ішінде “Тарихқа көңіл бөлуіміз керек, Шыңғыс ханды да қайтарып аламыз” деген сөйлем бар. Сонда тарихшылар “Осы уақытқа дейін бізге қолбайлау болып келіп еді. Енді әкесін танытатын болдық” деді. Қане танытқаны?! Одан бері тарихта не ашты? Бар бітіргендері, Шыңғыс ханның түрік екеніне, әлемде Сегіз сері деген ақынның сүргеніне қарсы болып жатыр. Шыңғыс ханның тұқымының бәрі түрікше сөйлеген. Шыңғыс ханның мұсылман болғандығы бүкіл газетте түпнұсқада тұр. Соны қайта оқып, жариялай алмайды. Оған ешқандай таласудың қажеті жоқ. Оқысаң, бітті. “Рашид-ад-динді қайтадан оқы. Мағжан Жұмабаевтың «Түркістан» деген өлеңін оқышы. “Шыңғыс хан – ер түріктің ұланы” деп айтады. “Біз сол қара шаңыраққа ие боп қалдық” дейді. Осының бәрін тыңдамайтын тарихшыны қалай сыйлаймын? Айтшы. Естеріңде болса, президент алдында бір жылды “тарих жылы” деп, “Түбімізді, қайдан шыққан халық екенімізді анықтайық” деп тұрып айтты. Тарихшылар түгін де анықтаған жоқ. Шежіре арқылы анықтау керек еді. Шежіре мен тарихты салыстыру қажет еді. Қазақ жөнінде алғашқы пікірді айтқан, тарихтың атасы - Геродот. Біздің Арыс бабамызды “Анахарсис” деп айтады. Біз қазақ Арыстың үш ауылынан туған елміз. Кеңес үкіметі кезінде Ақарасы – Ұлы жүз, Жанарыс – Орта жүз, Бекарыс – Кіші жүз деп айтылатын. Ал шежіреге қарасаң, Арыстың 6 баласы еншілескен. Алты арыстан тараймыз біз.

Геродоттың айтқаны мен Лун Янның айтқанын біздің ата шежіремен салыстырып отырсаң, Анахарсис, Арыс кәдімгі тарихи тұлға болып шығады. Осының бәрін қанша жаздым. Біздің тарихшылар оқымайтын болу керек. Өйткені мынау Еуразия Ұлттық Университетінде істейтін Қаржаубай Сартқожаұлының өзі “Шыңғыс хан – моңғол” деп маған қарсы мақала жазды. “Рашид-ад-Диннің” пәленше-түгенше беті деп сілтеме беріпті. “Рашид-ад-дин” қолымда тұр ғой, барып қарасам “пәлен бет, түген бет” дегенінің бәрі өтірік.

– Мүмкін оныкі басқа басылым шығар?

– Жоқ, “Рашид-ад-дин” 1952 жылы бір-ақ рет аударылған ғой. Қайта басылған жоқ, өтірік айтады. Егер ол “Рашид-ад-динді” оқитын болса, онда: “Ныне это место называется Моголстан" деп жазылған. Шыңғыс ханның туып-өскен жері қазір Моғолстан аталады деген сөз тұр. Ал орыстар оның ішіне «То есть страна монголов» деп түсінік береді. Моғолстан дегеніміз – Монғолия дейді. Моғолстанның қай ел екенін Дулатидің «Тарихи рашидиінен» оқу керек. Ол Моғолстанда болғанын, көрген жерлерін айтады. Ол жерде Алматы, Алматыдан кейін Шу, Шудан кейін Тараз деп анық айтылып тұр. Осыны салыстыра алмаған тарихшыларды мен қалай сыйлауым керек? Өздері оқымайды. Шыңғыс ханның жерленген жерін, шыққан тегінің жалайыр екенін дәлелдеп жаздым. Кітапта Шыңғыс ханмен байланыстырылған жерлердің бәрі біздің Жаркент маңындағы жер атауларымен сәйкес келеді. Ол – менің туған жерім. Ал басқа тарихшылар біле алмайды. Монғол деген ана жақта еді ғой деп жерді елестете алмайды. Ал мен бәрін елестетіп тұрмын. Алдында Президенттің алдында да осыны айттым. Шыңғыс хан жайында әңгіме болды. Менің дәлелдерімді ол кісі де ден қойып тыңдады.

Осы жерде Бексұлтан ағаны ашуландырған сұрақ қойып алдым.

Жалпы Бексұлтан аға, Шыңғыс ханның түркі болып шығуы қазаққа не береді?

– Бір пұт алтын береді. Осыны менен тарихшылар да сұрады. «Атаңның басын береді» дедім. Не беру керек бізге? Өз ата-бабасын танымай жүрген адам, өз ата-бабасын басқа біреудің ата-бабасы қылып қойған адамнан не күтуге болады? Тегін танымаған халықтан не күтуге болады? Ол – мәңгүрт.

– Жоқ, әлем солай таныды ғой енді. Сол қалыптасып қалған нәрсені бұзу мүмкін бе?

– Мүмкін. Біреуге қарсы шығып жатқан жоқпыз, біреудің мүлкін тартып алып жатқан жоқпыз. Бізден тартып алған моңғолдар мен орыстар ұялу керек. «Рашид-ад-динде» сол кездегі Шыңғыс ханның қолындағы түрік тайпаларын жалайырдан бастайды. Моңғол деген бір де бір тайпа жоқ. Оның бәрін ойдан шығарып отыр. Моғол дегенді моңғол деп аударған. Оның бәрі тарихи дәлелденіп отыр. Сендер сияқты тоғышарлар «бізге не береді?» дейді. Бір пұт алтын береді саған. Алтын беру керек пе?! Не беру керек тарих саған?! Өз ата-бабаңды тануың керек. Өз ата-бабасын, әке-шешесін танымай тұрған ұлттан не күтуге болады? Шыңғыс хан осы Жетісуда, Моғолстанда өскен, ол 800 жыл бұрын жазылып қойған.

– Онда Шыңғыс ханнан қалай айырылып қалдық?

Сен оны айтасың, кеше өткен Сегіз серіден де айырылып отырмыз ғой. «Сегіз сері деген адам жоқ. «Гауһартасты ол шығарған жоқ, ол – халық әні» дейді. Халық оны бәрі бірігіп жазып па? Осындай мәңгүрт адамдардан не күтуге болады? Түк оқымайды. Сен маған не береді деме. Осы ағам не айтып отыр, не сандалып отыр деп, барып ертең тексер. «Рашид-ад-динді» оқы, Жүгінейді оқы. Сонда мына кісінің айтып отырғаны рас қой дейсің. Бізге Рубрук атты саяхатшы келген. Солардың жазғанының өзін оқи алмайды ғой. Сол Рубрук: «Мен әуелі үлкен өзеннен қайықпен өттім. (Бұны тарихшылар Іле дейді). Іледен өткеннен кейін Эквиус деген қалаға бардым» дейді. (Бұны біздің тарихшылар Екіөгіз дейді). Мен айтам, атаңның басы Екіөзгіз, Экиус деген Екісу деген сөз. Ол Қаратал мен Көксудың қосылатын жерде қаланың қалдығы әлі жатыр. «Одан кейін Қойлыққа бардық, онда 12 күн аялдадық» дейді. Ол Қойлық емес, Қаялық, Қайлық. Қайы деген тайпа болған. Сол жерді мекендеген. Сол жерге келгенде Рубрук «Бұл жерде базарлар дүрілдеп тұр, қала көркейген» дейді. Өзінің жерін Шыңғыс хан өзі шаппайды. Ешқандай қаланы қиратпаған. «Сол Қайлықта 12 күн аялдадық. Осы жерде тұрып бізге Шыңғыс ханның атақонысын көрсетеміз деді» дейді. Мен айтам, осыны дұрыстап оқымайсың ба? Шығыс Түркістанға да келген жоқ, әлі Жоңғар қақпасынан өткен жоқ, Шыңғыс ханның атақонысын көрсетеміз дейді. Бұл Жетісу ғой. Бұл Шыңғыс ханның атамекенінің қай жер екеніне куәлік. Осыған көңіл бөлмеген тарихшы тарихшы ма? Рубрук біздің жерге желтоқсанда келеді. Және айтады: «Оң жағымызда бір ұзын қала, 25 күн бойы бізді қорғады. Сол жағымызда бір көл ме, теңіз бе, дейді. Бұл Балқаш қой. Балқаштың екі ортасы. Қазір Қойлық деп қазып жатыр Алакөлде. Қайылық деген атты ұмытты бұлар, Қойлық деп қояды. Рубрук «Қаялық» деп жазады. Міне, осындай дәл тарихи деректің өзіне мән бермей, бұл бізге не береді дейсіңдер? Не беру керек ол сендерге? Көкшетауда бір ақын «Шыңғыс ханнан басқа батырларымызды келістіріп алсақ» деп жазыпты. Бұл – тоғышарлық. Ұлт болып қалыптаспау, ұлттық мақтаныштан айырылу. Рубрук «екі ішекті гитара тартты» дейді. Ол домбыра болмағанда не? Ал «Ақсақ құланда» Жошының өлгенін домбырамен жеткізеді. Оны неге домбырамен тартады? Осындай аяқтың астында жатқан дәлелдерге мән берілмейді. Не береді дегенің шамыма тиді. Көкшетаудағы ақын да осыны айтады. Не беру керек ол сендерге? Онда қазақтың бізге не керегі бар? Қазақ деген бізге не береді? Орыстың отары болып кете бермейміз бе? Онда жүре бермедік пе? Жұмысың бар, орыстар жаудан қорғайды, отар болып жүре бермедік пе? Ит тойған жеріне деп неге жүре бермедік? Онда Тәуелсіздіктің не керегі бар? Бізде ұлттық сана жоқ, ұлттық санада дамып жатқан ғалымдар да жоқ.

– Аға, жарайды, мен білімсіздікпен сұрадым дейік, ал тарихшылар оның бәрін біледі ғой. Сіздің айтқаныңыз ақиқат болса, олар неге назар аудармай жатыр?

Мәңгүрт. Ештеңе де біліп жатқан жоқ, оқымайды. «Шыңғыс ханды түрік дегеннің бәрі сандалма» деп жазды Қойгелді Мәмбет. Енді тарихшылардың алдыңғы қатары дейсің, соны мақтап. Өзі «Рашид-ад-диннен» цитата келтіреді. Анау Қадырғали Жалайырдың алғысөзін жазыпты. Ал ол сонда «Рашид-ад-динде» Жалайырға айтылған сөзді оқымады ма? «Это место называется Моголстан» дегенін. Моғолстанның Жетісу екенін сонда Мәмбет білмей ме? Оны білмесе, несіне тарихшы? Бәрі өтірік. Ғылым докторы, кандидат болып алған. Оларға тарих керегі жоқ, жалақы, қызмет орны керек! Енді адамдардың бәрі шетелге қызметке кетіп жатқан жоқ па? Оларға отан керегі жоқ, қарын тоятын жер керек. Солай емес пе? Мәңгүрт халықпыз. Бұған еш ұялмау керек. 25 жыл тіпті мәңгүрт болдық. Тәуелсіздік деп тәуелсіздікке мақтанатын адам жоқ. Қаншама қан төктік қой. Ақтабан шұбырынды қайда қалады? Үш жүз жылдық қалмақтармен соғысымыз қайда қалады? Білмеймін...

Әңгімемізді телефон қоңырауы үзе берді. Жазушыны ашуландырып алғаныма қарадай қысылып мен отырмын.

– Осыны Елбасының алдында айттым дедіңіз ғой. Ол кісі қандай көзқарас білдірді?

– Ештеңе деген жоқ. Тек «Шұбар қай жерде?» деп бір сұрақ қойды. «Осы уақытқа дейін Жугур деп бұрмаланып аударылып келген жерді қытайдан келген Тілеуберді деген жігіт Шұбар екенін айтты. Сол Шұбар болғаннан кейін барлығы орын-орнына қойылды. 100 пайыз жердің аты Жетісу екені дәлелденді» дедім.

– Елбасымен әңгімеде сіздің Орбұлақ туралы айтқаныңызды көрсетті. Негізінен тарихи мәселелерді қозғадыңыз. Әдебиетке қатысты әңгіме айтылды ма?

Енді адам өзінің білетінін айтады ғой. «Мен соңғы үш мәселені көтерем, сендер қалған мәселені көтере беріңдер, сендерге араласпаймын» дедім. Бірақ араласуым керек екен. Өзім уәде беріп қойған соң араласпадым. Үш тұғырлы тілді бастауыш мектептен кейін енгізу керек дегенді айтуым керек еді. Сол ішімде кетіп қалды.

Әңгімелесіп уақытқа қарамай отырып қалыппыз. Жазушы сағатына қарады да "Жолда әңгімелесейік, апайың түскі асқа күтіп отырған шығар", - деді. Сыртқа шықтық.

– Елбасы сіздің қандай да бір сіздің туындыңызға қатысты пікір айтты ма?

– Анау сенің Тазабегің, Шәйің деп кейіпкерлерімді атап отырды. Сыйлықты тапсырып тұрғанда «сен осы неге беріге неге жеткізбейсің?» деп сұрады. Ол енді «Шығармаларыңда Тәуелсіздік кезін неге айтпайсың?» дегені болу керек. Әйтпесе, бергі 1986 жылға дейін әкелдім ғой. «Одан бері әкелуге көз жарамай тұр» дедім. Көзімнің ауыратынын «Нұр-Отан» партиясының төрағасы Мұхтар Құлмұхаммед қана білетін. Сол айтты ма екен, «Денсаулығың болмай жүр дейді ғой. Қай жерің ауырып жүр?» деп сұрады. Көзімді айттым. «Қазір бұйрық берем, қарал. Содан көзіңді жаз да, мынаның жалғасын жаз» деді. Құп дедім. Содан 10 минут өтпей көмекшілері келіп, телефон нөмірімді жазып алып «Сізді ертең қарайды» деді. Ертеңіне толық тексеруден өткізіп, «өкпеңізде бір кінәрат бар екен, бірақ көзіңізге шамамыз келмейді. Өтіп кеткен, 5-ақ пайызы көреді» деді. Дулат, Смағұл үшеумізді қабылдағанда да көзімді сұрады.

Жазушы Сәтпаев пен Байзақов көшелерінің қиылысындағы үйіне жұмысынан кейде жаяу, кейде метромен барады екен. "Ауа райы бүгінгідей жақсы боп тұрса, жаяу тартып кетемін. Денсаулыққа пайдалы. Бірақ бүгін сені аяп тұрмын. Метромен барайық", - деп "Алатау" бекетіне қарай бастай жөнелді. Еріп келемін, арасында сұрақтарымды да қойып қоямын.

– Аға, тарихтың жай-күйін біраз айттық қой. Енді әдебиетке қарай ойыссақ. Қазіргі әдебиеттің жай-күйіне көңіліңіз тола ма?

– Бізде мақтаншақтық, дарақылық бар. Әдебиетті әлем үшін жазбайсың. Өзіңнің халқың үшін жазасың. Әдебиет деген халқыңның, мемлекетіңнің құлы болу керек. Соған қызмет жасау керек. Менде әлемге шығатын мақсат жоқ. Менің замандастарымның бәрі шығармаларын орыс тіліне аудартып қырылып жатыр ғой. Өзім орыс тілінде шығаруға ешқашан ұмтылған емеспін. Өйткені, мен қазақ үшін жазамын. Мені қазақ ұғу керек деп түсінемін. Шетелге танылудың маған түкке де қажеті жоқ.

Бексұлтан аға екеумізге жетон алды да, экскалаторға қарай беттеді.

Метроға көңілі толатынын, ары-бері қатынауға жақсы болғанын айтып, енді ұзарса екен деген тілегін білдірді.

Алматының тап-таза метросында жазушы екеуміз көлік күтіп тұрдық.

Түскі уақыт болғаннан кейін бе, метрода адам аз.

Үйге жеттік. Есіктен Айзаш апайдың жылы жүзі көрінді.

Бірден жаюлы тұрған дастарханға жайғастық. Немерелер де аталарын күтіп жүр екен. Бірден қаумалап алды. Мейірімді ата екені көрініп тұр.

Береке-бірлік ұялаған шаңырақ екен. Айзаш апайдың пейілі көл-көсір. Немеренің үлкені мектепте екен, кішілерінің қылығын ата мен әже қызықтап-ақ жүр. Жып-жылы әңгіме құрып, тамақ іштік.

Түскі астан кейін жолда үзілген сұхбатымызды қайта жалғадық.

Теледидардың жанына Елбасымен кездесуден сурет қойылыпты.

– «Қазір кітап оқылмайды, қазақ жазушылары ұзын-сонар жазуды қою керек» деген пікір жиі айтылып жүр. Ал сіздің «Телеграфтық стиль көркем әдебиет емес» дегеніңіз есімде. Егер ұзақ, қалың романдар оқылмаса, қысқа жазу көркем әдебиет болмаса, қазіргі жазушылар қалай жазуы керек?

– Кезінде «қазір кітап оқымайды» дегенді мен де айтқанмын. Жоқ, кітап оқиды екен. «Әй, дүниені» жазғалы бері «Аға, кітабыңызды оқыдым. Түнімен жыладым. Сұмдық қой мынау. Біздің халық қандай қорлық көрген?» деп пікір айтқан адам көп. Жақында емделіп, 12 күн саумал іштім. Бие сауған жерге барам, өзге адамдар да келеді. Сонда «кітабыңызды оқыдық» дейтін. Әдебиетшілер емес, көпшілігі өзге мамандық иелері. Бұрынғыдай жаппай оқу жоқ болғанымен, әдебиетті сүйетін адамдар әлі де бар екен, әлі де оқиды екен. Рахымжан Отарбаев Әуезовтер, Толстойлар қазір оқылмайды деп жазды. Ол кітап оқылмайды деп тұрған жоқ, үлкен романдардың оқылмайтынына меңзеп тұр. Менің «Әй, дүнием» үлкен романға жатпайды. Онда артық сөз болмау керек деген принципті ұстандым. Бұрынғыдай табиғатты суреттеп бір бет толтырудың қажеті жоқ. Тоқ етерін айту керек, бірақ ақпараттық тілмен емес, көркем тілмен, сезімді қозғайтын тілмен айту керек. Сезімді қозғамаса, онда ол әдебиет емес. Тарихи, ғылыми әдебиеттер болғанымен, көркем әдебиеттің жөні басқа. Қысқа жазу деген сөз, ақпараттық тілмен жазу деген сөз емес. Бейнелеп, астарлап, идея беріп жазу керек. Табиғатты да мәнмен суреттеу керек. Табиғат күңіреніп тұр ма, адамның жаны да күңірену керек. Бір-бірімен байланыстырып, шендестіріп қана жазу керек. Бос, артық сөздерді азайту керек. Мен осыған көштім. Жұрт сондай дүниені оқиды екен. Мысалы, былтыр «Әй, дүнием» 4 рет шықты. Әуелі азғантай етіп «Алатау» баспасынан шығардым. Мемлекеттік сыйлыққа тапсыру үшін, өзінің уақыты бар ғой. Сондықтан өз ақшама шығардым. Ол азғантай дана комиссия бар, басқасы бар, тез бітіп қалды. Кейін екінші рет шығарттым. Ол да бітті. «Албан көтерілісінің 100 жылдығына» шығарылды. Одан кейін мемлекеттік тапсырыспен жарық көрді. Оқып жатыр, әлі де сұрайды. Осының бәрінен соң біздің «әдебиет оқымайды» дегеніміз өтірік екен деген ойға келдім. Оқиды. Оқитын адамдар бар. Мысалы, мен «Жартастан шал құлапты терең суға» деген әңгіме жаздым. «Жұлдызға» басылды. Көп әйелдер звондап: «Аға, қазір жасырын жезөкшелік деген бар. Сіздің айтып отырғаныңыз сол» деді. Әңгімемде жас қыз ақша үшін шалдың қойнына жатады. Ондай адамдар бар ғой. Ол қазір жасыратын емес. Оның мүддесі анау. Бұрын Абайдың сөзінде қыз жартастан секірсе, мен шалды құлаттым. Осындай заман туды деп отырмын. Ғалымдар да оқып, жылы лебізін білдірді. Тарихшы Гүлнара, профессор Айгүл Ісімақова оқып, пікірін айтып жатыр. Осыны көріп, қалай оқымайды деп айтасың? Жақында Кеген, Нарынқол жаққа Кәдірбек, Қуанышбай бәріміз Нұрланның 70 жылдығына бардық. Ол жерде қарапайым ауыл адамдарының: «Аға, мынауыңызды оқыдық. Біздің ауылдың, ата-бабамыздың тарихын көрсетіп екенсіз», дегендерін естідім. Оқымаса оны қайдан айтады? Оқиды. Бірақ бұрын жаппай оқушы едік қой. Қойшы да, жұмысшы да, профессор да, бәрі оқитын. Бірақ ол кезде де «аға, сіздің мақалаңызды оқыдық» деп соғатындар бар еді. Романды «мақала» деуші еді ғой. Ондай сол кезде де болған, қазір де бар. Жанрды ажырата алмайды. Ішімізден «е» деп қоюшы едік, әлі де «е» деп қоямыз. Жақында бір кездесуде «Бексұлтан ағамыз ақын» деп соқты, «ортамызда белгілі ақын Бексұлтан Нұржекеев отыр» дейді. Қайтесің енді? Не дейсің? Үстілеріне құлап қалам ба? Содан кейін соңғы кездегі менің бір ойым, біз өз сөзімізді қадірлемейтін халық боп барамыз. Біреулердің айтқан сөзін әлдеқандай білгішсініп, халықаралық термин дегенді шығарып алыппыз. Халықаралық ұйым жоқ, халықаралық тіл де жоқ, оның бәрі өтірік. Адамның өзінің тілі бар. ол тілде жетпейтін нәрсені ғана шеттен аламыз.

Менің қабырғаға ілінген суретке назарым ауғанын көріп, атасы мен әжесі екенін айтты.

- «Бір өкініш, бір үміт» атты туындыңызда айтылатын ата-әжеңіз осы кісілер ғой, иә?

– Иә, иә.

– Сол шығармаңызда негізінен өзіңіздің өміріңіз суреттеледі ғой?

– Иә. Жәмиға деген – мынау шешем. Нұржекені кім деп алдым, білмеймін, ұмытып қалдым. Нұржан деп алдым ба? Мен үйленгеннен Шәйза деген кейіпкер бар ғой. Теріс оқысаң, Айзаш болып шығады. Үйдегің апайың. Мынау менің әкем. Анау тентек қыз құлағы қалқиып, әкемнен айнымайды. Бұны қалай жақсы көрмейсің? Жаңағы кішкентай аумаған атам. Анау отыр ғой Есімхан. Ол келгенде таңертең ерте осы суреттің жанына келіп: «Үлкен атаң мен әжеңе амандас» деймін. Қазір бәрін түсінеді, қалыптасты. Немерені сөйтіп тәрбиелеу керек деп ойлаймын. Өзім әкеден жалғызбын.

– Сізде де бір ұл ғой?

– Иә, оның да ұлы біреу болып тұр. Келініме тағы да болса деп қоямын. Құдайдың қолындағы нәрсе ғой. Бірақ адам ынта жаса, пейіл, ниет бұрылу керек қой.

Осы кезде жазушы "Сенің мына фотоаппаратың жақсы екен. Анау ата-әжемнің алдында отырған мен құсатып, мына немеремізбен бізді түсіріп алшы" деп өтініш жасады. Түсірдім. Шыққан сурет осы.

Әңгімемізді жазушының кабинетінде жалғастырдық.

– Ата-әжеңіз қанша жасыңызда өмірден өтті?

– Екеуі де мен 15-ке келген жылы 77 жастарында қайтыс болды. Апам 23 наурызда, атам 29 қазанда. Мектептен демалыс уақыты болатын. Зоя Федоровна деген сынып жетекшім бес шақырымнан бүкіл сыныптастарымды ертіп келді. Ондай нәрселер ұмытылмайды екен. Жалғыз баласынан қалған жалғыз немере - мені жақсы көрмегенде ол екеуі кімді жақсы көреді? «Бекежан» деп еркелететін. Апам: «Бекежаным 10-сыныпты қалай бітіреді, солай үйлендірем» деп отыратын. Оған жете алмай кетті. Кімді алатынымды да өздері белгілеп қойды. Мен де оған қарсы емес болатынмын. Ауылдың ең әдемі қызы. Өзім де ғашық болып жүрген қыз ғой. Оны айтқан сайын өзім де алса, алып берсе екен деп жүретін едім. Бірақ болмай қалды. Ол да кемпір болды. Былтыр қайтыс болды деп естідім. Анық па екен... Жаман хабар өзі қате болмайды ғой.

– Аға, бұл кейіпкеріңізді де танып отырған секілдімін. Бүбішті айтып тұрсыз ғой. «Бір өкініш, бір үміт» жарық көрген соң онымен кездестіңіз бе?

– Кездестім.

– Кітаптағы өзін қалай қабылдады? Бірдеңе деді ме?

Жақсы қабылдады.

– Романдағы шын аты ма еді?

– Шын аты басқа. Кітаптан өзін таныған шығар. Кездесуіміз қызық болды. Шипажайға емделуге барғанмын. Ол сонда істейді екен. Менің сонда екенімді естіп, өзі іздеп келді. Алты баласы бар екен. Өзінің басынан кешкендерін, сырын айтты. Мен «көзіме шөп салдың» деп өкпемді айттым. Өйткені мен оның әпкесінің ауылында қамыс зауытта жұмыс істеп жүрмін. Ол ауылда қалған. Қыс кезінде қыз жүкті болып қалады. Сөйтеді де, баласын алдырып тастайды. Оны кейін естіген мен: «Неге алдырасың? Келіп, саған үйленетін едім ғой. Яғни бала менікі болмағаны ғой. Сен содан алдырып тастадың», – дедім. Шатақ осыдан шықты. Әрі «маған адал келген жоқсың» деп соқтым. Арамызға түсіп жүрген бір жігіт бар еді. Содан күмәндандым. Екеуміз солай ажырастық. Арада 25 жыл өткенде сол жағдайды қайта сұрадым. «Мойында» дедім. Ол «Жоқ» деп мойындамай қойды.

Соңғы рет оны 1-курсқа оқуға барғанда көрдім. Одан кейінгі көргенім жаңағы, «Жаркент-Арасанда». «Неге өйттің?» деп бәрін сұрадым. Жауаптың нанымды, нанымсызы болады ғой. Сосын «Қинап қайтем» дедім. Ал бірақ өзім шын жақсы көрдім. Осы күнге дейін ойлаймын. Содан келесі жылы күйеуі қайтыс болыпты деп естідім. Бір ауылдың баласымыз ғой, Ақжол деген досым апарып, көңіл айтып қайттық. Ауылдың ең әдемі қызы сол болатын, ең әдемі баласы мен болатынмын. Мен оны, оның мені жақсы көрмеуге хақы жоқ еді. Бірақ жаңағыдай нәрселер бізді бүлдірді. Екеуміз 5 жасымыздан бірге ойнағанбыз. Сол кезде ол менен пысықтау болатын. «Сен менің күйеуім боласың, мен сенің әйелің боламын» деп қоятын. Өзі ұйымдастырғыш болатын. Інісі, сіңлісі, ағасы, әпкесі бар еді. Екеуміздің қатынасымызды бәрі білетін. Бірақ анандай күйге түсіп қалдық. Күдік деген жаман ғой. Жек көріп жүрген жоқпын. Кейде ойлаймын... кешіру керек пе еді деймін... білмеймін енді. Егер сол күйіммен жүріп, қайтадан барсам, татуласып кетер ме едік... Алматыда оқимын. Күйеуге тигенін естігенде қатты қиналдым. Демалысқа шыққан соң ауылға да бара алмай қалдым. Ауылды көргім келмеді. Жұрттың бәрі «Қызың сені тастап қашып кетті» деп маған қарайды ғой. 24 күн жатақханада жалғыз жаттым. Алматыны аралаймын. Оны шын жақсы көрмесем өйтпеймін ғой. Әйел баласының сұлулығы тазалығында болады. Өте таза қыз болатын. Жуынып, шайынып жүретін. Үстінде бөтен иіс болмайтын. Қандай ғажап! Хордың қызындай еді. Өз ойындағысын ірікпей айтатын шешен, тілге жүйрік қыз болатын. Кінәсі болмаса, өзін-өзі ақтауға шамасы келетін еді ғой деп ойлаймын, осы күні...

– Сонау 1968 жылы Мұқағали Мақатаев “Кінәлі махаббат” атты повесіңізді “Жұлдыз” журналына жариялатқан екен. Әдебиетке келуіңізді осы повесіңізбен байланыстыра аламыз ба? Мұқағали туралы кейін жиі жазуыңыз ақынның осы қамқорлығынан ба? Осы жағдай болмаса, ол туралы жазуыңыз мүмкін бе еді?

– Мен филология факультетін бітіргеннен кейін 1965 жылы 5 қыркүйекте Жаркенттің Үшарал деген ауылына мұғалім болып қабылдандым. «Кінәлі махаббатты» сонда жүріп, 12 беттік 8 дәптерге жаздым. 1966 жылы тұңғыш қызым Ләйла, әйелім Айзаш үшеуміз Алматыға келдік. «Жұлдызды» білемін әйтеуір. Редакциясына сағат тоғызда барып алдым. Жан адам жоқ, бәрі тарс жабық. Каридорда орындық бар екен әйтеуір, сонда күтіп отырдық. Сағат онға қарай бір сары әйел келіп: «Ойбүу, олар 12-де келсе жақсы, ұйықтайды ғой, бұл жақта тәртіп солай», – деп біраз шошытты. Тағы біраз отырғаннан кейін шашы жалбыраған үлкен сары жігіт көтерілді. Алдынан шықтым. «Ассалаумағалейкум» дедім, «Әлексалам» деді. Жаркенттен келгенімді айттым. «Әкелгенің өлең бе, проза ма?» деп сұрады. Проза жазғанымды, өзімнің мұғалім екендігімді айттым. Әдемілеп жазғанмын ғой. «Мұғалім екенің көрініп тұр. Прозаның бастығы Ахан Нұрманов деген ағаң. Ол қазір жоқ. Мен поэзия бөліміндегі Мұқағали деген ағаңмын. Маған тастап кет, берем», – деді. Машинкаға бастыруға қалдырып кеттім. Шымкентке барып, қайтып келсек, бастырып қойыпты. Мұқаңа бардым. «Қарлығашым, келдің бе» деген жинағын беріп, ішіне: «мен мына шығарманың бір әрпіне дейін қоймай қалай оқысам, сен де мұны солай оқы. Сенің осы қалпыңнан өзгермегеніңді тілеймін мен» деп қолын қойыпты. «Мен мына шығармаңды бір түн ішінде оқып шықтым. Келін, мынау – жазушы. Сен бұған жөндеп қара. Бұл халықтың адамы болады. Сен, шырағым, жөндеп қара», – деп бірталай мақтау сөздер айтты. Сосын: «Сен мынаған алаңдама. Мен тірі тұрсам, бұны бастырам. Сен басқа шығармаңды жаза бер», – деді. Ауылға барғаннан кейін екі әңгіме жаздым. Бірі – «Күй толғақ», екіншісі – «Сағынғаным-ай». Екеуін де Алматы облысының газеті «Жетісуға» жібердім. Сонда «Күй толғағымды» жарқ еткізіп баса салды. Ал «Сағынғаным-ай» жаңажылдық нөмірге басылды. Сөйтсем, ол кезде Бекен Әбдіразақов деген ақын ағамыз әдебиет бөлімінде отырады екен. Сол кісі жариялап отырған. Кейін бұл кісі ауысып, «Жұлдызға» келгенде, баяғы менің «Кінәлі махаббатымды» басты. Қызық өзі. 1966 жылы тапсырған дүние 1968 жылы барып шықты ғой.

Сонда Мұқағалидың шамасы келмеген болды ғой?

Ол екеуміз хат жазысып тұрдық. «Сенің шығармаңды бәрі мақтайды. Бірақ басуға келгенде бәрі кейіншектей береді. Сондықтан сенің мына кітабыңды Хамза Есенжановқа оқыттым. Хамза Есенжановтың жазба пікір мынау. Оқы да, өзіме салып жібер», – деді. Оны оқыған соң көшіріп алуым керек екен ғой, ақыры жоғалып кетті. Көбін ұмытып та қалдым. «Басуға болатын шығарма» деп мақтағаны ғана есте. Менікі балалық, шалалық қой. Кейін Мұқаң қайтыс болғаннан кейін қолжазбаларын өртеп жіберген бе, жеңгем де, ешкім тауып бере алмады ғой. Мұқаң жайында көп айтатыным осы себепті, кейін аға-іні боп кеттік қой. Бір қыста үйіне келіп қондым. «Уайымдама, шығарам» деді. Сөйтіп 2 жылдан кейін Хамза Есенжановтың жазбасынан арқасында жарық көрді. Өзімнің қойған атым «Күнәлі махаббат» болатын. «Күнәлі деген не бәле? Күнә дегенді дінмен байланыстырады», деп, бұлар «кінәлі» ғып жіберді. Алматыға келгеннен кейін де Мұқағалимен жақсы танысып, қасында іні болып жүрдім. Алғаш «Әй, сен бекер жүрме, Әбілмәжін Жұмабаевқа кітабыңды беріп қой, кітабыңды шығарсың» деп үйреткен де сол кісі. «Күй-толғақ» деген кітабым шықты. Содан кейін «Күтумен кешкен ғұмыр» деген екінші роман жаздым. Роман деп қоюға ыңғайсызданып, повесть деген ем. Сөйтіп «Күтумен кешкен ғұмырды» «кешкен деген не пәле?» деп, ақыры «Күтумен өткен ғұмыр» қылды. «Қиыншылықты бастан кешу» деп қанша түсіндіргім келсе де, түсіндіре алмадым. Бірақ кейін өзімнің қолым жеткеннен кейін өзгерттім. Бірақ жұрттың бәрі «Күтумен өткен ғұмыр» деп айтады. Кешкенге үйрене алмай қойды. Өйткені басында «өткенмен» кетті ғой.

– Бұл «Күтумен кешкен ғұмырдың» да прототипі ауылда бар ғой?

– Бар.

– Кітапта келтірілген «Баркөрнеу» әнін өзіңіз шығардыңыз ғой?

– Иә, қазір Нұржан Жанпейісов деген әнші інім айтып жүр. 75-ке келгенде «Әй, дүние-ай» деген тағы бір ән шығардым. Романымды жаздым да, әнімді шығардым. Оны да сол айтып жүр. Ән шығарайын деп мақсат қылмайды екенсің, ыңылдап жүргенде өзі келе қалады екен.

– Жұртшылық «Күтумен кешкен ғұмырды» қалай қабылдады?

– Жақсы қабылдады. Оқырмандардан хаттар көп болды.

– Менің де жылап оқығаным есімде...

– Шөмішбай екеуміз бірде Семейге бардық. «Жұлдызда» істейтін кезіміз. Күзде келесі жылға деп тираж жинаймыз. Ол кезде кітап дефицит. Мәскеуден бірді-екілі Байрон секілді ақындардың кітаптары шығады. Семейдің кітап дүкеніне барсақ, кітабымызды бізге сатпайды. Содан кейін кассадағы қызға барып: «Қарағым, осындай деген ағаң едім», – дедім. «Күтумен кешкен ғұмырды» жазған сіз бе?» – деп таңғалып, кітапты әкеп берді. Жаным рахаттаным қалды. Кешке жақын үйіне шақырды. Күйеуіне хабарласып: «Пәленше, екеуміз бірге оқыған «Күтумен кешкен ғұмырдың» авторы, ағамыз келіп отыр. Бүгін біздің үйде қонақта болады», – деді. Шөмішбай екеуміз қонақ болдық. Солай айдалада, Семейде жүріп туыс таптық. «Бір өкініш, бір үміт» шыққаннан кейін тіпті танымал болдым. Айтпақшы, одан бұрын «Бір ғана махаббат» деген кітабым шықты. Оны он шақты санына «Лениншіл жас» басты. «Лениншіл жасты» ол кезде жастар сүйіп оқиды. Мені ауыл-ауылға танытқан сол әңгіме болды. Өзімнен кейінгі інілерім: «Аға, «Бір ғана махаббатыңызды» оқып, сізді танып едік» деп тұрады. Ондай сөзді естігенде жүрегім жылып кетеді. Содан кейін барып «Бір өкініш, бір үміт» шықты ғой. Ол шыққанда мен «Қазақ әдебиетінде» ме, «Жұлдызда» әлде «Жалында» істеймін бе, білмеймін. Әйтеуір Шерхан (Мұртаза) көкеміз бастығым еді, кітабымды бердім. Бір апта өтпей: «Бала, мына жазғаның ұнады. Жақсы екен. Көзіме жас келіп оқыдым. Мына жетім баланың жағдайы біздің бастан кешкен нәрсе. Ай, енді жауың көбейеді-ау», – деді білегімді ұстап тұрып. Айтқаны келді.

"Күтумен кешкен ғұмырды" оқығанда Әтікенің әнін естімесем де, жан дүниеммен сезінген едім. Реті келіп тұрған сәтті пайдаланып, жазушыға "Баркөрнеуді" орындап беріңізші" деп қолқа салдым. Көп жалындырған жоқ. "Әй, дүние-айды" да, "Баркөрнеуді" де орындап берді. Кітаптан алған әсерді қайта бастан өткергендей әсерде отырдым.

– Бұл «Бір өкініш, бір үміттен» кейін ғой?

– Иә. Содан Әбдіжәміл Нұрпейісов ағамның өзі Жазушылар одағына талқылауға келгенде: «Бексұлтан, сен бастық болған соң, елдің бәрі сенен ығады. Мен де қорқамын. Бірақ осы әңгімеңді талқылатпай-ақ қойсаң қайтеді? Өйткені саған қатты айтайын деп жастар тісін қайрап жүр», – деді. «Ой, аға, сабамайтын шығар енді. Талқылай беріңіз», – дедім. Өзім соншалықты қылмысты кітап деп ойлаған жоқпын. «Сабамаса болды, пікірін айтады, онда тұрған не бар?» деп ойладым. Екі рет кеп айтты. Сөйтсем бұл кісі мені «Мемлекеттік сыйлыққа Әбішке конкурент болады, өзін ұсынады» деп ойлайды екен. Менің ондай ойым жоқ. Ақыры талқылау басталды. Басталғаннан қарсылық. «Мына шығарманың динамикасы жоқ. Осындай роман бола ма?», – деді Әбдіжәміл Нұрпейісов. Мені «Шығарманың бәрі сіз айтқандай болу керек пе? Шығармадан кемшілік қана іздеу керек пе? Бұл – жақсы шығарма», – деп мені Қабдеш жақтады. Одан кейін Мағауин жақтап шықты. Сыншы Қаратаевтан бастап жақтады. Бірақ Әбдіжәміл ағам қарсы болды. Солай болады екен.

Одан кейін «Өзендер өрнектеген өлке» деген кітап жаздым. Ол үшін жұмыстан қуылдым. "Жетісу жері найман, албан, суан, дулат, жалайыр деген қазақтың тайпаларына жер бесік болған» деп аннотация жазғанмын ғой, сол менің қылмысым бопты. Ру, тайпа тарихи категория, Жетісуда мекендегені рас қой. Енді оның бәрі сылтау болса керек. Барған басшым: «Шырағым, сен қазақша жазасың. Мен қазақша оқи алмаймын. Өзіңнің жазушы ағаларың мен достарың ғой әкеп тұрған. Камалиденовтың қолында асты қызылмен сызылған кітабың жатыр», – деді. Кім екенін сұрап ем, «Камалиденовке Әбдіжәміл Нұрпейісов, Фариза Оңғарсынова, Әбіш Кекілбаев үшеуі жиі кіреді», – деді. Кейін, осыдан 7-8 жыл бұрын Камалиденовке хат жаздым. «Сіз сонда тұрғанда мені осылай сынаттыңыз, қызметімнен алдыңыз. Билік үш адамның атын атады. Менің кітабымды солардың қайсысы апарып берді?» – деп, адресін интернеттен тауып алып хат жаздым. Бұл жауап бермей қойды. Содан арада біраз уақыт өткенде Закаштың өзі телефон соғып: «Бексұлтан, сенің хатыңды алдым. Уақытында жауап бере алмадым. Өйткені жеңгең қайтыс болып, қырқын беріп, енді-енді есімді жинадым. Сенің хатыңда айтылған нәрсе есімде жоқ. Оны бір білсе, Қуаныш Сұлтанов біледі», – деді. Мені алдады, айтқысы келмеді. Айтқысы келмесе қойсын дедім. Мен оны анықтадым не, анықтамадым не, әйтеуір біреу айтты ғой. Кімдер қарсы боп жүргенін өзім де білем ғой, бірақ ана кісінің аузынан өзім естиін деп едім, айтпады. Сөйтіп 4 жыл жұмыссыз жүрдім. 1989 жылы Мырзатай Жолдасбеков ағамыз ЦК компартияның мәдениет бөлімінің бастығы болып келе қалды. Мырзатай аға бізге 1-курста ауыз әдебиетінен лекция оқыған ғой. Төлен Әбдік екеуміз бірге оқығанбыз ғой. Сол: «Бексұлтанның жұмыссыз жүргеніне 5 жыл болды, өзінің 5 баласы бар», – деп Мырзатай ағаға айтыпты. Дереу мені шақырып алды, бардым. «Бексұлтан, сенің жұмыссыз жүргеніңді білген жоқпын. Мына Төлен айтты. Бізде қазір, Құдайға шүкір, жақсы газеттер шығып жатыр. Соның біреуіне ыңғайы келгенде сені жұмыс аламыз», – деді. Кейін Өзбекәлі Жәнібеков қабылдап, мені «Парасатқа» жіберді. Ол кезде «Мәдениет және тұрмыс» еді ғой. Менің алдымда Камал Смайылов барып, атауын «Парасат» деп өзгертіп, тіпті бірінші нөмерін даярлап та кеткен екен. Бұл 1989 жылдың қарашасының 19-ы. Ал мені 1985 жылдың 15 наурызында жұмыстан шығарған. Солай 4 жылдан кейін қайтадан жұмысқа келдім. Арада үш жыл өткен соң Мырзатай аға «кезінде әділетсіз жұмыстан қуылдың деп, «Жалынның» директоры» етті. Жаңа жылдан кейін бардым. Сөйтсем «Жалынды» екіге бөліпті. «Балауса» деген балалар редакциясын Сейдіахмет Бердіқұлов ағамызға беріп, мені «Жалынға қалдырыпты. Ол жерде де алғашында оңай болған жоқ. Шерхан ағаның айтқаны келді. Елеусіз боп жүрсең, ешкім ескермейді екен. Кішкене бірдеңеге ілініп, жақсы көріне бастасаң, бәле деген шығады екен. Әйтпесе Әбдіжәміл ағам маған олай ететіндей не істедім? Әкемдей адам. Қазір «Бексұлтан», «аға» деп амандасып тұрамыз. Кезінде сондай өтті. Жалпы түсінгенім, талант деген адамгершілікпен байланысты емес екен. Талантты жазушы, талантты суретші дегендер адамгершілігі төмен, біреуге қастандық жасайтын адамдар бола береді екен. Жазушы да кәдімгі адам сияқты, оның да іші тарлары, қызғаншақтары, біреуге қиянат жасайтындары болады екен.

– Әңгімелеріңізде жақсыны жиі сағынасыз. Өмірдің жақсы адамдармен әдемі екенін айтасыз. Өз ғұмырыңызда жақсы адамдар қаншалықты жиі жолықты? Сізге кімдердің жақсылығы өтті?

Мен жақсылықты көп адамнан көрдім. Абайда бір өлең бар, маған қатты ұнайды. «Досың да, жақының да, бәрі екі ұшты, сондықтан да досыңнан дұшпан күшті» дейді. Қандай ғажап! Досың сені түбегейлі жауың сияқты жақтамайды. Жауың, дұшпаның сені қайтсем құртам деп құр күшін жұмсайды. Ал досың – екі ұшты. Сондықтан дұшпан күшті боп кетеді. Осы бізде өте қатты дамыған екен. Сондықтан мен көп жерде жеңілдім. Жұмыстан қуылуымның, өйтіп-бүйтуімнің бәрі де достарымның қатты қолдамайтынынан. Орбұлаққа достарымды апарып талай көрсеттім. Сонда достарым мені жақтай кетеді деп ойладым ғой. Бәрі барады да «і» дейді. Ешқайсысы мені қолдап жазбады. «Бексұлтан бізді алып барды, сондай жер көрдік» деген жоқ. Қабдешке қарсы «Қабдеш, сен не айтып отырсың? Бізді апарып көрсетті ғой», – демеді. Сондай сөзді мен күзде Әрін Әміре деген «Жетісу» газетінің редакторының аузынан естідім. Өмірімдегі ырза болғаным сол. Ол «Бексұлтан аға болмаса, Орбұлақ шайқасын тарихи айналымға ешкім кіргізбейтін еді. Орбұлақтың Жетісуда екенін ешкім дәлелдемейтін еді. Орбұлақ дегенді тарихи терминге кіргізген біздің Бексұлтан аға», – деді. Басқалар айтпаса да, ол анығын айтты. Қаншама достарым сөйтіп толық жақтамады. Екіұштылау. Өзіме «Сенің айтқаның дұрыс» деп қояды. Бірақ ештеңе жазбайды. Менің 50 жылдығымда да, 60 жылдығымда да, 70 жылдығымда да мақала жазады. Ал Орбұлақ туралы үндемейді. Міне, осындай болады екен.

Жақсылықты бірінші Мұқағалидан көрдім, Әбдеш екеуінен. Алғаш «Мұқағали бәйгеде» деген мақала жаздым. «Шолпан» деген жинағын көзі кеткен соң Мемлекеттік сыйлыққа ұсындырдым. Ал егер ол кезде өлген адамға берілмейтін болса, комиссия қайтарып жіберу керек еді. Қайтарып жіберген жоқ. Бәйгеге өтті. Фариза Оңғарсынова да, Мұхтар Мағауин да, Серік Қирабаев та өтті. Мұқағалидан басқалар алды-ау деймін. Мұқағали алмады. Бұл 1984 жылы. Бүкіл жұрт Мұқағалиды білетін. Бәрі мақтады, бәрі жазды. Әнуар Әлімжанов та жазды. Социалистік еңбек ері Зылиха Тамшыбаева да жазды. Бұл жайында Фаризаның өзі де өлең ғып жазды. Бірақ алмады. Сондағы айтқан уәждері «Маскүнемге береміз бе?» болыпты. Сергей Есенин жайлы: «Әй, Сергей, Сергей, Сергей, Сергелдеңге түстім ғой мен де сендей» деп Мұқағали да ашып айтып отыр ғой. Бірақ Мемлекеттік сыйлық маскүнемдікке немесе қызметке емес, шығармашылыққа берілмей ме? Кейін Алтынбек пен Мұхтар Құлмұхаммед «Атамұрадан» шыққан кітабын ұсынып, ақыры алды. Бірақ ол сыйлық Мұқағалиға керек болмай қалған кезде алды.

– Бір жолы сіздің бір әріптесіңіз: «Сенің қолың кір. Сенің қолыңды алмаймын» деп бұрылып кеткенін өзіңіз айтасыз. Ол кісі оны неге сүйеніп айтты? Әдебиетке адал бола алдыңыз ба? Әдебиетке адалдық дегенді қалай түсінуіміз керек?

Күзембаев деген жұмысшыдан ақын шығарамыз деп, өлеңін шығардық. Өзім танымайтынмын, өлеңдері орташа болатын. Қызметтен кеткенімде «сенің қолыңды алмаймын» дейді. «Сенің қолыңды мен алмаймын, керісінше» дедім. Мен қызметтен түсіп қалғаннан кейін өзінше болғаны ғой. Оған мен зәру емеспін ғой. Оның олай айтатын себебі, бір жинағы баспаға кетті. Кейін келген соң бірінші данасын оқып отырсам, біз түзеткендердің үстіне өндіріске барып, біз өңдемеген өлеңдерді қосып жіберіпті. Соны анықтап алдым да, алдыртып тастадым. Қосқан адамдарды жазаладым. Бұл өзінше соның кегін алғаны. Оған пысқырған да жоқпын. Араласып жүрген інілерім танымағансып өтіп кеткен кездер болды. Тоқтап, шақырып алдым. «Как будто все в порядке у тебя» дейді. Қызметімнен айырылдым деп өлемін бе? Паркте жарқырап жүргеніме таңғалған ғой. Сонда мен жұмыстан шыққаннан кейін құл болып жүреді, жазушылығын қойды, кіріптар болып қалды деп ойлайтын болуы керек.

Расымен отбасыңызды қалай асырадыңыз?

Бес балам, бір әйелім, інім, келінім, бәріміз бір жерде тұрамыз. Оларды бағу керек қой. Кітапты сартылдатып жаза алмайсың. Сейдіахмет Бердіқұлов ағамыз «Жалын» баспасына келген соң Баққожаның айтуымен барып, өтініш бердім. Ол кезде жазылмаған кітабың болса, атын айтасың. Сонда кітапқа төленетін ақшаның 25 пайызын береді. Төрт жыл сондай-сондайларды азық қылдым. «Ашаршылықта жеген құйқаның дәмі аузыңнан кетпейді» дейді. Сайын көкем мен Сейдіахмет көкем екеуі жазылмаған кітапқа 25 пайыз ақша беріп, солай көмектесті. Ол кезде кәдімгідей ақша. Сондай-сондай ағаларым жақсылық жасады. Ол кезде радио, телевидениеге барып үш минут сөйлесең, артыңнан үш мың теңге келіп отыратын. Сөйлесең бітті – қаламақы. Осы күні жарты сағат сөйлесең де жарты теңге бермейді ғой.

Жазушы түскі тамағын ішіп, бір сәт тынығып алғаннан кейін шаруалар болса жұмысқа барып, болмаса үй жанындағы Әбілхан Қастеев музейінің маңындағы саябақта немерелерін ертіп алып, бір уақыт қыдырады екен. Бүгінгі түстен кейінгі біраз уақытын мен алып қойсам да, дәстүрден жаңылмай, сұрақтар аяқталуға тақағанда сыртқа шығып, даңқты суретші Әбілхан Қастеевтің ескерткішінің жанына келдік. Немерелерінің кішкентай "Бұл - менің атам" деп мақтанып қойды.

– Кеңес кезінде жазушылардың материалдық жағдайы жақсы болса, қазір енді тілі еркін ғой. Қай кезде өндіртіп жаза алдыңыз? Қай кезде еркіндеу жаздыңыз?

– Өндіртіп жазғаным 4 жыл қызметсіз жүргенде болар. Екі роман «Ерлі-зайыптылар» мен «Жау жағадан алғанданы» жаздым. Өйткені архивте отырдым. Бір айдай мемлекеттік аривте, облыстық архивте отырдым. Жаркентке барып, ауданда отырдым. «Жау жағадан алғандаға» жанымнан ештеңе қоспадым, түгелімен архивтегі материал бойынша жазылды.

Ал еркін жазғаным – Тәуелсіздік алғаннан кейін шығар. Мысалы, «Әй, дүние-айдағы» дүниелерді ол кезде айта алмайтынмын. 1916 жылдың оқиғасын сол кезде айтсам, баяғыда сотталып кететінмін. Еркіндік келгенге дейін жиналған уды ішімізде сақтап-сақтап жүрдік қой. Көрсеткен қорлық халықтың көкейінде, бірақ жаза алмайсың, айта алмайсың. Мүмкіндік келгеннен кейін жаздым.

– Туындыларыңызда төсек мәселесі тәптіштеп жазылады. Тіпті өзіңіз: «Еркек пен әйел үшін төсек дегенің тап бір ең сүйкімсіз орын секілді сөйлейміз. Ал шындығында солай ма? Қайта екеуінің бір-біріне ең еркелейтін жері сол емес пе?» дейсіз...

– Рас, бірталай әңгімелер жаздым. Олар порнографияға да, анайылыққа да жатпайды. Барлығы да өмірдің өзі. Кезінде көкейіңде тұрғанда ашып айта алмаушы едік қой. «Ойбай, мынаның тәрбиелік мәні жоқ» деп шыға келуші еді.

– Жазушылар қазіргі сыншылар жазған кітаптарына пікір білдірмейтін болғанын айтады. Сіз жаңа «Бір өкініш, бір үміттің» қалай талданғанын айттыңыз. «Әй, дүние-ай» сол секілді жілігін шағып, майын ішіп талданды ма?

– «Әй, дүние-айға» Әмина Құрманғалиқызы деген бір әйел «Жұлдызда» бір жылдық санына шолу жасапты. Басылым беттерінде алғаш айтылған пікір сонда. «Әй, дүние-ай» осындай екен, Бексұлтан залым екен» дегенді айтқан да сол. Одан кейінгі жақсы талдау теледидарда болды. «Кітапхана» деген хабарда Айгүл Ісімақова мен Гүлдана Смағұлова деген екі профессор пікір айтты. Одан кейінгі талдауды Жақыпжан Нұрғожаев жасады. «Мынаны жазушы жылап отырып жазған» деді. Шын мәнінде солай. Мен талай жерінде жылап отырып жаздым. Көбі бала кезімнен естіп келе жатқан әңгімелер. Соны жинақтап, архивте отырып қорытындылап, уды сығып шығардым. Және негізгі мақсатым не болса соны айтып мыжымай, тоқ етерін айту болды. Солай қысқа жазудың үлгісін көрсеткім келді. Үш бөлімнен асырмадым. Қайта артық сөз жібермеуге тырыссам да көлемі мен ойлағаннан үлкен боп кетті. Артық сөз жібермеуге тырыстым.

Қазір жинақы сөйлейтін заман келді. Кең қолтықтап, алыстан орағытудың қажеті жоқ. Көркем тілмен қысқа жазу керек. Бальзактың ба «Уақытым жоқ болғандықтан шығармаларым көлемді болып кетті» дейтіні бар. «Маған бір апта берсе, соның бәрін қысқартар едім» деп арманда кеткен ғой. Бір нәрсені қысқаша суреттеуің үшін бір күн ойлануың керек. Ал ойланбай жазсаң көп болып кетеді. Шығарманың көптігі содан, қысқа-қысқа, ойланып жазатын болсаң, шығарманы аз жазасың, бірақ уақытың көп кетеді. Бізге де сондайға көшу керек. Көп ойланып, аз жазу керек.

Қастеев ескерткішінің жанында жазушымен естелікке суретке түсіп, қонақүйге қарай аяңдадым. Мида сан сауал, көп сұрақ... Бірақ бір түйгенім бар. Әдебиетке жан-тәнімен қызмет еткен Бексұлтан Нұржекеұлы секілді жазушылар қазақта көп емесі анық...


Біздің Telegram-парақшамызға жазылыңыздар! Бізбен бірге болыңыз!


Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. adebiportal@gmail.com 8(7172) 57 60 14 (ішкі - 1060)

Мақала авторының көзқарасы редакцияның көзқарасын білдірмейді.


Көп оқылғандар