Әдебиеттi ешкiм мақтаныш үшiн жазбайды, ол мiнезден туады, ұлтының қажетiн өтейдi сөйтiп...
Ахмет Байтұрсынұлы
Басты бет
Әдеби үдеріс
ЖАҢАЛЫҚТАР
Жолтай Жұмат-Әлмашұлы, жазушы-драматург: Бізде ізд...

16.11.2016 4562

Жолтай Жұмат-Әлмашұлы, жазушы-драматург: Бізде ізденіс те, жаңалық та бар, тек көрер көз жоқ

Жолтай Жұмат-Әлмашұлы, жазушы-драматург: Бізде ізденіс те, жаңалық та бар, тек көрер көз жоқ - adebiportal.kz


Жолтай-АЛМЕШ.jpg

Қазіргі кезде әдебиетсүйер қауым арасында қазақ драматургиясы кенжелеп қалды, жақсы драматургтер жоқ деген сияқты пікір едәуір дәуірлеп тұр. Осы мәселенің ақ-қарасын анықтау мақсатында дәл осы драматургия саласында соңғы 10-15 жылда өндірте жазған, жуырда ғана ҚР Ұлтттық академиялық кітапханасы ұйымдастырған «Тәуелсіздік. Әдебиет. Қаламгер» онлайн-байқауының қорытындысы бойынша «Үздік драматург» атанған Жолтай Жұмат-Әлмашұлымен әңгімелескен едік.


– Аға, алдымен сізді жаңа жеңісіңізбен құттықтап қоюға рұқсат етіңіз. Астанадағы Ұлттық академиялық кітапхана тәуелсіздігіміздің 25-жылдығы қарсаңында жүргізген онлайн- байқау қорытындысы бойынша сізді жылдың «ең үздік драматургі» деп атапты.


– Рахмет! Азды-көпті еңбегімізді елеп-ескеріп жатқан оқырманға, жалпы өнер сүйер қауымға алғысым шексіз. Бұл марапат одан әрі құлшындырып-шабыттандыратын болар! Жалпы қайсыбір сыйлық та сонысымен қымбат қой.


– Аға, сіздің жазушылығыңыз бен ғалымдығыңыз өз алдына, драматургия саласына сіңіріп келе жатқан еңбегіңіз де бір төбе. Әңгімемізді тікелей осы драматургия саласынан бастасақ деп едім. Жалпы, қазіргі қазақ әдебиетінде бұл жанр қалай дамып жатыр? Бұрын қандай болған еді? Сіздің ойыңызды білгіміз келеді!


– Жалпы, қазақ драматургиясы туралы арнайы сөз қозғар болсақ – бір нәрсенің басы ашық. Бұлтелексіз-бүкпесіз айтуға болатын шындық мынау: қазақта драматургия бар, болған, бола да береді. Керек десеңіз, біздің ұлттық драматургиямыздың 100 жылдық тарихын тойлап жатсақ та артық емес. Мен бұл жерде «ресми құжат тілімен», яғни қағазға түскен, сахналанған спектаклді ғана тілге тиек етіп айтып отырмын. Өткен ғасырдың 20-жылдарынан бастап есептесек, Қошке Кемеңгеровтің, Смағұл Сәдуақасовтың, Жұмат Шаниннің жазған пьесалары еске түседі, тап осы тұста, яғни 1917 жылы Мұхтар Әуезовтің атақты «Еңлік-Кебек» пьесасы (бірінші нұсқасы) сахналанған екен. Демек, жақын уақытта қазақ драматургиясының жүріп өткен жолына 100 жыл толады деп отырғаным да содан. Ал, жалпы бұл бағыттағы алғашқы қадамдар туралы тілге тиек етсек, қазақ сахналық қойылымға әу бастан бейім болған халық. Бір ғана мысал, кез-келген ауылда, кез-келген әулетте киіз үй ішінде алқа-қотан отырып алып, бір жағы бір мәселені қозғаса, екінші жағы соны одан әрі дамытып, сұрақтарына жауап беріп, даулардың шешімін тапқан. Онда жер дауы да, жесір дауы да, басқа да ірі-ірі мәселелер сөз сайысы арқылы шешіліп отырған. Бұл драма ма? Әрине – драма! Бұл табиғи театрлық көрініс емей немене? Өкінішке орай, осының бәрін қазір өз деңгейінде салмақтап-саралап, зерттей алмай жүрміз. Егер осы жайынан әңгіме қозғайтын болсақ, ұлт драматургиясының түп-төркіні бірнеше ғасырларға тарқатыла ұзап кетпекші. Алайда, оны ауыз әдебиетінің бір тармағына жатқызып жүрміз ғой, қош! Себебі олар ғылыми жүйеленіп зерттелмеген, ауызекі әңгіме күйінде қалып қойған, сондықтан мен бұдан әрі қазбалап, тақырыпты тым шашырата бермейін. «Бұрын қандай болған еді» деген сауалына қысқаша жауап осы.


Ал, енді кешегі кеңес дәуіріндегі, одан кейін тәуелсіздік кезеңіндегі кеңістікті алатын болсақ, бізде орыс драматургиясынан, қала берді әлемдік драматургиядан бірде-бір кем емес татымды шығармалар жазылды деп толық айта аламын. Бұл жерде жазылды деп отыруымның да себебі бар. Неге десеңіз, драматургиялық шығарманың қай уақытта да екі сатысы болмақ. Біріншісі – мәтіндік саты. Ол – драматургтың қолынан шыққан төл туынды, ендігі тағдыры – режиссердің еншісінде. Дереу сахналана ма, жоқ па – оны ешкім де білгірлік танытып, айта алмас. Қағазға түскен шығарманы оқып, табиғатын дөп түсінген режиссер кездеспесе, он, тіпті жиырма жылдап сүрленіп жата беруі де әбден ықтимал.


Енді XX ғасыр ішінде сахналанып, елге кеңінен танымал болған көркем туындыларға келелік!


Ғасыр басындағы һәм орта тұсындағы көрнекті драматургтар – М. Әуезов, Ғ. Мүсірепов, Т. Ахтанов, С. Шәймерденов, Қ. Ысқақов, Қ. Мұхамеджанов, Ш. Құсайынов, С. Жүнісов, т.б. пьесалары туралы көп айтып жатпалық. Олар жайлы бізге дейін де аз жазылмаған болар! Көп талданған да шығар. Қайталап жазу қажет бола қоймас.


Ұлт драматургиясының әсіресе ерекше қарқынмен дамыған тұсы – 70-80 жылдар болар, сірә! Дәлел керек пе? Құлақ қойыңыз.


Мысалы, күні кеше ғана өмірден өткен замандас қаламгер Оралхан Бөкейдің драматургиядағы тұңғыш қадамы - «Құлыным менің» пьесасы бүкілодақтық конкурста бәйге алған. Біздің студент кезімізде, 70-жылдар ішінде сахналанып, сол кезде бір-екі күн емес, айлап аншлагпен өтетін. Оралханның одан соң да өте сәтті шыққан пьесалары жетерлік. Мұның ізін ала Дулат Исабековтің «Әпке», «Ректордың қабылдау күндері» деген сияқты бір шоғыр пьесалары дүниеге келді. Оның ар жақ-бер жағында Баққожа Мұқай, Әділбек Тауасаровтың, болмаса Тынымбай Нұрмағамбетовтің, Сұлтанәлі Балғабаевтың прозасынан басқа, драматургиясын, Иран-Ғайыптың, Исрайыл Сапарбаевтың поэтикалық пьесаларын ерекше атап өтуге болады. Міне, осындай аты аталғаны бар, аталмай қалғаны бар, шоғыр-шоғыр қаламгерлер драматургиямыздың дамуына сүбелі үлесін қосты. Бірақ бұл жерде тағы бір кілтипан мәселе бой қылтитады. Қазір қоғамда «соңғы 15-20 жылда драматургия дамымай қалды» деген пікір қалыптасып бара жатқандай. Оны айтып жүрген әдеби сыншылар немесе көрермен-оқырмандар емес, театрда отырған режиссерлер! Олар жазылып жатқан жаңа драматургиялық дүниелерді не оқымайды, не ішіне бойлап енгісі келмейді. Өресі жетпейді десек, маңдайдан қос қолдап ұрған болармыз. Ондайға бармай-ақ қоялық. Меніңше, осындай бір селқостық режиссер ағайындар арасынан көптеп байқалады. Бағана бірінші сатысы – мәтіндік дедік қой. Енді екінші, яғни қойылымдық, сахналық сатысына келер болсақ, міне, осындай өткір мәселені тілге тиек етуге тура келер. Жаңағы мен айтып отырған мүйізі қарағайдай белгілі-белгілі драматургтеріміздің бірқатар шығармалары, сәтті еңбектері әлі күнге дейін сахналанбай жатқаны тағы рас. Өзіммен тұстас Серік Асылбекұлы, Рахымжан Отарбаев, Роза Мұқанова және басқа да саусақпен санарлық драматургтердің бірді-екілі шығармалары сахналанып жүр. Ауызды қу шөппен сүртудің тағы жөні жоқ. Дегенмен, бұл өте аз. Мен бұл жерде режиссерлердің еңбегін төменшіктетіп, драматургтерді аспандатып отырған жоқпын, дегенмен, екеуінің арасындағы шығармашылық байланыс тап осы уақытта керемет деуге тағы ауыз бармайды.


– Ал енді сол аралық байланысты жақсарту үшін не істеу керек?


– Шығармашылық байланысты жақсарту үшін ең басты шарт - екеуі екі жаққа қарамай, бір-бірін іздеуі керек. Араларында достыққа бергісіз алтын көпір жатса қандай ғанибет! Әсіресе режиссер драматургты алдына салып, аялап, үнемі іздеп отырса нұр үстіне нұр! Өйткені драматургтың шығармасы қалай болғанда да не сайтқа жарияланады, не жинақтарға енеді, не болмаса бәйгеге қатысып, жүлде алады. Алғашқы материал – солардікі! Бәйге демекші, Мәдениет және спорт министрлігі соңғы 7-8 жыл бойына үзбей осы бағытта бәйге өткізіп келеді. Сол бәйгеде оза шауып, сыйлық алған драматургиялық шығармалардың ұзын саны қазір 20-30-ға жетті. (Осы жолдар авторы 2012 жылы «Өрілген өмір өрнегі» деген жалпы өткен бәйге алған драматургиялық шығармаларды топтап, кітап шығарды. Бірақ, оны да оқып жатқандар аз-ау, сірә!) Солардың ішінен театр сахналарында қойылып жүргендері – көп болса 5-6-ау ғана. Жүлде алған пьесаны режиссер іздемесе, оған мүлде қызығушылық танытпаса, онда олар қалай сахнаға жол тарта алмақ? Демек, бізде мынадай тәртіп орнықса деп ойлаймын. Режиссер ағайындар көзге түскен, ауызға ілінген, бәйгеден жүлде алған немесе «Әдебиет порталы» сияқты әдеби сайттарға шығып, оқырманнан өз бағасын алған драмалық шығармалардың авторымен дереу байланысқа шықса, құба құп! Әрине, режиссерге «сен мына драматугпен неге байланысқа шықпайсың?» деп кінә арта алмайсың. Өйткені шығармашылық деген ерікті жұмыс. Әркімнің өз талғамы бар. Сөйте тұрса да, ортақ мақсат үшін режиссердің өзі алғашқы қадам жасағаны мақұл шаруа емес пе!


Қазір елімізде облыстық, республикалық драма театрлары баршылық. Жалпы саны – 50-ден асып жығылады. Енді репертуарына көз салсаңыз, көбінесе әлемдік классика, орыс классикасы, сосын көршілес елдер мен өзіміздің танымал болған классикалық шығармаларымыз қойылады. Одан қала берді соңғы кезде «режиссерлік қойылым» деген сонылау, көңілге қонымсыздау термин қалыптасып келе жатыр. Бұл жерде режиссер бір тақырыпты алады да, өз идеясының айналасында бас қатырып, өйтіп-бүйтіп, «ана жақтан, мына жақтан алғандарын» қосып, бір сахналық қойылым жасайды. Әрине, кәсіби режиссер «өз дүнием ғой» деп, жанын салған сон, қойылымның кейбір сәттері, детальдары жақсы болуы мүмкін, бірақ ол тұтастай алғанда толыққанды драманың, трагедияның жүгін арқалай ала ма? Ең үлкен мәселе сонда! Яғни, драматург – драматург, режиссер – режиссер болып қалуы керек. (Өте ерекше талант болса, сөз басқа!)


Қазіргі кезде тағы бір «тосындау» тенденция өнер әлемінде бой көрсетіп отыр. Яғни бұрыннан таныс әлемдік классикалық шығармаларды, мәселен Шекспирдің, Чеховтың, Гогольдің т.б. пьесаларын қазақыландырып қою, «қазақтың күпісін» кигізіп, сахнаға шығару талпыныстары байқалады. Мүмкін бұл эксперимент шығар. Жаңаша ізденіс болар! Мен оны тұтасымен жоққа шығарып, үстінен сызып тастаудан аулақпын. Бірақ неге біз соған ұмтыламыз... өзіміздің керемет қаламгерлеріміздің мықты драмалары бес жылдап, он жылдап қоржында сүрленіп жатқан кезде? Бұл деген не? Бұл, менің ойымша, ең алдымен - өзіміздің ұлттық драматургиямызға жүрегіміз езіліп, жанымыздың ашымауы! Мәселе менде емес, мәселе мен қатарлас 4-5 драматургте емес. Қазақ елінің драматургиясы әлемдік драматургияның ағысына үлес қосатындай, ілесетіндей деңгейге жетсін десек, біз бірінші кезекте ұлттық драматургияға мейлінше көңіл аударуымыз керек болмас па! Ұлттық драматургияда, әрине, тек қазақ ұлтының проблемасы емес, адамзаттың проблемасы айтылуы тиіс. Бірақ соның ішінде қазақ ұлтының тағдыры тыс қалмағаны жөн. Неге десеңіз, қазақ ұлтының талайлы тағдыры да әлемдік өркениеттің бір бөлшегі емес пе?! Құдайға шүкір, 17-18 миллионбыз! Өсіп келе жатқан елміз. 20 миллионның да төбесі көрініп тұр. Бір миллионға жетер-жетпес халықтардың өзі әлемдік өркениеттен өз орындарын алуға ұмтылып жатыр. Ол – заңдылық! Ал біздің өркениетімізді әлемдік деңгейге шығарудың ең оңтайлы жолы – драматургияны дамыту. Мұны неге баса айтып отырмын? Поэзияны аудару – өте ауыр. Оны түсіну керек. Қазіргі қазақ поэзиясы өте жақсы дамып кетті. Бірақ біз осы күнге дейін Абайды, Мағжанды, Қасымды, Төлегенді, Мұқағалиды әлемдік деңгейде таныта алдық па? Бұл ақындардың нашарлығы емес, мәселе оларды аударудың қиындығында. Прозаның да жайы солай. Кезінде Мұхтар Әуезов «Абай жолын» өзі қадағалап отырып, орыс тіліне аудартты. Оның өзінде соңғы уақытта аудармасы дәлме-дәл емес екен деп, Анатолий Ким қайта аударып жүр. Ә. Нұрпейісов «Қан мен терді» орысша шығару үшін қаншама тер төккенін білесіздер. Олардан кейінгі Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауин, Сәкен Жүнісов, Қалихан Ысқақов, Қабдеш Жұмаділов, Тынымбай Нұрмағамбетов және басқа да мықты прозаиктарымызды өзге тілге аударайық десек, олардың әрқайсысының өзіндік жазу мәнері бар. Бұл да аударма ісінде үлкен қиындықтар тудырады. Қаламгердің стилі деген ештеңемен бұзуға келмейтін нәрсе. Сөзім салмақты болу үшін айтайын, мен студент кезімде аударма саласынан диплом қорғадым. Зейнолла Қабдоловтың жетекшілігімен жазылған «И. С. Тургеневтің романдары қазақ тілінде» деген ғылыми еңбегім бар. Сол ізденіс кезінде байқағаным - Мұхтар Әуезов Тургеневтің «Дворянское гнездо» деген романын қолға алып, оны соншалықты шеберлікпен, нәзік қарап, жазушының стилін сақтай отырып аударып шыққан. Содан кейін, 1952 жылы М. Әуезов аударма саласында «автордың стилін сақтап аудару» деген жаңа терминді енгізіпті. Өзге тілде өзінің стилі мен көркемдік қуатын жоғалтқан суреткер суреткер бола ма? Ойланарлық мәселе емес пе? Сондықтан осы аударма мәселесі де жақсылап қолға алуды қажет ететін дүние. Аударма – көркем әдебиетті әлемдік деңгейге алып баратын алтын көпір!


– Ал, драматургияда ше?


– Драматургиялық туындыны аудару – роман мен повестерге, өлең мен поэмаларға қарағанда оңайырақ деушілер табылады. Диалог болған соң айта ма? Біздіңше, бұл – екіұштылау пікір. Диалогтың да өн бойында астарлы тіркес пен құпия қалтарыстар толып жүреді. Ал, шапшаң, оңтайлы шетелге танытуға ыңғайлы жанр десе, келісуге болатындай. Бұл біріншіден, көлем жағынан шағын, өте жинақы. Бірақ, мойындау керек, өте ауыр жанр, қиын жанр, күрмеуі көп жанр. Мен өзім де драматургпын ғой, алайда осы жанрдың жілігін шағып, майын іштім деп айта алмаспын. Өйткені біз де ізденіс үстіндеміз. Бір жақсысы, драматургия бір жазылса, сәтті шықса, ол түбі сахналанады. Ал сахналанған дүниені кез-келген концерттік бағдарлама секілді, шетелге алып шығып, әлемдік сахнаға қоюға болады. Оны ілеспе аудармамен қатар ала отырып, көрсете бересің. Демек, біз театрларымыздың қойылымдарын кез-келген елге кез-келген уақытта алып баруға болатынын жоққа шығармаймыз. Шет елдерде елшіліктеріміз бар. Олар жақсы, үздік пьесаны ілеспе аудармамен қоюға қол ұшын бере алады. Әйткенмен, осы істі өз деңгейін көтере алмай һәм қолға алмай келе жатқанымыз даусыз шындық. Бұл бағытта алдағы уақытты кешенді жоспар жасау керек болар, сірә!


– Өте қиын жанрдың ауыр жүгін еш сескенбей, саналы түрде көтерісуге бел буған екенсіз. Қош! Ендігі сұрақ мынадай: Драматургияда кімді өзіңіздің ұстазыңыз санайсыз?


– Әркімнің міндетті түрде ұстазы болуы керек деген баяғыдан бар, трафареттік ұғым ғой. Ұстазды бар деп те айтуға болады, жоқ деп те айтуға болады. Ол әр автордың өз пайымына, өз түйсігіне байланысты дүние. Жас кезде бәріне еліктейсің. Таңдап жатпайсын. Жақсыны көрсең, тамсана түсесің. Ұқсауға тырысасың! Мәселен шығармашылығымды енді бастап жүрген кезде балалар әдебиетіне қызықтым. Ол кезде Бердібек Соқпақбаевтан артық, одан асып түсетін жазушы жоқ сияқты көрінетін. Одан кейін тарихи тақырыптарға батыл кірісіп, әп деп қалам тербей бастағанда, Ілияс Есенберлиннің «Көшпенділерін» немесе Әбіш Кекілбаевтың «Аңыздың ақырын» үлгі тұттық. Д. Досжанның «Жібек жолы» тарихи романы қатты әсер берді. Одан кейін драматургияға бет бұрғанда Қалтай Мұхамеджановтың драматургиясы тылсымды әлем, теңдесіз дүние секілденді, таңдана оқып-тамашаладық. Оралханға «еліктеген» уақыттар да болды. Ағамыз сияқты асқақ пафоспен, асып-таса жазып, «қара сөзбен жырлайын» деп, төгілдірдік. Бірақ мәңгі олай жазуға, тым тасып-төгіле беруге тағы болмайды екен. Ол таза прозаның стилі еместігін де ұғындық. Проза деген салқынқандылықты ұнататын, жағалаудан шығып кетпей, бірсарынмен жазылатын жанр. Жайбарақаттықпен, бір қалыппен отырып-ақ көп нәрсені айтатын сала. Өзімнің ең көлемді романым - «Күлкі мен көз жасын» жазған кезде «Абай жолын» екі-үш рет оқыдым. Мұхаңнан көп үйрендім. Әбіштің «Үркер», «Елең-алаңын» қайта-қайта парақтадым. Әсіресе «Аңыздың ақыры» қатты әсер етті десем болады. Орыс, әлем әдебиетінің өзім сүйіп оқыған (білгішсініп кетермін) жауһарларын тізіп айтпай-ақ қояйын. Ұстаз жайынан берген сауалына орай жауап айтсам - осылар ғой енді. Бұл проза жайы!


Ал, драматургияға келер болсақ, алдымызда асқар тау болып тағы да Әуезов тұрары сөзсіз. Әуезовтің пьесалары қай заман, қай уақытта да, өзінің классикалық белгісін ешуақытта жоғалтпайды. Тіл қандай! Диалог қандай! Сахналық тартыс қандай! Осы ретте ойыма бір көптен айтқым кеп жүрген мәселе оралады. Жалпы өзін-өзі мәдениетті санайтын қаламгер «дежурный» сөздермен оқырмандарын жалт қаратам деп аузына келгенді айта бергені жөн бе? Аты-жөндерін айтпай-ақ қояйын, менің бірқатар қаламдас әріптестерім бар, бірде өзінің алдындағы ағаларын «төмпештейді», енді бірде «мен кітап оқуды қойғам» дейді, кейде тіпті «мен шығарма жазуды да доғарған адаммын» деп кесе сөйлейді. Шығарма жазуды қойса, ол қасиетті көркем әдебиетті сыйламағаны яки өгейсіткені. Немесе, жасына жетпей жатып «тоқырағаны»! Кітаптарды оқымайтын болса, әдеби өмірден артта қалғаны. Ағаларын жамандаса, өзіне дейінгілерді жоққа шығарғысы келгені. Сонда қалай? Егер біз әдебиеттегі алдыңғы буынды жоққа шығарсақ, онда, менің түсінігімше, әкелерімізді де, аталарымызды да белден бір-ақ сызғанымыз болмас па! Сол аталарымыз бен әкелеріміз болмаса, біз болар ма едік?! Әрине, ұрпақ санасы бірте-бірте дами береді, көркем ой да солай. Өткен ғасырдың басындағы Бейімбеттің әңгімелері қанша жерден керемет болса да сол қалпында қалып қоя ма? Оны бертінде жан-жақты жетілдіріп, дамытқандар бар. Бейімбеттен кейін шағын жанрдың шебері болып Сайын Мұратбеков пен Қалихан Ысқақов шықты. Дулат Исабеков шықты. Тынымбай Нұрмағамбетов шықты. Бұлардан кейін де Бейімбет тәсілін жақсы меңгерген, қысқа жазатын жақсы-жақсы прозашылар көрінді. Біздің тұстастарымыздан Тұрсынжан Шапайдың, Қуандық Түменбайдың, Талаптан Ахметжанның, Нұрғали Ораздың, Асқар Алтайдың, т.б. тәуір әңгімелері бар. Бұлардың бәрі қайдан шықты? Бейімбет сияқты классиктердің мектебінен емес пе? Әрине, классика – ол классика! Бүгінгі заманның көзімен қарағанда, сөз жоқ, әр жерінен азды-көпті кемшілік тауып жатамыз. Тіміскілеп іздей берсек, ондайды Мопассаннан да, Чеховтан да табуға болады. Шекспирдің драмаларынан да «мына жері артықтау, мына жері сахнаға келмейді» деген кілтипан іздеуге болып қалар. Бірақ солай екен деп Шекспирді жоққа шығармаймыз ғой. Гогольдің «Ревизорынан» басқа пьесаларын қолма-қол түзеп-күзеуге әзір режиссерлерді де білеміз. Бұл – олардың нашарлығы, талантсыздығы емес. Олар өз дәуірінің таланттары. Біздің сана-сезіміміз бен бізден 50 жыл, 100 жыл бұрын өмір сүрген адамның сана-сезімі бірдей болады дегенге сенбеймін. Өйткені, ғылым мен техника дамиды, өседі, өркен жаяды. Адамның ойлау жүйесі де соған орай күрделенеді. Әрине, табиғаты бөлек, ерекше таланттар болған. Мысалы Әбу Насыр Әл-Фараби бабамыз сонау Х ғасырда өмір сүрген. Оның 160-тай трактаты бар. Көбісін тауып алып, оқып шықтық. Біразымен таныспыз.Сол трактаттарының бәрі бірдей керемет пе? Әрине, жоқ. Бірақ ол өз заманының ғұламасы, Аристотельден кейінгі екінші ұстаз атанды. Қазіргі философтар сол Әбунасыр Әл-Фарабиді одан әрі дамытты, көп жазбаларына жаңаша сипат бере алды. Бірақ Әбу-Насырды жоққа шығарған кісіні көргем де, естігем де жоқ.


Қазір отырып алып, өзімше білгішсініп «мен анадан мықтымын, мен анадан асып кеткенмін» деуіме моральдік құқым бар ма? Әрине, әбес сөз! Өйткені мен алдыңғы ағаларымды жоққа шығарып, өспей-ақ қойдым, кейінгі інілерімді баса-көктеп, таптап, өзім жарқырап көрінбей-ақ қояйын. Ал, қандай деңгейдемін дегенге алдымен шығармаларымыз жауап беруі тиіс.


Өзім қадірлейтін драматург ағамыз Дулат Исабеков осы күнге дейін 25-26 пьеса жазыпты, мен де қазір іштей санамалап байқасам,, соған жетеқабыл пьеса жазған екем. Бір пьесам (тақырып, идея, стиль, т.б. жағынан) ол кісінікімен тайталаса алуы мүмкін, енді бірі мүлде ол деңгейге жетпей жатуы ықтимал. Бірақ бір мәселе бар. Дулат аға бізден әлдеқайда бұрын шыққан драматург. Алдымен ол кісіні оқып барып, ой тоқып барып, жан-жақты жетілдік. Мүмкін оның байқамағанын мен байқап, «а, ана жерде былай болу керек екен, мына жерде былай жазу қажет екен» деп, ой түйген шығармын. Сен өзіңнен бұрынғыларды міндетті түрде оқисың, мейлі менсінбей отырып оқысаң да оның ой иірімдері, мәселені тарқату әдістері немесе жіберген кемшілік-қателіктері санаңның бір түкпірінде міндетті түрде сақталады. Демек сен одан үйрендің деген сөз! Ал сол үйренген адамыңды «ол түкке тұрмайтын жазушы», «ол – анандай», «ол – мынандай» деп, жоқты-барды, асыр-тасыр сөз қозғап, сынай беру әдебиетімізді біз армандап жүрген биікке ешқашан көтермейді. Әдебиетте өткенімізге де, бүгінімізге де, керек болса, болашақ жастарымызға да адал әрі әділ болуымыз керек. Адалдық пен әділдіктен асыл, одан өткен қымбат нәрсе жоқ. Адалдық – әдебиет үшін ең биік шың! Бұның бәрін ақылым тасып бара жатқан соң емес, кейінгі жастар үшін сабақ бола ма деп айтып отырмын.


– Лондон театрларынан бастап біраз шетелдердің сахнасынан қазақ пьесасын әлемге танытқан Дулат Исабековтің, соңғы кездері жиі тілге тиек болып жүрген Төлен Әбдіктің драматургиясы туралы не айтасыз?


– Иә, біз қазіргі кезде қазақ пьесалары шетелде қойыла бастады деп мақтана жазып жүрміз. Рас, Дулат Исабеков ағамыздың спектаклі Лондон сахнасында қойылды, ол жайынан мерзімдік басылымдар жарыса жазды да. Құба-құп! Бірақ бұл сол кісінің жеке ынтасымен, беделімен, өзінің ықылас-күшімен жасалған нәрсе. Мұндай қадам шеңберді кеңейтуді біздің әдеби өрісімізді түпкілікті шешетін жол ма? Бұл жолмен екінің бірі шетелге шыға алмайды. Тап осылай әлем сахнасына жол салам деген талантқа кем дегенде 10-20 жыл керек болар! Неге? Өйткені, әуелі аударма жұмысы қол байлайды. Сосын шет тілін білетін режиссер мен актер табу керек. Меніңше, бұл мәселені әп дегеннен жүйелі түрде жолға қою керек-ақ. Кешенді бағдарлама жасаған дұрыс дедім емес пе! Қазір пьесалар көлемі шамамен 20-45 беттің арасында. Соның өзі бір-бір жарым сағаттық қойылымға жетіп жатыр. Ал, ондай мәтінді ағылшын немесе басқа да шет тілін жақсы білетін бір-екі аудармашы ары кетсе бір-екі ай ішінде сапалы аударып шыға алады. Драматургиялық туындыда аударуға ауыр қиын тіркестер, ой ағынымен берілген басы артық суреттеулер бола бермейді. Драма деген диалогқа құрылатындықтан, онда кейіпкерлік сөздер тақ-тұқ, нақпа-нақ айтылады. Мұны мен өз практикамнан мысал келтіріп айта аламын. Осыдан екі-үш жыл бұрын Еуразия Ұлттық университетіндегі «Шаңырақ» деген жастар театрына «Мұңмен алысқан адам» деген пьесамды ағылшыншаға аудартып, сахналаттық. Қ. Қуанышбаев атындағы театрда және басқа да театрларда қойылды. Бірнеше елдің елшіліктерінің өкілдерін шақырып көрсеттік. Барлығы қызығушылық танытып жатыр. Корей елшілігінің өкілі «Осыны корей тіліне аудартып, біздің елде қойсаңыз қалай болады?» деген ұсынысын да айтты. Бірақ қалай аударамыз? Ағылшыншаның өзіне әзер тәржімаладық. Әрине, өз қаржымызға! Міне, мәселе қайда жатыр. Енді әуелгі сұрағыңа орай, екі драматург ағам туралы екі ауыз сөз айта кетейін. Д. Исабеков – өте шебер, тапқыр, талантты қаламгер, пьесалары да барынша актуальді. Ал, Т.Әбдік жақсы жазушы, бірақ драматургияда аса көп еңбек жазған жоқ, екі пьесасын ғана білемін. Алайда, аз болса да, саз!


– Сіз сұхбаттарыңызда жанр ерекшелігіне баса назар аударып, қазіргі жастардың шығарма жазуда түрлі жанрларды қосып, қойыртпақ жасап жүргенін айтып, сынайсыз. Ал өзіңіздің туындыларыңызға қарасақ, поэтикалық драма-сұхбат, сахналық новелла, роман-драма деген сияқты бірнеше жанрдың қосындысынан туындаған дүниелеріңіз бар. Мәселен, «Бақидан келген келіншек» деген роман-драмаңыз негізінен диалогқа құрылған, бір қарағанда пьесаға да, прозалық шығармаға да ұқсайды. Бұл өзіңіздің жазу стиліңіз бе, әлде жаңаша эксперименттерге барып жүрсіз бе?


– Мен қойыртпақ жанр дегенде мынаны айтып жүрмін. Мысалы, қазіргі жастар очерк пен әңгімені шатастырады. Әңгіме деп жазғанын оқып отырсаң, очерктің элементтері жүреді. Я болмаса қолыңа бір көркем повесті алып оқи бастасаң, орта тұсында деректі дүниеге айналып кетеді. Арасында хроника, дерекнамалық баяндау жүреді деген сияқты. Сонымен қатар, бүгінгі жастар әңгіме мен новелланың айырмасына аса көңіл аудармайды білем! Жанрды шатастыру деген – осы! Әр жанрдың өзіндік ерекшелігі бар. Очерк деген – көркем-публицистикалық жанр. Көркем дегендіктен оның тілі әдемі болуы керек, төгіліп тұруы қажет, бірақ ол бәрібір публицистика және оның кейіпкері өмірде болған адам деген қағида сөзсіз сақталуы шарт. Новелла – шалт шешімге құрылатын көркем туынды!


Ал, менің соңғы уақытта жазып жүрген көркем туындыларым – жаңа формалық ізденіс деуге болып қалар. Оқыған болсаңыздар, «Бақидан келген келіншек» - роман-драма. Аты айтып тұрғандай, ол – әрі роман, әрі пьеса. Замана сұранысына ыңғайлану деген осы шығар деймін. Әрі оқылады, әрі ... сахналауға да оңтайлы. Мысалы, Мұхтар Әуезовтің «Абай жолын», Әбіш Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-алаңын», Мұхтар Мағауиннің «Аласапыранын», Қабдеш Жұмаділовтің, «Соңғы көш», Д. Досжанның «Жібек жолы» секілді романдарын драмаға айналдыру өте қиын және ол үшін үлкен жұмыс жасау керек. Олар үлкен романның жүгін көтеріп тұрған ауыр «артиллерия»! Шын мәніндегі кәдімгі «таза роман». Мен де «Күлкі мен көз жасы», «Оянған ұрпақ», «Ұмытылған ұрпақ» деген үш роман (25 жылдық еңбек!) жазғам. Бұл басқа нәрсе. Роман жазудың ежелден қалыптасқан классикалық әдісі! Ал, «Бақидан келген келіншек», «Жатпланеталық жігіт» деген роман-драмаларды жазарда бұрынғы дәстүрді бұзып, қатып қалған қасаң қағидадан қашып, «неге шағын роман жазбаймын және ол кез келген уақытта драмаға айналып кететін болса» деген түпкі мақсат тұтқанымды несіне жасырайын. Бұл, тағы да айтам, жанрды бұрмалау емес. Бүгінгі заманға сай, барлық көркем суреттеулер мен философиялық ой-толғамдарды барынша қысқартқан, сығымдаған, сөйтіп тартысты диалог арқылы, адамдардың іс-қимылы арқылы ой-идеяны нақпа-нақ көрсетуге талпыныс. Ал, жаңа ізденіс қалай шықты – ол енді мырза көңілді оқырманның қалай бағалауына байланысты.


– Бұл әлем әдебиетінде де бар нәрсе болар? Солай емес пе?


– Е-е, терең бойлап байқасақ, әлем әдебиетінде не жоқ дейсіз! Олар мұндай ой еркіндігіне оп-оңай экспериментке еркін бара береді. Мысалы, жапон әдебиеті осындай экспериментті 70-80-жылдары бастаған. Біз бұған кейінгі уақытта ғана келіп жатырмыз. Біздің қаламгерлеріміз кешеге дейін шағын формадағы роман жазуға дайын болмады. Бәлкім, мұндай қысқалықты саналы түрде қабылдай алмады! «Бақидан келген келіншек» пен «Жатпланеталық жігіт» сияқты табиғаты бөлек шығармаларды мен тұрғылас прозаиктерден әлі ешкім қолға алған жоқ. Сондықтан да көрер көзге тосын, қабылдауға ауыр болып тұрған шығар. «Роман-драмасы несі?», «поэтикалық драма-сұхбат, сахналық новелласы не?» деген сияқты сұрақтардың туындауы да сондықтан. Басқа елдердің жазушылары әдебиетте неше түрлі жаңалықтар жасап жатқанда, біздің қаламгерлер неге тартыншақтай береді? Бәлкім бұлар да сол жаңалықтардың алғашқы баспалдақ-бастауы шығар. Бірақ бізде осыны тез байқап, іліп әкетіп, дереу насихаттап, шетелге шығару жағы расымен кемшін. Бәлкім, ондаған жылдардан кейін бағы жанып, жолы ашылып, жететін болар басқа елдерге. Алайда, ол кезде шетелде мұндай шығармалар жарыққа молынан шығып үлгерер! «Бұл бізде баяғыдан бар» дейді сосын. Мәселен, Оралхан Бөкейдің «Мұзтау», «Қайдасың, қасқа құлыным» және басқа да пафос пен аңыз астасқан керемет шығармалары кезінде орыс аудиториясында өте жақсы қабылданған. Олар үлкен құбылыс болды. Орыстың жазушылары ол кезде мұндай әдіс-тәсілге бармаған болатын. Ә. Кекілбайдың «Дала балладалары» да тосын жаңалық еді, өте кеш бағаланды. Бәрі өзімізден. Осы күні Т. Нұрмағамбетовті аса елемей, көп көңіл аудармай келеміз. Ал, ол әлемді таңдандырған Мопассаннан, Чеховтан бірде-бір кем түспейтін қаламгер.


Қысқасы, біздің әдебиетте де жаңалықтар бар, ізденістер мол. Тек көрер көз керек, елейтін ықылас керек.


– Сөзімізді драматургиямен бастап едік, енді сонымен түйінделік. Қазіргі кезде қандай драмалық шығармалар жазып жүрсіз? Қандай жаңашылдығыңыз бар бұл салада?


– Жаңашылдықты қайдам, бірақ соңғы 10-15 жылда драматургия саласында көбірек еңбек ете бастағаным рас. Бұл өзі, расымен қазақ әдебиетінде кенжелеп қалған жанр. Әсіресе жастар арасынан драматургияға келіп жатқандар өте аз. Сосын да қатты жаным ашиды, шамам жеткенше ойлы, сәтті туындылар беріп кетсем-ау деп арман етем.


Сұрағыңа орай айтарым: жоғарыда еске салдым, осы күнге дейін 20-25 пьеса жазыппыз. Тақырыптары, жазылу тәсілдері әртүрлі. Бір тобы – тарихи тақырыпты қамтыса, тағы бір тобы – бүгінгі өмір шындығына ыңғайланған. Алайда, көркем дүниенің сәтті-сәтсіз болуы тақырыпқа тәуелді емес, мәселе – талантта! Кезінде «Абақты-ғұмыр», «Сүю серті», «Сана дерті», «Тірі жан», «Бәйтерек басындағы кездесу», «Ай астындағы алтын шаһар», «Сәкеннің соңғы сапары», «Мұңмен алысқан адам», т.б. пьесаларым жақсы бағаланды. Жолы болды. Сахналанды. Ал, Мәдениет министрлігінің жабық бәйгесінде жүлде алса да, «Жапон аруының арманы», «Шамда сөнген шырақ» (Әбунасыр әл-Фараби туралы) секілді пьесаларын әлі күнге қоржында шаң басып жатқанын айтпасқа болмас.


Ал, қазір... бірнеше жоспарлар бар. Әсіресе, балаларға арнап жазсам-ау деп арман етемін. Ойдағының қайсыбірін айтайын. Уақыты келгенде, көре жатарсыздар енді... 


- Әңгімеңізге рахмет, аға!


Әбу-Асқар Мекешұлы 


Біздің Telegram-парақшамызға жазылыңыздар! Бізбен бірге болыңыз!


Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. adebiportal@gmail.com 8(7172) 57 60 14 (ішкі - 1060)

Мақала авторының көзқарасы редакцияның көзқарасын білдірмейді.


Көп оқылғандар