Әдебиеттi ешкiм мақтаныш үшiн жазбайды, ол мiнезден туады, ұлтының қажетiн өтейдi сөйтiп...
Ахмет Байтұрсынұлы
Басты бет
Әдеби үдеріс
ЭССЕ
Амангелді Кеңшілікұлы. Парасат майданы...

20.07.2017 11711

Амангелді Кеңшілікұлы. Парасат майданы

Амангелді Кеңшілікұлы. Парасат майданы - adebiportal.kz

(Эссе)

 

Алтыншы сыныпқа көшетін жылы «Жүздесу» атты жинақтан, сол кездері халыққа танымал болып қалған бір топ қазақ жазушыларының шығармаларын оқып шыққан едім. Кітапта жарық көрген көркем туындылардың ішінен бір әңгіме ерекше әсер етіп, балалық көңілімде айрықша ізін қалдырып кетті. Әңгіменің аты «Оң қол» еді, авторы – Төлен Әбдіков.

 

 

Шағын ғана әңгіме мені терең ойдың иіріміне тартып әкетіп, жүрегімнің қақпасын қайта-қайта қаққан бір мазасыз сезім ұзақ уақыт жаныма тыныштық бермей қойды. Жатсам да, тұрсам да көз алдымнан, жауыздықтың жазықсыз құрбаны болған Алманың аянышты тағдыры кетпей тұрып алды.

 

Әңгімеде кәмілет жасынан енді ғана асқан Алма есімді қыздың бұрын-соңды жұрт естімеген жаман сырқатқа шалдығып, психиатриялық ауруханаға түсіп, қалай қаза табатыны жас дәрігердің аузымен баяндалады. Науқасты жеке бақылауына алған дәрігер жігіттің айтуынша, қалың ұйқының құшағына батқан шақта оны қылқындырып өлтірмек болып, қыздың оң қолы ақылға сыймайтын әрекет жасап, Құдай сақтап, байғұс бала маңындағылардың араласуымен талай рет ажалдан аман қалған. Қыздың өзі болса бұл оқиғаны мүлде басқаша түсіндіреді. Алма: «Маған қастандық жасаған мынау, бұл менікі емес, мүлде бөтен қол, мені өлтіргісі келіп жүр», - деп өзінің оң қолын көрсетеді. Мұны медицинада ішкі тұлғаның екіге жарылуы деп атайды. Яғни, бір дененің ішінде екі түрлі «жан иесі» кезектесіп, не қатар өмір сүреді.

 

 

Қанша түсініксіз көрінгенімен, өзін-өзі өлтіру ниеті қыздың миында бар болғанға ұқсайды. Шамасы, бұл қалайда қанмен, тұқым қуалап келген ниет. Алманың шешесі, ия әкесі, немесе аталарының бірі өзін-өзі өлтіруге әрекет еткен. Енді сол әрекет беймәлім заңдылықпен қыздың миына ұялап алып, өздерін-өздері өлтіргілері келеді. Бірақ олардың өздері жоқ. Санасының иесі – қыз өлуге тиісті.

 

Тосын оқиғаны баяндауымен үйіріп әкететін шығарманың қызығына шырмала бастағаннан -ақ көңілің қобалжып, әңгіме аяқталғанша бұйралау кекілі бар сұлу қыздың тезірек сауығып, бақытты өмірге оралуын бар ықыласыңмен тілеп отырасың. Басынан қайғының тұманы тарқамай қойған Алманы жақынырақ таныған сайын, қызға деген аяушылығың арта түседі. Дәрігер жігіт екеуінің арасында махаббатқа ұқсайтын беймәлім сезімнің ұшқыны тұтанғанда, сол ұлы құдіреттің бейкүна қызды ажалдан аман алып қалатынына сенгің келіп, үмітің арта түседі. Бірақ, оқиға басқаша аяқталып, үкілеген үмітіміз ақталмай, қыздың санасына індеп алған зұлымдық ақыры көздеген мақсатына жетті. Оң қол қалың ұйқының құшағында жатқан Алманы қылқындырып өлтірді. Шығарманың кульминациясында дәрігердің айтып берген қайғылы оқиғасын тыңдаушы кейіпкер, тамақ жеу үшін пышақ ұстаған оң қолына үрейлене қарап, жазушы қызды өлтірген зұлымдықтың біздің де cанамызға үстемдік етіп жүргенін емеурінмен білдіре кетеді.

 

Әжемнің әдемі ертегілеріндей аяқталатын хикаяларды ұйып тыңдайтын сәбилік көңілім әңгіме авторынан басқаша мағынадағы шындықты сағына күткен еді. Жазушы Әбдікұлы болса, балалық көңілімді мертіктіріп, әлі де біраз толғанта түсу үшін, ой орманның ішіне мені жападан-жалғыз тастап кетті. Енді ойланғанмен да не пайда? Тазалықтың символы Алма бәрібір өлді, зұлымдық жеңді. Ал өмір жалғасып жатыр....

 

Қазақ прозасында құбылыс болған Төленнің осы бір шығармасы туралы әдебиетімізде аз пікір айтылған жоқ. Әңгіменің көркемдік табиғатын қазақ сыншылары бізге дейін де талай мәрте талдаған. Соған қарамастан шығарманың идеялық концепциясын дұрыс түсінбегендіктен, оны толыққанды тануға әлі қадам жасалған жоқ. «Оң қолды» талдаған сыншылардың барлығы да сол жылдардағы қазақ әдебиеті үшін тосын тақырып болған қостұлғалыққа ғана баса назар аударып, шығарма авторының айтқысы келген негізгі идеясының түйінін тарқата алмады. Тіпті, әңгімедегі идеяның басқа біреуден алынғанын айтып, жазушыға мін таққысы келгендер де табылды.

 

Мен суреткердің мұндай тамаша туындыны өмірге әкелуіне Стивенсонның «Доктор Джекил мен мистер Хайдтың таңғажайып оқиғалары» шығармасының немесе Достоевскийдің «Ағайынды Карамазовтар» романының әсер етуі ықтимал екенін жоққа шығармаймын. Бірақ, жазушы шығармасындағы жанымызды дірілдетіп, көңілімізді толқытып, баршамызды баурап алатын сиқырлы құдіретті, тек оның идеяларымен ғана байланыстыру - өнердің ұлылығын түсінбеу деген сөз. Өнерді шабыттандыратын идеялардың ауқымы өте шектеулі. Оның күші тек сонда ғана емес, суреткердің сол идеяны оқырманға қалай жеткізіп, жалғыз өзіне ғана тән таңбасымен айшықтай алатын шеберлігінде.

 

Біздің бәріміз де Сервантес пен Рабле, Гюго мен Бальзак, Диккенс пен Теккерей, Толстой мен Достоевский, Мұхтар мен Бейімбет, Ремарк пен Распутин сияқты өнер аспанындағы жарқыраған жұлдыздардың сәулесінен ерекше қуат алмаймыз ба? Ендеше олардың өнерді арайландырған ғажайып шуағының біздің бойымызда өз ізін қалдырмауы қалайша мүмкін болмақ.

 

Шындығында «Оң қол» әңгімесінің жұмбағын, сыншылар айтып жүргеннен мүлде басқа жақта жатқан кеңістіктен іздеу қажет. Хикаяда біздің сыншылық жанарымыз қадалғаннан да тереңге жіберілген шындықтың тамыры қопарылып, әлемдегі сорақы қылмыстардың барлығының да ең алдымен адам санасында жасалатыны әшкереленіп, жазушы Әбдікұлы қазақ әдебиеті үшін тосын жаңалық ашты. Және ол зұлымдық пенде баласының жан-дүниесін күйретіп, оны өлтірмейінше тыным таппайды екен. Қайтпек керек?

 

Астарлы ойдың шыңырауына жасырынғанымен, әңгімені оқу барысында біз нағыз зұлымдықты туғызушы кейіпкерді ішкі түйсікпен сезгендей боламыз. Ол - әзәзіл. Әңгіменің табиғатына одан әрі үңіле түссеңіз, тек тәтті ұйқының құшағына кеткенде ғана Алманы өлтіруге әрекет жасайтын сол әзәзілдің, қыздың санасына ғана емес, бірте-бірте дәрігердің сезіміне де үстемдік ете бастағанын анық байқайсыз. Сайтанның сыбайласына айналған әзізіл ақыр соңында дәрігердің ақыл-парасатын билеп алып, оған ауыр қылмыс жасатты. Алманы ұнатқан жас жігіт, әзәзілдің торына түсіп, қыздың талап-тілектерінің бәрін орындап, кешірілмес күнаға батты. Дәрігерлік антын бұзып, сорақы қылмыс жасады. Егер жігіт Алманың ішіне жасырынған әзізілдің сөзін тыңдап демалуға кетіп қалмағанда, мүмкін бәрі басқаша болар ма еді? Кім білсін?

 

Шын мәнісінде әңгімедегі оң қол да, бір адамның бойында өмір сүретін қостұлғалық та зұлымдықтың сыртқы сипатын көрсету үшін таңдап алынған символдық белгілер ғана. Бірақ әңгімедегі нағыз қылмыскер олар емес. Нағыз қылмыскер - ақылға бағынғысы, ештеңені тыңдағысы келмейтін адамның санасы. Қылмыскерді жазаға тартуға болады, ал адамның санасында жасалып жатқан зұлымдықты ауыздықтайтын амал бар ма?

 

Әдебиет әлемінің есігін аттауға куәлік алған алғашқы шығармасымен-ақ жазушы Төлен Әбдікұлы жұрт күтпеген күрделі сауал қойып, халықты алаңдатып, оқырманды ойландырып тастады. Отыз жыл өткен соң осы әңгімені қайта оқып шығып, ой талқысына тағы бір салып көргенімде, жазушы шығармасында көтерілген мәселенің әлі күнге дейін өзекті болып тұрғанын аңғардым.

 

Әлемді зар еңіреткен зұлымдықтың ініне су құю мүмкін емес болып шықты. Ол заманнан-заманға аман-есен өтіп, қоғамға үстемдігін жүргізіп, діңкемізді құртып, адамдық болмысымызға тамыры жайылып барады. Жеңілуді айтасыз-ау! Еркімізді билеп, бәрімізді маймыл патшалығындағы мұнарасынан бақылап, кекірейіп тұр. Қабылдан қалған пышағын жалаңдатып, көздері қанталап, сұстанып қояды. Бәрібір оған әліміз жетпейтін мына біздерді мазақтап, миығынан мырс-мырс күледі.

 

Жеңілмек түгіл, қайта заманмен бірге кемелденіп, қоғамға тізесін батырған өктемдігі бұрынғыдан бетер күшейе түсіпті. Бойымызға сор болып жабысқан ол пәлекеттен қалай құтыламыз? Не істейміз? Дүниедегі ғаламаттың бәрін ойлап тауып, әлемге қожалық еткен жер патшасы адамның өз бойындағы зұлымдықтың көзін жоя алмай сорлап, құлақ кесті құлы болып бара жатқанының себебі, сыры неде?

 

Қарап отырсам, «Оң қол» әңгімесі жазылғаннан бері ширек ғасырдан астам уақыт өтіпті. Адам танымастай болып, қоғам да өзгеріпті. Дүниедегі өзгеріспен бірге санамыз да жаңарыпты. Бірақ адаммен бірге өмір сүріп келе жатқан зұлымдық, әлі күнге дейін сол баяғы патшалық тағында шіреніп, қоғамды билеп-төстеп отыр.

 

Еліміз тәуелсіздік алды. Ата-бабаларымыз ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздікке қол жеткізу үшін, қазақтың қаны талай рет суша төгілді. 1986 жылғы желтоқсанда әділеттілікті аңсап, алаңға шыққан қаншама жазықсыз боздақтың өмірі қыршыннан қиылды. Міне, осындай ұлы қасіреттен соң да санамыздың бір түкпіріне ұя салған зұлымдық, ақылынан адасқанын мойындап райынан қайтудың орнына, қайта күшейіп, бізді өлтірудің тағы бір айла-әрекетін жасауға қамданып, өрмегін тоқып жатыр.

 

Ойпырмай, сонда бүкіл әлемді ашса алақанында, жұмса жұдырығында құрдай жорғалатып, үстемдігін жүргізген сұмырайды сабасына түсіретін амал мен айланың табылмағаны ма, мына опасыз жалғанда? Өткен ғасырдағы жүзжылдықтың қапырық ымыртында адамзат баласы зұлымдықтың кесапатынан қайта-қайта қанға боялып, қасіретке тұншығып, жан төзгісіз азап шекті. Сталинизм, фашизм, қолдан жасалған ашаршылық, жаппай репрессия, тоталитарлық билік, авторитарлық билік, жеке басқа табынушылық т.с.с зұлматтың қармағына түскен әлем құрып кетуге шақ қалды. Көзімізге көк шыбын үймелете жаздаған сол азап пен қорлықтан алған сабағымыз бен түйген қорытындымыз қайсы? Зұлымдықтың оң қолымен жабайы тәртіпті қайта орнатқысы келіп арпалысып, әдемі идеалдардың бәрін қиратып, таптап, күлін көкке ұшырып жатқан құдайсыздарға не уәж, қандай ақыл айтуға болады? Сонда немене, адамзаттың ұлы ойшылдарының жан азабы мен тән азабын тарта отырып, қасірет шегіп, сиямен емес, дәлелдеп, қанымен жазған қағидалары түкке жарамай қалып, күресінге лақтырылмақ па? Шынымен де жүрегіміздегі асыл мұраттардың шырағы сөніп, надан тобырға айналғанымыз ба қайтадан? Ендігі қалған ғұмырымызда адами қағидаларды аяққа басып, хайуани заңдылықтарды идеал тұтып өтпекпіз бе, жалған тіршіліктен? Жиіркенудің орнына, жан төзгісіз былғаныш қоғамнан ырыздығын теріп тауып жеп, әділетсіздіктерді құптап, адамға қарсы үсті-үстіне жасалған жауыздықтарды сабырмен «түсінуге» тырысып, тіпті оны заңдастырғысы келіп жанталасып жатқандарға не ақыл, қандай уәж айтуға болады? Ақыл-парасатынан айырылып, улап-шулап, миғұла-мәңгүрттіктің мекеніне біржола көшіп алған қалың тобырды қалай тоқтатпақ керек? Тоқтату мүмкін бе, оларды?

 

«Оң қол» әңгімесінен кейін, отыз жыл өткен соң жазылған «Парасат майданы» повесінде жазушы Әбдікұлы баяғыда көтерген тақырыбына қайтып оралып, осындай бір мұнарлы қайғыны жамылып, кезінде аяқталмай қалған ойының түйінін тарқатып, бала күнімде тастап кеткен ой орманының ішінен мені адастырмай, қолымнан жетектеп өзі алып шықты. Өйткені «Оң қол» әңгімесін оқыған кездегі сәбилік санамды сансыратқан сан-алуан сауалдың жауабын мен, отыз жыл өткен соң осы повесттен таптым. Және сол ұстара сұрақтардың жауабын табу үшін, жазушының ұзақ жылдар бойы шығармашылық ізденістің қасіретіне тұншығып, қалай қиналғанын, повестті оқи отырып, шын сезіндім.

 

«Парасат майданы» көркем шығарма ғана емес - жазушының адамзат баласына айтқан ескерту-аманаты. Философиялық туынды. Бұл повесінде басқа шығармаларымен салыстырғанда жазушының жанын кемірген ой-толғаныстары, үміті мен күдігі, ар азабын кешкен шақтағы уайымы, қоғамның келешегін ойлаған мазасыз қайғысы, жүрегін жаншыған ауыр сезімі бояуы қанық, айшығы анағұрлым анық етіп суреттелген.

 

Жазушы парасат майданы үшін болған ұрыста неге үнемі жауыздықтың жалы күдірейіп, жеңіске жете беретінінің себебін іздейді. Ізгілік пен зұлымдықтың күрделі табиғатына ақындық жанарымен қадалып, ақыл-ойға бағынбайтын қағидалардың кісенін үзіп, құпиясын табуға әрекет жасайды.

 

Повестте жан азабына душар болған шығарманың бас кейіпкері (жазушы кейіпкерінің есімін құпияда ұстауды жөн көріпті) ауруханада жатып адамгершілік, тазалық, имандылық, махаббат, бақыт туралы көңіліне ұялаған мөлдір сезімін қағазға түсіріп, күнделік жүргізе бастайды. Бір күні жан дертіне шалдыққан ғаріптің өмірінде күтпеген оқиға болады. Ол күнделіктерін оқып шығып, оған жауап жазған бейтаныс адамнан хат алады. Бейтаныс кейіпкер оған жазған хатында, өмірден рухани тірек іздеген ғаріптің имандай сенетін әдемі идеалдарын жоққа шығарып, қайта-қайта оны тығырыққа әкеліп тірейді. Міне, осылайша шығармада ізгілік пен зұлымдықтың, адам санасының сарайын жаулап алу үшін соғысқан парасат майданы басталады.

 

Ең қорқыныштысы бейтаныс хатты жазушының келтірген қисындары мен дәлелдерінде ақиқат жоқ емес еді. Бірте-бірте ол ізгілікке ғана емес, зұлымдыққа да сену қажет екенін дәлелдеуге құлшына кірісіп, қарсыласының санасында оны заңдастырып беруге тырысады. Қарсыласы парасат тауының асқарына көтерілген биік рухтың адамы болғандықтан, бейтаныс хатты жазушының айтқанына көнгісі келмей, көр азабына түскендей қиналады. Ізгіліктің ғана әлемді құтқарып қалатынына кәміл сенетін ол байғұс, зұлымдықтың жамылғысын жұлып тастау үшін, бейтаныс хатты жазушымен қайта-қайта айтыс-тартысқа түседі. Онымен жүзбе-жүз кездесіп, райынан қайтармақ болғанымен, ол әрекетінен түк нәтиже шықпайды. Бейтаныс хат жазушы кездесуге келмей қояды.

 

Өкініштісі әдемі қағидалармен жан-жақты қаруланып алған зұлымдықпен тіресіп, оны жығу оңай іс болмай тұр. Өйткені бүкіл әлемнің жаны көкпарға түскен, адамды Алланың түзу жолына салғысы келген парасат майданында ізгіліктің нұрлы таңындай дүниеге шуағын шашқан - адамгершілік, имандылық, мейірімділік, тазалық пен махаббат қана емес, ақыл-ойымыздың егістігіне түсіп, оны шегірткедей жалмаған зұлымдықтың залым нөкерлері - арсыздық, опасыздық, сатқындық, жауыздық, екіжүзділік пен жағымпаздық та өз айтқандарының дұрыстығын дәлелдеуге тырысып, бар арамдығын іске қосып жатыр. Және осынау парасат майданындағы қиян-кескі шайқаста бірте-бірте барлық уақытта да залымдығын асыра білген зұлымдықтың күші басым түсіп, ізгіліктің жаны тұншығып барады. Себебі зұлымдықтың табиғаты адам танымастай болып өзгеріп, баяғыдан мың есе күрделене түскен. Ол біз ойлағандай бағзы замандардағы Люцифердің кейпіндегі қорқынышты құбыжық емес, жұртты алдап Данте, Шекспир, Достоевский мен Абай болып ойнап, том-том кітап жазып, үнемі ізденістің үстінде жүрген, сайтанға жанын сатқан – Фауст, Алпамыстың жоғын пайдаланып, қоғамға үстемдігін жүргізіп келе жатқан – Ұлтан, біресе Адам Құдай, біресе Құдай Адам болып халықты ақымақ қылып, өзіне дейінгі дүниедегі шындықтың барлығын жоққа шығарып, зұлымдықтың тағында патшалық құрған – адам бейнесіндегі Алланың маймылы. Патшалық тағында отырып алып ол, біздің адамдық асыл қасиеттеріміздің барлығын аяққа таптап, ойына келген ойранын істейді. Көңілі көтерілсе тозақтан қайтып оралған Мефистофельге ұқсап, бізге қарап сақ-сақ күледі, ашуланса жұмақтан қуылған Қабылдай, бір орнында тұрмай, алақ-жұлақ еткен ала көздерімен атып қарайды. Тәуелсіздік дегеніміз - құр бос сандырақ қана. Ақылынан адасқан қоғам тек оның қас-қабағына ғана қарап өмір сүріп келеді. Оның ұғымында шындықты айтушылардың бәрі - қоғамның азғындары да, өтірік айтушылардың бәрі - қоғамның жарылқаушылары. Шындықты айтушылардың бәрі шетінен қолына кісен салынып, түрмеге қамалады. Көнбесе – өлтіріледі. Өтірік айтушылардың барлығы шетінен биліктің майлы жілігін мүжіп, шен-шекпен алады.

 

Қоғамды ұлы қасіреттің дауылына ұрындыратын үлкен трагедиялар Құдайдың қарапайым қағидаларын бұзғаннан немесе пенде баласының, жексұрын мақсатына жету үшін, оны өзінің ыңғайына қаратып бұрмалауынан басталады. «Парасат майданы» повесіндегі бейтаныс хат жазушы – қорқынышты құбылыс. Өйткені ол жауыздықтың да өмір сүруге құқылы екенін дәлелдеп, сұлу сөздерімен оның жалаңаш тәнін жасырып, зұлымдықты мәңгілік патшалығына отырғызып, заңдастырып алмақшы. Тапқан қисындары мен дәлелдері де ұстарадай өткірлігімен жаныңның осал тұстарын тіліп-тіліп жібереді. – Сіз ізгілікке сенесіз де, зұлымдыққа сенбейді екенсіз, - дейді ол. - Меніңше екеуіне де сену керек. Дүниені ұстап тұрған осы екі күш қой. Өмір атты арбаның екі жетегі болса, біреуі –зұлымдық. Бірақ ол, сіз ойлағандай адамға тек жамандық әкелетін зиянды нәрсе емес....

 

Ал, керек болса? Зұлымдықтың сайқал табиғатын ақтап алу үшін бейтаныс хат жазушының келтірген дәлелдері ойлы оқырманды одан сайын үрейлендіре түседі. Шошытады. Төбе шашын тік тұрғызады. Масқара! Парасат аспанында шарықтаған ақыл-ойдың да оны тоқтатуға шамасы келмей қалыпты. Сабасына түсіріп, кім енді оны тоқтата алады? Кім? Зұлымдықтың шырқау шыңын бағындырған оның, ақыл-парасатқа көнбейтін ақиқат туралы өз қисыны мен тұжырымы көп. – Өтірікті жек көреміз. Ал сол Өтірік адамдармен айтысатын болса: -Ау, ағайын! – дер еді. – Бәріңнің күн көріп отырғандарың менің арқам емес пе? Ыңғай шындықты айтамын десеңдер, баяғыда тоз-тоз болып, құрып кететін едіңдер. Менің арқамда қанша рет жан сақтап жүрсіңдер...

 

Енді бұған не дейсіз? Зұлымдықтың аузымен сөйлеген өтіріктің айтып отырғандары расында да шындық емес пе осы? Қалай мойындамауға болады, оның мірдің оғындай дәлелдерін? Бірақ оны мойындасақ күндердің-күнінде біздің бәріміз сол зұлымдықтың апанына түсіп, оның жемтігіне айналатынымыз да айдай ақиқат қой. Міне осындай зұлматтан шошып, жер бетіндегі жауыздыққа қарсы парасат майданын бастап, жан азабына түскен ғаріп жан тозақтың отына күйгендей қиналып, жүрегінің алтын сарайының қоймасын ашып, зұлымдықтың келтірген дәлелдеріне қарсы жауап іздейді.

– Өмір күрес. Адамдар алдымен қара күшпен күресетін болды. Одан кейін неше түрлі қару-жарақ ойлап тауып, соғыс ашып, халықтарды жаппай қырғынға ұшыратты. Енді қатері одан кем емес ақыл-парасат майданы шықты. Егер бұл майданда ізгілік жеңіске жетпесе, адамзаттың рухани күйреу дәуірі басталады – дейді ол шарасыздықтан қамығып.

 

Мойындағымыз келмегенмен, сол рухани күйреу дәуірі басталып кеткен жоқ па, осы бізде? Неге адамзат баласы дүниедегі әділеттілікті әлемдегі бір-екі күшті мемлекеттің ұғымымен өлшеп, әлсіздердің ініне су құюмен келеді. Әлемде тек мықтылар ғана өмір сүріп, аяғынан тік тұра алмай жатқан сәби мемлекеттер жойылуы керек пе сонда, жер бетінен? Мыңдаған мешіт салсақ та, неге адамның бойындағы имандылық жоғалып барады, жылдан-жылға? Неге біздің ақындарымыз билікті мақтап жыр жазғандарын немесе аяғына жығылып, сөзін сөйлеп, сойылын соғып нәпақа тапқандарын соншалықты ұлы мәртебе санайды? Гомер, Данте, Шекспир, Гете, Пушкин, Абай мен Жұмекендердің адамдық санасы көтерілген ұлы биікке шығуға талпынудың орнына, неге ақыл-парасатымыздың көшін тоқтатып, рухымыз құлдырап, өлі жандарға айналып барамыз күннен-күнге? Рухани күйреуге ұшырағанымыз рас болмаса, халық үшін жазықсыз атылып кеткен Алаш қайраткерлерінің жанын беріп көксеген, өмірін қиып қорғаған ұлы мұраттары қайда қалды? Қайда?

 

«Парасат майданы» повесін оқып отырғаныңда осындай бір шамырқанған мазасыз ойдың тиегі босап, көңіл кеңістігіңнің бір түкпірінде үнсіз жылап қоя береді. Күресінге лақтырылған рухыңмен табысып, жүрегіңді езіп, жаныңды қинаған сұрақтардың жауабын тапқандай боласың. - Рас өтірікпен күн көрген заман көп болды. Қазір де онымен күн көріп жүргендер аз емес шығар. Бірақ ол өтіріктің өз басының жақсылығынан емес, өтірікке негізделген қоғамның кінасынан ғой. Егер оның орнында шындыққа негізделген әділ қоғам болса, өтірік сол сәтте әшкере болып, сіз айтқандай, бізге кекірейіп, жоғарыдан қарап сөйлей алмас еді...

 

Шығарманы оқи бастағаннан-ақ суреткер Әбдікұлының талай кітаптың шаңын жұтып, өз ақиқатын дәлелдеу үшін айтысатын ізгілік пен зұлымдықтың қисындарын бақайшағына дейін зерттегенін аңғарасың. Зұлымдықты жақтаған бейтаныс кейіпкердің хатын оқып, келтірген дәлелдерімен таныса бастағаныңда, кейде тіпті, пенделік түйсігіңнің оның алдында жығыла жаздайтыны да рас. Біраз уақыт өткеннен кейін оған беретін ізгіліктің жауабын оқығаныңда, райыңнан қайтып, сол пенделік түйсігіңнің солқылдақтығынан үрейлене бастайсың.

 

«Парасат майданы» күтпеген жерден қайғылы аяқталады. Ауыр қасіретті арқалап, жан азабын кешкен науқас, ақырында, ешқандай да бейтаныс хат жазушының жоқ екені, өзінің біресе ізгілік, енді бірде зұлымдық болып айтысып жүргені туралы ащы ақиқатқа көзі жетіп, өзіне-өзі қол салып өледі.

 

Повесттің басты кейіпкері қаза тапты. Бірақ рух тазалығы үшін болған шайқас әлі жалғасып жатыр. Зұлымдық салтанат құрып, үстемдігін жүргізіп тұрған замандағы парасат майданында сол ұлы ұрыста қиналып, азапқа түсетін бір жұмбақ әлем бар. Ол – адамның жаны. Жан өлген күні – Ізгілік өледі. Өмір өледі. Біз өлеміз....

 

***

 

Өнерге үлкен дайындықпен келген Төлен Әбдікұлы «Оң қол» әңгімесін жиырмадан асқан шағында жазып, әдебиет әлемін дүр сілкіндірді. Ал, «Парасат майданы» секілді кемел туынды қаламгердің қаламынан алпысқа жақындап қалған шағында туды. Уақыт таразысымен өлшесек, көңіліңе алуан-алуан ой тағалайтын екі шығарманың өмірге келуінің арасын отыз жылдан астам уақыт бөліп тұр. Әрине, осы жылдардың ішінде Төкеңнің шығармашылық шабыты талай мәрте жемісін беріп, әдебиетіміздің баға жетпес байлығы болып қалатын талай-талай туындылар өмірге келді. Бірақ сол дүниелердің барлығы да, осы екі аралықты жалғап тұрған жазушы шығармашылығының алтын көпірі, «Парасат майданы» повесін туғызуға себепкер болған тізбекті туындылардай болып көрінеді маған. .

 

Әдебиет табалдырығын аттауға мүмкіндік берген «Оң қол» әңгімесі Төлен Әбдікұлының өнердегі ұстанымының беташарын жасап берген алғашқы туындысы болды. Ал, көркем туындыдан гөрі жазушының жан азабына көбірек ұқсайтын «Парасат майданы» повесінен өнердегі ұлы мақсатын зұлымдықпен күресуге арнаған шығарма авторының, сол парасат майданын қорытындылаған ойының түйінін танығандай боламыз. Дегенмен, «Тозақ оттары жымыңдайды», «Әке», «Ақиқат», «Қыз Бәтіш пен Ерсейіт», «Қайырсыз жұма», «Өліара» секілді, осы екі шығарманың өмірге келуінің аралығында туған талай тамаша туындылардың көркемдік табиғатын таразыламайынша, Төкеңнің тамыры тереңге жайылған суреткерлік шеберлігін де толық тани алмайтынымыз басы ашық әңгіме.

 

Зады, өнердегі үлкен суреткерлердің барлығының да шығармашылық табиғатының күретамыры болып табылатын, індетіп өтетін өмірлік тақырыбы болады. Шекспирдің ақындық жанары пенделік болмыстағы екіжүзділікке қатты қадалды. Бальзак ақша құдіретінің күйретуші күшке айналып, адамдық табиғатымыздың тұнығын қалай лайлайтынын жырлады. Толстой пенде баласының болмысындағы жалғандыққа қарсы соғыс ашып, өмір-бойы сонымен күресіп өтті. Чехов адамның бүкіл үмітін қиратып, ауызға алуға да тұрмайтын өлі жандардан мәңгі өлмейтін шығармашылық жасады. Жазушының жаны жыртысқа түсетін парасат майданында жүрген қатыгез талант Төлен Әбдікұлы болса, жылы сәуледен гөрі, қайғының бораны қаттырақ соғатын шығармалары арқылы, түптің түбінде адамзатты көрге тығатын зұлымдықпен өмір бойы айқасып келеді.

 

Байқадыңыз ба, суреткерлік табиғаты Чеховқа қатты ұқсайтын Төленнің шығармашылығында шамадан тыс қатыгездік та бар. Егер Толстой мен Достоевскийдің өнерлері Маслова мен Раскольников сияқты, өмір сүруге еш үміті қалмаған адамдардың жанын түнектен суырып алып тірілтіп жіберсе, Чехов пен Әбдікұлының шығармаларында ізгілік үшін күресуге тиіс ғажайып сәуленің өзі сөніп, адамның ең соңғы үміті талқандалып, зұлымдықтың өртінде жанып жатады. «Тозақ оттары жымыңдайды» повесінде жазушы Әбдікұлының өнердегі қатыгездігі Чеховтан да асып түсіп, зұлымдықтың қатал табиғатын көрсету үшін ол, тіпті, тұтас бір тайпаның жанын құрбандыққа шалып жіберуден тайынбайды.

 

Хикаяда шаңырағы қиратылып, ортасына түскен араку тайпасының қалай жойылатыны баяндалғанымен, «Тозақ оттары жымыңдайды» повесін оқыған біздің бәріміз де ол шығармадан, қан жұтып, қасірет шегіп, зұлымдықтың отында жанып бара жатқан ұлтымыздың жаны мен аянышты тағдырын көргендей әсер алғанбыз.

 

Асылы, жазушы Әбдікұлы, өнердің тіл, форма, стиль т.с.с формальдық жағына ғана назар аудармай, Алланың талантқа аманат етіп арқалатып қойған ұлы мақсатын әлимсақтан дұрыс түсінгенгендіктен, қасаң қағида мен ғұмыры шектеулі идеологияның шылауына шырмалып кетпеген суреткер. Шерімізді тарқатып, қайғымызды жеңілдетіп, адамдық сүрлеуден адасып кетпеуді үйрететін оның ғажайып дастандарының барлығында да, пенделік мұратқа бағынбайтын, имандылық күнінің әсем шуағындай жарқыраған ізгілікті идея мен толғақты ой жатады.

 

Төлен шығармашылығынан жалған идеологияның тіршілігіне құндақталып, уақытша ғана қажеттіліктің қазанын қайнатып, пенделік мұратқа ғана қызмет етіп жатқан бірде-бір туындыны таба алмайсың. Оның қаламынан туған әңгіме, повесть, романдарының ішкі табиғатында, қоғамның зұлымдығы туғызған әділетсіздікке қарсы шығып, ар-ұяттың сөзін биіктен сөйлеген азаматтық үн мен өмірдің жабайы шындығына бағынғысы келмей бүлік бастайтын, ой мұңын емген адамдық парасат жатады. Жазушы Әбдікұлы заман сұранысы туғызған сайқал шындықты емес, зұлымдық салтанат құрған қоғамдағы, өмір топырағының астында көміліп қалған Құдайлық шындықты іздейтін суреткер. Суреткердің жанын шүберекке түйіп, сондай ұлы шындықты іздеген шығармаларының бірі - «Тозақ оттары жымыңдайды» повесі.

 

Егер «Оң қол» әңгімесінде Алманың санасына батпандап кірген зұлымдық, байғұс қызды қылқындырып өлтірген болса, «Тозақ оттары жымыңдайды» повесінде енді сол тажалдың тұтас бір халыққа қалай ауыз салып, аяусыз жаныштап, қанға тұншықтырғанының куәгері боламыз.

 

Шығарманың басты кейіпкері Эдуард Бейкер мырза өркениет әлемінде төңкеріс жасаған - ұлы ғалым. Ол жасаған операциялардың сәтсіз аяқталғаны жоқ. Топырақтан адам жаратпағаны болмаса, қалғанының бәрі оның қолынан келеді. Бейкер мырза - моргта жатқан адамның өзін тірілтіп алған, медицинадағы феномен. Өмір сүруге еш үміті қалмаған науқастарды да аяғынан тік тұрғызып жіберген - нағыз сиқыршы.

 

Бір жағынан шыққан тегі мен бауырына басып әлдилеген топырағын ұмытып, даңқтың дәл осындай биік тұғырына көтерілген профессорды кіналауға да болмайтын шығар. Өркениет әлеміне ол өз еркімен келген жоқ қой, мүлде бейтаныс өмірге оны жаңқа құрлы көрмеген зұлым тағдырдың дауылы ұшырып әкелді. Әйтпесе, өркениетке қызмет етпек түгіл, ол өзінің ішкі арманында, оның быт –шытын шығарып қиратып, күлін көкке ұшырғысы келіп жүрген адам емес пе? Оралмайтын күндер үшін! Даңқты жылдар үшін!

 

О, Тәңірім-ау! Егер қарғыс атқыр өркениет болмағанда, Кияку-Бейкердің тағдырының бораны мүлде басқа жаққа қарай соғып, өмір-жайлауы мүлде басқаша жайқалушы еді-ау! Ол ата-бабаларынан қалған батырлықтың сарқытын ішіп, қанды жорықтарға аттанып, жұртты тамсандырып, қалаған қалыңдығын таңдап, үйленіп, бақуатты, барақат тірлік кешер еді. Ол берген сертіне адал болып, әкесі Чородан үйренген киелі шөптен жасайтын дәрісін, араку жұртын емдеу үшін ғана қолданар еді. Араку тайпасының сегіз бақсысының бірі болып мойындалған ол, керек болса тіпті, өзінің сертінде тұрып, бауырлары үшін жанын пида етіп, нағыз оғыландай ерлікпен қаза табар еді. Ол...

 

Бірақ бәрі де оның армандағанынан басқаша болды. Қайғы жамылып, қасірет жастанып, тағдырдың жартасына соғылған Кияку-Бейкердің балалық арманының күлі көкке ұшты. Басына аспан құлағандай қайғыны көтере алмаған ол, кіндігін кескен халқының тағдырынан ажырап, жылдар өте асқақ армандарының қайда қалғанын ұмытып, өркениеттің адамына айналды. Ғылымға құлай беріліп, тынымсыз ізденіс пен адал еңбегінің арқасында адам баласының ақылы сенбейтін игілікке жетті. Бойындағы ерекше дарыны оны әлемдегі ең танымал адамға айналдырды. Оқиға күтпеген жерден күрт өзгермегенде, Бейкер мырза ештеңені де есіне алмай, өмірі қалыпты арнасымен аға беруі әбден ықтимал-тұғын.

 

Бейкер мырзадан италияндық Ливино Паллатели есімді журналисттің сұхбат алуға келіп, екеуінің арасында болған әңгіме, оқиғаны мүлде басқа арнаға бұрып жібереді. Енді сіз, адамзат баласын Құдайдай табындырған құдірет иесінің емес, өткен өмірінің елесінен құтылу үшін, ұзақ жылдар бойы өзін-өзі алдаудан қажыған бейбақтың қабырғасын қайыстырған жан азабымен танысып, оған деген бір аяушылық сезім бойыңды билеп ала жөнеледі. Журналистпен әңгімелескеннен соң, профессордың ішінде бір алапат құйын көтеріліп, сезімдері өрмектің құрындай шайқалып қоя береді. Балалық шақтың белесінде қалып қойған өмірдің кермек дәмі есіне түсіп, сағыныштың саусақтары жан жарасының аузын тырнап жібереді. Сол уақытта ол өзінің ешқандай да ғұлама ғалым емес, араку тайпасының өкілі Кияку екенін есіне түсіріп, шын мәнісіндегі бақытты өмірінің терезесінен ойша сығалап, жанын қоярға жер таппай қиналады. Оқырманды еліктіріп әкететін негізгі оқиға осыдан соң басталады.

 

Повесттегі негізгі оқиға басталмай тұрып, әуелі біз, бағзы замандардағы қазақтың нағыз батырларындай жүрегі жомарт, ештеңеден қорықпайтын, рухы асқақ баһадүрлердің ерлігін тамашалағандай боламыз. Олардың барлығы шетінен - жаужүрек жігіттер, хас сұлуға үйлену үшін, жан шыдамайтын ауыр сынақтан өтіп, өмірін өлімге тігуден де қорықпайтын - жанкештілер. Индеецтерді аяусыз қыратын зұлымдық басталғанға дейін, сіз тек, мұражай аралап, ондағы жәдігерлерді тамашалауға келген көрермендей, шығармада суреттелетін аракулықтардың өмірін қызықтап, салт-дәстүрімен танысып, жігіттерінің намысшылдығына, ержүректігіне сүйсініп, бәрін тек алыстан бақылап қана жүресіз.

 

Міне, сүйген қызына деген шексіз махаббатын дәлелдеу үшін, ішінде үлкендігі бармақтай улы құмырсқалары бар қолғапты киіп, аппақ тістерін ақситып, сізге қарап, күліп тұрған – Канато батыр. Ол он жасында аңға шықты. Бес ягуарды өлтірді. Қанталаған көздері шоқтай жанып, тиқандармен соғыста жауырынына қадалған садақ оғын жұлып алып, атқан адамды жекпе-жекке шақырған – нағыз жігітіңіз, осы Канато. Мұндай оғылан құмырсқаларға қолын талатқанға селт ете қоюшы ма еді, тәйірі. (Шығарманы оқи бастағаныңда ондағы сипатталатын осындай көріністер «алғаным ару болмаса, алдыма алып сүймен-ді!» (Шалкиіз) деп, дүниедегі сұлулықтың өзіне асқақ қарап, батырлықтан басқаны бақыт санамаған қаймағы бұзылмаған қазақтың бағзы замандағы өмір сүру салтын көз алдыңа елестетеді).

 

Көктегі ұлы Тәңір мен ата-бабалардың аруағы қолдаған, арманы әппақ, жүрегі шыныдай таза, әділеттілік пен батырлықты ғана мұрат еткен ұлы тайпаға қандай нәубат келуі мүмкін? Кім олардың аруағын қорлап, рухын таптай алады? Кім? Олардың тізесін бүктіруге кімнің шамасы жетеді? Өкінішке қарай, ондай қара күш бар екен. Оның аты - өркениет. Бұл шығармада да ең негізгі қылмыскер көзге көрінбегеніменен, біз оның кім екенін түйсікпен сеземіз. Ол өркениетті ойлап тауып, зұлымдығын заңдастырып алған - қоғамның санасы.

 

Өркениеттің зұлымдығы араку тайпасын қызыл қанға бояды, ержүрек батырларының рухын сындырды, қыздарын күңге, ұлдарын құлға айналдырып, індет таратып, ақыр соңында оларды жер бетінен жойып жіберді. Адамзаттық мүддені жалаулатып, айуандықпен істелген осы зұлымдықтардың барлығы да, шын мәнісінде жер бетіндегі бес-алты халықтың пайдасын ғана көздегендіктен жасалған жауыздықтар болатын.

 

Шығарманың соңында Бейкер мырза Бразилияға аттанып, өзін даңқтың аспанына шығарған өркениеттің, тайпаластарының жерін тартып алып, қалай көзін құртып жіберген зұлымдығын көзімен көреді. Ең ақыры оның, араку тайпасынан қалған соңғы индеецті құтқаруға да шамасы келмей, шарасыздықтан зар қақсап қалады. Ақырында ол араку тайпасының ең соңғы адамы өзі екенін де ұмытып, тіпті, өзін адам қатарынан да шығарып тастайды.

 

Оқиғаның қайғылы аяқталып, зұлымдықтың тағы да жеңіске жеткені үшін, оқырманның жазушы Әбдікұлымен келіспеуіне, тіпті, өкпелеуіне толық қақысы бар. Дегенмен, зұлымдықтан сақтандыру үшін, оның адамзатты жарасы мәңгі жазылмайтын қасіретке душар ете алатынын жеріне жеткізіп айта алмаса, оқырманның көңілін қимай, ығына жығыла кетсе, суреткер Әбдікұлы өзінің жазушылық парызын адал атқарып шықпаған болар еді.

 

Әрине, адамдық ақыл-таразымен өлшесек – оқырмандікі дұрыс. Пенде баласының сағын сындырмай, алдағы күндерге құлшындыру үшін, үнемі оның рухын көтеріп, шабыттандырып отыратын идея керек. Алайда, Құдайлық мизан-таразыға салып өлшесек, жазушы Әбдікұлынікі дұрыс болып шығады. Себебі, мойнына үлкен жауапкершілік жүктеп, халықтың мұңын жырлай отырып, Құдайлық шындықты айтпауға суреткер Әбдікұлының еш қақысы жоқ. Ал, Құдайлық шындықты әңгімелейтін болсақ, қоғамда ылғи да зұлымдықтың жеңіп, салтанат құрып келе жатқаны өтірік пе екен?

 

Қаламның құдіретіне жүгініп, жазушының Құдайлық шындықты іздеген сондай шығармаларының бірі «Тозақ оттары жымыңдайды» повесі, замандасым, ақын Есей Жеңісұлының дәл байқағанындай барлық уақытта да маңыздылығын жоймайтын шығарма болып қала береді. Және қазақты ұзақ уақыт үнсіз қалған рухымен сырластырғаны, жүрегіндегі шемен болып қатып қалған зарын қозғағаны үшін ғана повесттің маңыздылығы арта түспек емес. Адамзаттық ақыл-ойды тұншықтыруға жанталасып жатқан жабайы өркениеттің зұлымдығы қайтадан үстемдік ете бастаған, алып империялардың жақсы өмір сүруі үшін, тұтас бір халықтарды жер бетінен жойып жіберудің амалдары жасалып, санамыз қайтадан қылмыскерге айнала бастаған шақта, мұндай шығармалар еш уақытта да маңыздылығын жоймайды. Қайта олардың маңыздылығы бұрынғыдан бетер арта түседі. Езілген ұлттарға деген аяушылық сезімді оятып, адам баласының санасын сілкіндіріп, жабайы өркениеттің зұлымдығына қарсы жұмылдыру үшін «Тозақ оттары жымыңдайды» секілді, өз ұлтының жүрегін жұбата отырып, адамзатқа ортақ қайғыны жырлаған шығармалар мәңгі жасауға тиіс. Өркениеттің ойлап тапқан машинасы өзімізге қарсы шығып, Қабылдың пышағындай біздің халқымызды жайратып тастамауы үшін, мұндай туындыларды әлемнің барлық тіліне аударып, адамзаттық ақыл-ойдың ортақ игілігіне айналдырған абзал.

 

Жазушы Әбдікұлының «Әке» повесіндегі баяндалатын оқиғаларда мүлде басқа ситуация суреттелгенімен, өмір ағысымен ұмытыла бастаған тағы бір зұлымдықтың шындығын есімізге түсірген бұл туынды, «Тозақ оттары жымыңдайды»- дағы айтылатын ақиқатты толықтырып тұрған шығармадай болып көрінеді, маған. Повесттің ішкі табиғатын тереңірек қопара бастасаңыз, екі шығарманың рухани үндестігін байқап, бір кіндіктен жаратылған екі үлкен идеяның өзара туыстығын сезінгендей боласың. Қарғыс атқан замандағы, әулетті аман алып, артына ұрпақ қалдыру үшін болатын парасат майданындағы арпалыстың жұмыр басты пендеге тартқызатын азабы мен бейнеті, ұлтты сақтап қалу үшін күресетін жанталастан бір мысқалдай да кем емес екен.

 

Шығармада, міне осындай сұмырай, залым заманда туып, тұтас бір әулеттің қалай құрып кете жаздағаны Сейсен шалдың тағдыры арқылы суреттеледі. Повестті оқып болып, соңғы парағын жапқанымызда суреткер Әбдікұлына, дәл осындай дүниені туғызуына, Томас Манның бір әулеттің қалай күйреп кететіні туралы баяндалатын «Будденброки» романының қатты ықпал еткенін аңғарғандай болдық. Дегенмен, суреткер Әбдікұлы немістің ұлы жазушысының адамзатты толғандырған идеясын өзіне ғана тән бояуымен айшықтап, ұлттық өнеріміздегі баға жетпес туындылардың бірі болып қала беретін керемет картинаны өмірге әкелді. Төленнің туындысында советтік дәуірдің жалған шындығы емес, атты казактардың озбырлығы, халықты қырған ашаршылық, көзі ашық азаматтарымыздың басын жұтқан қанды репресия секілді, реалистік өмірдің тереңгі қабатында жасырынған заманның зұлымдығы кестеленген ақиқат бар. Жазушы повесінің, кеңес империясының қылышынан қан тамып тұрған уақытта жазылғанын еске алсақ, Төленнің еңбегін рухани ерлікке балауға болады.

 

Халықтың тағдыры ыстық табада шыжғырылып, адамды мал құрлы көрмей қырған заманда дүниеге келген Жармағамбет шалдың, белінен туған бес ұлының ішінен аман қалған жалғыз тұяқ Сейсеннің, дүниеден қалай өтетінін суреттеу арқылы Төлен Әбдікұлы, көп жазушылардың ақылы жеткенімен, тәуекелі жетпей жүрген, ащы ақиқатты айтты. Қырағы цензураның қалай байқамай қалғанын білмеймін, әйтеуір жолы болып, советтік заманның жасампаздығын насихаттаудың орнына, оның қазаққа жасаған бүкіл зұлымдығын әшкерелеген шығарма, жетпісінші жылдардың аяғында күтпеген жерден оқырманға жол тартты.

 

Ой елегінен өткізіп көрсеңіз, жаңа заманды орнату үшін болған күрестің Жармағамбет әулетіне қайғы-қасірет жамылдырып, зар қақсатқаннан басқа тигізген пайдасы жоқ екен. Шетінен қасқыр болып туған бес ұлдың - алғашқысы Нұржанды, атты казактар, бие сауғызып тұрған жерінен атып өлтіреді. Қапсаттар соққыға жығылып, қаза табады. Әпсаттар болса қатыны, бала-шағасымен тегіс ашаршылықта қырылып қалады. Ақыр аяғы Совет үкіметіне бар жан-тәнімен беріліп, оны орнатып, жұртқа көп жақсылық жасаған Дүйсеннің өзі халық жауы аталып ұсталып, репресияға ұшырап, сол кеткеннен елге оралмайды.

 

Алайда жазушының «Әке» повесінің ішкі табиғатында бұрынғы жазған шығармаларына ұқсамайтын өзгешелік бар. Бұл шығармадан зұлымдықты жеңген адамгершіліктің шуағы жарқырайды. «Әке» суреткер Әбдікұлының шығармашылық құдіреті туғызған - ең сәулелі шығармасы. Әкесіне жақсылық жасай алмаған баланың көңілін бір өкініш өртегенімен, ұрпағын аман алып қалу үшін арпалысқан парасат майданында заманның зұлымдығымен шайқасқан Сейсен жеңіске жетті. Арманы орындалды. Өмірде адам үшін –арманың орындалып өлгеннен артық қандай бақыт болуы мүмкін. Міне, сондықтан парасат майданындағы шайқаста зұлымдықты жеңіп, туған халқының тағдырынан ажырамай, елдің ішінде өлген Сейсен шал, өркениет әлемінде төңкеріс жасап, адамзатқа танымал болған Эдуард Бейкерден мың есе бақытты пенде. Өйткені Сейсен шалдың әкесін есіне алып, туған халқының қыруар өлім жоралғысының ғасырлар бойы халық арасында сақталып келуінің сырын түсінген парасатты баласы бар.

 

***

 

Әлемді Құдай жаратты. Адамды да Алла топырықтан жасап шығарды. Бірақ зұлымдық та көктегі Тәңірдің қалауымен өмірге өсіп шықты емес пе? Діни кітаптардың барлығы ізгілік пен мейірімділікке үйреткенімен, неге үнемі жауыздық үстемдік етумен келеді әлемде? Неге бір уақыт ізгілік жеңіп, адамзат баласы шексіз бақытқа бөленбейді мына дүниеде?

 

Жүрегінің сәулесімен жанымызды жылытқан ғұламалардың барлығы да осы бір сауалдың жауабын іздеп, ақыры олар да өмірдің зұлымдық екенін мойындаған. Зұлымдықты жеңетін амал таба алмай у ішіп өлген Сократ хакім, өмірінің соңында былай деп мұңын шағады: «Тәннің өмірі дегеніміз - зұлымдық пен өтірік қана. Міне сондықтан тәннің азабынан құтылғанды біз игілік ретінде қабылдауымыз қажет». Ұлы философ Шопенгауэр да хакімнің ойын қайталап, «көңіліміз қаламаса да өмірдің тек зұлымдық қана екенін» мойындауға тура келетінін жасырмайды. Тағы бір кемеңгер «өмір дегеніміз –мағынасыз зұлымдық» (Толстой) деп нақтылай түседі олардың аяқталмай қалған ойын.

 

Бірақ солай бола тұрса да, нағыз суреткердің, барлық заманда да осылай болған екен деп, зұлымдыққа мойынсынуына еш қақысы жоқ. Зұлымдықпен күреспеудің өзі оның сыбайласына айналғанмен пара-пар қылмыс. Тіпті парасат майданындағы ұлы шайқаста, зұлымдықты жеңбек болып азапқа түскен талай ұлы суреткерлер адамды қойып, Құдаймен де сөз таластырған емес пе.

 

Есіңізге түсіріп көріңізші, Достоевскийдің кейіпкері Иван Карамазов Құдайдың жаратқан зұлымдығын мойындағысы келмей, ұлы Жаратушымен тайталаспақ болады. Зұлымдыққа зорлықпен жауап бермеу керегін айтқан ұлы Толстой адам кейпіндегі Ғайсаның Құдай екенін мойындаудан бас тартқаны үшін шіркеуден аластатылды. Өнердің сиқыры арқылы зұлымдықтың моласын қазғандай болған, күні кеше ғана өмірден өткен жазушы Жозе Сарамаго, ең соңғы жазған «Қабыл» романында оның қабатын тым терең қопарып, Қабылдың жасаған күнасы үшін, ауыр қылмысқа жол берген Құдайдың өзін жазаға тартқысы келеді.

 

Қазақ қаламгері Төлен Әбдікұлы да «Ақиқат» повесінде өмірді зұлым етіп жаратқан Құдаймен қарсыласып, оның сырын түсінбек болады. Жындыханадан қашып шыққан шығарманың бас кейіпкері Роберт өмірдегі зұлымдықтарды көріп, тұла бойы түршігіп, ауруханаға қайтып оралады. Свяшениктің кім екенін таныған соң, әлемдегі ең сорақы қылмыстардың Құдайдың атымен жасалып жатқанына көзі жетіп, ұлы Жаратушыға қарсы бүлік шығарады.

 

..Мен көп қиналдым. Өмірдегі жаманшылық атаулыны тудырып отырған негізгі күшті, негізгі айыпкерді ұзақ іздедім. Ақыры таптым. Ол – Құдайдың өзі. Адамды мазақ етуші де, азапқа түсіруші де, зұлымдықты қолдаушы да соның өзі. Жазықсызды жауызға жем қылған, адал махаббатты арам қылған, арды аяққа таптатқан, сан миллион халықтың қанын судай шашқызған, опасызды, қаныпезерді, тирандарды жаратып, солардың зорлығына баршамызды қор ғып қойған кім? Соның өзі...

 

Қызыл сөздің қызығын қуалап кетпей, ойдың сөлін сығып беріп, келесі шығармасын тәмәмдағанша оқырманның төзімі мен тағатын тауысып, әбден зарықтырып қоятын суреткер Әбдікұлы пенделік санамызға ұялаған зұлымдықтың сырын ылғи да адам жанының тереңдігінен іздейді. Жазушылық жанарымен адамның жан әлеміне қайта-қайта үңіліп, зұлымдықтың құбылмалы табиғатын қапысыз танып, таңғажайып жаңалықтар ашады.

 

Қаламгердің шығармаларын оқығанымызда, ондағы суреттелетін зұлым тағдырдың аласат құйыны санамызды сансыратып, жан-дүниемізді қалыпты орнынан қозғап жібергендей болады. Өнердің биік өлшемімен таразылайтын болсақ, жазушы Әбдікұлы керемет суреткер ғана емес, адам жанының шыңырауына тығылған зұлымдықтың талай құпиясын білетін терең ойшыл, һәм рухтанушы да. Қаламгердің біз сөз қылып отырған осы ерекшелігі, оның «Қыз Бәтіш пен Ерсейіт» хикаясында да жарқырай көрінген.

 

Повесть аталып жүргенімен, әңгіменің жүгін көтеріп тұрған бұл туындыда, пенде баласының рухани тағдыры түп-тамырына дейін қопарылып, жазушы өмірдің тереңгі қабатында көміліп қалған зұлымдықты қазып алады. Бір әулеттің басындағы рухани трагедияны суреттейтін көркем туындыны оқи бастағаныңда, алғашқыда, қайғының мұңы қажаған Қожекеңнің жан азабын жүрегіңмен сезініп, көңілің құлазып, жаның күйзеледі.

 

Құдай басқа салмасын, расында да кәрі қойдың жасындай ғана ғұмыры қалғанда, жазмыштың бұйрығымен, өмірдегі тірегінен айырылып, морт сынған бәйтеректей құлап, жапан далада жалғызсырап қалғаннан асқан қандай қасірет пен азап болуы мүмкін, мына жалғанда. Тағдырдың Қожабек шалды зар еңіреткен зұлымдығына дауа бар ма? Тіпті, көңіл айтуға келгендердің барлығы да байғұс шалды қалай жұбатарын білмей аңтарылып, жалғыз ұлын өз қолдарымен өлтіргеннен бетер қаймығып, бастары салбырап, төмен қарап, жауа алмаған бұлттай түнеріп, қиналып отырған жоқ па.

 

Бірақ негізгі оқиға Болаттың өлімінен кейін басталып, суреткер Әбдікұлы шаңырақты ұстап қалатын жалғыз тіректің қирауынан да ауыр қайғының болатынын оқырманнан жасырмай, Қожабектің ұлының екі «менін» ашу арқылы, адам жанының тереңіне тығылған зұлымдықты қопара бастайды. Жалпы осы тұрғыдан алғанда Төленнің прозасында «адамның үмітін қиратумен ғана айналысып келген Чехов» (Лев Шестовтың сөзі) шығармашылығымен үндестіктің, керек десеңіз екі жазушыны бір-бірімен жақындастыратын, тіпті бір рухани туыстықтың бар екенін сезінгендей әсер аласың.

 

Суреткер Әбдікұлы да қолындағы жазушылық пышағымен адамның жанын аямай тілгілеп, оның ішінде жасырынып жатқан зұлымдықты суырып алып шығып, қатал жазалаудан қаймықпайтын – қатыгез талант. Егер де ұлы Чехов, сомдаған кейіпкерлерінің жанын аямай сойып, адамның төбе шашын тік тұрғызатын, неше түрлі тәжірибе жасаса, суреткер Әбдікұлы да дүние-жалғанның зұлымдығын көрсету үшін, пенде баласының соңғы үмітін сындырып, ең ақырғы сәулесін сөндіріп, өмірін түнекке орап тастаудан қаймықпайды. Сол себептен де ол, қанағат нәпсісіне жегі түсіп жасаған баласының күнасы үшін, тірі жанға қиянат қылмақ түгіл, тышқанның мұрнын қаната алмаған Қожабекті аямай, рухани катарсистің, яғни азаттану мен тазарудың азапты жолынан өткізеді. Тән үміті мен жан үмітін талқандап, ботадай боздатады.

 

Көзге бадырайып көрінбегенімен, бір адамның ішінде өмір сүретін қостұлғалық Қожабектің жалғыз ұлы Болаттың бойында да бар. Жазушы Болаттың сайтандық табиғатына үңіле отырып, Қожабектің ішкі трагедиясын түрлі қырынан зерттеп, адам жанының жұмбағын шешуге тырысады. Тағдырдың шынжырымен кісенделген зұлымдықтың құлпын ашуға әрекет жасайды. Болаттың жасаған зұлымдықтарын әшкерелеп, сол үшін оның әкесі Қожабекті тірі өлікке айналдырып, ауыр жазаға тартады.

 

Дегенмен, дәл осындай қатыгездікке дейін барып, шығармасының соңында бір нәзік үміт те қалдырмай, түнекке орап, мұнарлап тастаған Төлен Әбдікұлын, қанша тырыссақ та реалист жазушылардың қатарына жатқыза алмас едік. Неге дейсіз ғой, әрине? Мұндай күрмеуі күрделі сұраққа жауап бермес бұрын, «кез-келген ұлы және нағыз өнердің реалистік болуы мүмкін емес» (Н.Бердяев) екенін есімізге түсіріп, ой елегінен өткізіп көрейікші.

 

Екі дүниенің ортасындағы алтын көпір болып табылатын нағыз өнер, шынайы өмірдегіден де күрделі ақиқатты ашады. Ұлы мәртебелі өнер эмпирикалық тұрмысқа қызықпайды, рухани болмыстың тереңдігіне бойлайды. Еш уақытта да жалаңаш шындықты көрсетпейді, барлық кезде де ол басқа әлемге еніп кетеді. Сол басқа әлемде адам жанының нағыз өмірдегіден де терең тылсымдары танылып жатады. Міне, сондықтан да Төлен шығармашылығының негізін құрайтын адам бойында өмір сүретін қостұлғалықтың себеп-салдарын да, реалистік әдебиеттің тәсілімен түсіндіріп беру беймүмкін.

 

«Қыз Бәтіш пен Ерсейіт» әңгімесіндегі Болаттың бірінші «менін» танығаныңызда Қожабектің қайғысына сіздің де қабырғаңыз қайысып, парасаты биік баласынан айырылған ғаріпті аяп, жүрегіңіз елжіреп, жаныңыз жылап қоя береді.

 

Қандай ақылды азамат еді, Болат! Мұғалімдердің өздерін қаймықтыратын алғырлығымен көзге түскен оның білімділігіне, бүкіл ел тәнті болған жоқ па. Институтты айрықша дипломмен тәмамдады. Бір жыл өтісімен аудандық басшы қызметке көтерілді. Жуықта облысқа әкететін көрінеді деген сыбыс та тараған. Ел-жұртқа жастайынан танылған сол Болат, енді үйленгелі жатқанда аяқ астынан қайтыс болып кетті. Шынында да Алланың жақсыны әкетеді дегені рас екен-ау! Ең өкініштісі артында тұяқ қалмай, бір әулеттің тұқымын Болат өзімен бірге мәңгілікке тоқтатты. Опасыз жалған-ай!

 

Бірақ ұлының қазасынан соң, күтпеген жерден Болаттың артында тұяқ қалғаны туралы хабарды естіп, аласапыран ойдың арбауына түсіп, немересін іздеп, алып-ұшып қалаға жеткен Қожабек ақылға сыймайтын ақиқатты танып, ұлы туралы нағыз шындықты біліп, Болаттың екінші «менімен» танысып, сағы сынып, қайғыдан тозған жаны түршігеді.

 

Алладан сұрап алған жалғыз перзенті жұрт мақтағандай азамат емес екен. Жүрген жеріне шөп шықпайтын нағыз зұлымның өзі болып шықты. Адам баласына қиянат жасағаннан басқа тигізген түк пайдасы жоқ. Талай қыздың обалына қалған - сұмпайы зинақордың өзі. Басқаны аямақ түгіл, белінен туған баласы шетінеп кеткенде жерлеуіне келмей қойған – сұмырай.

 

Шығармадағы басты кейіпкер көзге көрінбегенімен, екінші «менін» тану арқылы, біз оның адамға жасаған барлық зұлымдығының куәсі боламыз. Әңгіменің соңында көңіліне жиналған әлдебір реніш-запыран жүрегін қыжылдатып, әлдекімге шағынғысы келіп, жалғыз ұлының зиратының басына келіп, пенде баласына сырын аша алмай, екі дүниедегі үміті талқандалып, іштегі жұбанышы сарқылып, не істерін білмей, көзінің жасын көлдетіп, еңіреп жылаған Қожабекті көреміз.

 

-Мұ не қылғаның, жарығым-ау. Бәрі қолыңнан келгенде қиянат қылмау қолыңнан келмегені ме, жарығым-ау. Құдайдан көрген зәбір тірліктің заңы шығар, адамнан көрген зәбір қымбат жарығым-ау. Соны неге түсінбедің – Қожакең сақалынан сорғалаған жасын сезбей, құлпытасты сипай берді. – Қалайша түсінбедің, құлыным-ау! Хайуанның да обалы жібермейді деуші еді, адам обалы қайтіп жіберсін...

 

Суреткер Әбдікұлы еш уақытта да жалған заманның жалына жармасып, өткінші уақыттың ақиқатын жырлауға қызығушылық танытқан емес, ол пенделік болмыстың табиғатын зерттеп, өмірдің түнегіндегі адамның жанын зұлымдықтан тазартып, оны рухани тереңдігіне қайтарып береді. Оның шығармаларында өмірдің зұлымдығы адам жанының рухани тереңдігінде зерттеліп жатады. Ол жалған тірліктегі жауабы дайын пенделік сұрақтардың емес, үнемі зұлымдық туғыза беретін, ақылмен түсіндіріп бере алмайтын Тәңірлік сауалдардың жауабын іздеп, ылғи да басқа ешбір жазушының соқасы тимеген тың топыраққа түрен салады.

 

Төлен Әбдікұлы оқырманға жеткізгісі келген үлкен идеяны қазан миында қорытып алмайынша, жазушылық үстеліне беттемейтін суреткер. Суреткерлік түйсігімен адамның жанына еніп кететін жазушы шығармашылығында, пенде баласының рухани тағдырын өміршең етіп тұрған - Құдайлық шындықтың шұғыласы бар. Құдайлық шындықты ол адам рухының жұмбағынан іздейді.

 

Шын мәнісінде адам жоқ жерде Құдайдың да болмайтынын терең таразылыған суреткер, ұлы Жаратушының жұмбағын адамдардың тағдыры арқылы танып, ақиқатқа бір табан жақындай түседі. Рухани тереңдігін жоғалтқан пенденің Алланың жолынан адасып, қандай ұлы қасіретке душар болып, азап шегіп, жаны тозақта күюі ықтимал екенін зерделейді.

 

Суреткер үшін адамның ең ұлы байлығы – оның жаны. Жазушының жаңа шығармасын оқыған сайын адам жанының жұмбағын басқа бір қырынан танып, қаламгердің дүниені тану құпиясына бойлай бересің.

 

Төлен шығармашылығында көптеген қазақ қаламгерлерінің табиғатында бола бермейтін, суреткерлік пен шеберліктен бөлек – идеялық, танымдық, философиялық дана түйсік бар. Оның шығармасын оқыған кез-келген адам - идеяға, ойға, танымға байып шығады. Қаламгерді менсінбей, оны танығысы келмегендер парасат пен ой ашаршылығына ұшырап, рухани байлықтың мол қазынасынан құр қалады.

 

Ол жазушылық жанарын алысқа тігіп, адам жанының құпиясы мен антиномиясын (Дұрыс саналатын екі ереженің ара қайшылығы. Астын сызған біз - А.К ) мейлінше терең зерттейді. Жазушылық түйсігімен шығармасындағы кейіпкерінің болмысына бар жан-тәнімен еніп кетіп, адам туралы оқырман күтпеген жаңалықтар ашады, адам жанының құнарлы топырағының қабатындағы рухани тереңдіктерді табады.

 

Сыншылардың назарына іліне қоймағанымен, сондай ұлы жаңалықты ашып, жазушының бұрынғы жазған дүниелеріне мүлде ұқсамайтын, бүгінгі заман туғызған зұлымдықтың жамылғысын жұлып тастап, оны аяусыз әшкерелеген көркем туындысы - «Қайырсыз жұма» әңгімесі.

 

Жазушы Әбдікұлы бұл әңгімесінде, министрдің бір күндік өмірін суреттей отырып, зұлымдық салтанат құрған қоғамда, адамдық сәулесі сөнген пенденің, байлыққа қолы малынып, мансаптың биігіне көтерілсе де бақытты бола алмайтынын қазымырланып зерттеген.

 

Әбен Ілиясович биліктегі үлкен кісінің қаһарына ілігіп, бір күнде лауазымды қызметінен айырылып қалады. Министр болудан қолынан басқа ештеңе де келмейтін ол үшін - бұл үлкен трагедия. Сары уайымға салынған шенеунік жүрегі ауырып, ақыр соңында дүние салады.

 

«Қайырсыз жұмада» министрлік қызметінен түсіп қалған Әбеннің өмірінің ең соңғы күні ғана сипатталғанымен, біз тірі өлікке айналған байғұстың, жүріп өткен өмірлік жолын терезеден бақылағандай боламыз.

 

Әңгіме барысында жазушы Әбдікұлын біз, бекерден-бекер қатыгез таланттардың қатарына жатқызған жоқпыз. Қараңызшы, жүрегіндегі сәулесі сөніп, көңіл түкпірінен ештеңе де таба алмаған адамды да ол, өлерінің алдында рухани катарсистің, яғни азаттану мен тазарудың қыл көпірінен өткізіп, тышқан ұстап алған мысықтай, оның тағдырымен ойнайды.

 

Міне, министрлік қызметінен түсіп қалған Әбен мырза көңілі құлазып, орыстың ұлы жазушысы Лев Толстойдың Иван Ильичіне ұқсап, жаны күйзеліп, нәрі мен мәні жоқ өткен өміріне ойша үңіліп отыр. Қызмет үшін жанын сайтанға сатқан ол байғұс, ең болмағанда жар қызығын да көре алмапты. Үнемі сыртта жүргендіктен, сырттың қызығы жүрегін көбірек жаулап, отбасалық бақыттың ләзаттын да сезінбепті. Қызмет қуудың рахатынан басқаны ұмытып, жалғыз ұлын дұрыс тәрбиелеу де қолынан келмепті. От басының бар ырысы отағасының лауазымы арқасында келіп жатқандықтан, барлық тілек, мақсат сол лауазымға ғана бағынышты болыпты. Тіршіліктің бар жағдайын жасаған абырой, беделге жеткізген әлгі лауазымды әйелі мұның өзінен де артық жақсы көреді.

 

Ұлы жазушы Лев Толстойдың Иван Ильичі салыстырмалы түрде алғанда Әбеннен анағұрлым бақытты кейіпкер. Өйткені оған шын мәнісінде жаны ашитын бір адам бар. Ол – қожайынның қызметшісі. Ал, министр орынтағынан түсіп қалған Әбенге шын жүрегімен жаны ашитын тірі пенде жоқ. Өйткені оның жанындағы адамдардың барлығы да лауазымы жоғары қызметі үшін ғана оны бағалап, жақсы көріп келді. Тіпті, әйелі де.

 

Қарап отырса, мына өмірде шын сенісіп, сырласатын досы да қалмапты. Баяғы достар жоқ, оның орнында үнемі ауыстырып тұратын киім секілді, қызметтес достар ғана бар. Министр боламын деп жүріп, жақын-жуықтың барлығынан да айырылыпты. Оның мына жалғанда мұңдасатын, сырласатын жалғыз ғана «досы» болыпты. Ол - өзін өмір бойы құл қылған, жанына кісен салған, бауырдан да, достан да айырған – ұлы мәртебелі Қызмет. Енді ол да жоқ. Қайтпек керек?

 

Шығармасының соңында суреткер Әбдікұлы ылғи да осындай жауабы жоқ сұрақтарды қойып, оқырманды терең ойдың теңізіне тастап жібереді. Бәлкім, сондықтан ба, оның сомдаған кейіпкерлерін бірден танып, еш уақытта да ұмыта алмайсың. Жан әлеміңнің қақпасын бұзып кіретін ол кейіпкерлер, көңіліңнің жайлауында өмір сүріп, зұлымдықтан жаны күйреген адамның қандай ұлы қасіретке душар болатынын дүркін-дүркін есіңе түсіріп, қайта-қайта ой өзеніне батырады.

 

«Кітап адамға қуаныш сыйлауы керек» (Борхес) екенін мойындайтын болсақ, жазушы Төлен Әбдікұлының шығармаларын оқудың ерекше шаттығы бар. Жан тазалығы үшін күресетін суреткер шығармасының қай-қайсысы да зұлымдықтан сақтандырып, рухыңды кемелдендіре түседі. Жазушының шығармаларын бар зейінімен оқыған адам, үнемі зұлымдықтан қасірет шеге беретін қазақтың жанындағы бір маңызды дүниені түсінгендей болады. Оның туындылары қасіреттің кермек дәмін татқыза отырып, адамды тазаруға ұмтылдырады. Төленнің қаламынан туған дүниелер шебер жазылған шығармалар ғана емес, «жанынан басқа ештеңесі де жоқ адамның» (Пифагор Самосский) ішкі әлеміне үңіліп, қоғамды зар илететін зұлымдықы аяусыз әшкерелеп, шындықты жырлаған – нағыз парасат дастандары.

 

***

 

«Адамның нағыз өмірі, оның бойында ақыл-парасаттың санасы ояна бастағанда ғана басталады» дейді ұлы Толстой. Ал қоғамның аспанын зұлымдықтың қара бұлты торлап, адамшылықтың не екені ұмытылып, елім деп еңіреген азаматтардың құйрығына шала байланып, аузына темір сулық салынып, жауыздық салтанат құрған заманда, адамның бойындағы Алланың нұрындай жарқыраған ақыл-парасат сәулесінің сөнбеуі мүмкін бе? Қанша күшті дегенімізбен, Құдай жаратқан пенденің әлемдегі ең нәзік құрақтан да әлсіз екенін данышпан Паскаль баяғыда дәлелдеген жоқ па еді. Ендеше сол Алланың әлсіз пендесіне, тағдырдың алапат дауылы соғып, дүниенің астаң-кестеңін шығарып, ескі дәуір мен жаңа дәуір беттесіп, бір-біріне өткел бергісі келмеген өмірдің өліарасында, бойындағы адамдық қасиетін қалай жоғалтып алмауына болады? Қалай?

 

Төлен Әбдікұлының шығармашылық кемелдігінің ең биік шыңы болып табылатын «Өліара» романын оқығаныңда, осындай бір мазасыз сауалдар жаныңның тыныштығын бұзып, байыз тапқызбай қояды.

 

Шығарманың «біссімілләсында» біз әуелі, ешкімге соқтығыспай, барақат тіршілік кешіп жатқан қазақтың өмірін көреміз. Міне, жаны жомарт, адамдық мұратты темірқазық етіп ұстаған және сол жолдан өмірдің мұз-айдынында тайғанап кетпеген Асқар оқудан келген бауыры Бәйтенді тай сойып, дүркіретіп той жасап, қарсы алып жатыр. Мәре-сәре болған ағайын мен ата-баба дәстүрімен тіршілік еткен халықтың қуанышында шек жоқ.

 

Бір кезде өмірге жазмыш араласты. Парасат күнін зұлымдықтың тұманы тұмшалап тастады. Батырлық пен әділеттіліктің туын биік көтерген қазақтың дәурені аяқталып, базары тарқады. Адамның бойындағы сүйіспеншілік, имандылық, бауырмалдық, парасаттылық секілді ең асыл қасиеттері күресінге лақтырылып, пенде баласының тағдырын жаңқа құрлы да көрмей ұшырып әкеткен, зұлым заманның долы дауылы ышқынып соқты. Ағайынның бауырмалдық сезімі жойылып, нағашылы-жиенді болып әзілдескен қалжың енді ерегеске, адамның бойындағы бір-біріне деген сүйіспеншік сезімі бірте-бірте жауыздыққа ұласты. Атақтының аяғынан тартып, білімдіні көре алмайтын, адам болып өмір сүрудің барлық мүмкіндігі сарқылған, ерлік есерсоқтыққа, әділеттілік қиянатқа орнын босатып берген, имани құндылықтардың құны жойылған, алмағайып заман орнады, қазақ даласына.

 

Қолыңдағы биліктің күшін пайдаланып, күні кеше ғана бір құдықтан су ішіп, бір дастарханнан дәм татқан замандасыңның қолына кісен салып итжеккенге айдатып жіберетін зұлымдық та ұлы ерлік бола бастады, мына дүниеде. Біреудің сүйген қызын зұлымдықпен тартып алу да нағыз батырлық санала бастады, мына жалғанда.

 

Адамның ақыл-парасаты жауыздықтың түрмесіне қамалған өліарада зұлымдық пен ізгіліктің шекарасы жойылып кетті. Адамдық құндылықтардың бәрі шатасып кеткен заманда зұлымдық пен ізгіліктің не екенін кім ажыратып бере алады? Кім? Оның белгісі пен сипаты қандай?

 

Романның даралық сипатын анықтау үшін, ондағы суреттелетін кейіпкерлерге жеке-жеке тоқталып, олардың мінез-құлқын талдаудың қажеті шамалы. Мұндай тәсіл адасушылыққа ұрындырып, автордың айтпақ идеясы мен ойының тереңдігін түсінуге көп кедергісін келтіреді. Және парасат майданындағы шайқаста жеңіліске ұшырап, адамдық жолдан адасқан кейіпкерлер романда өте көп болғандықтан, ондай талдауды жасау мүмкін де емес. Сондықтан да біз бұл мақаламызда жазушы Төлен Әбдікұлының айтқысы келген идеясына ғана тоқталып, шамамыз жеткенше шығарманың рухына бойлап, суреткердің әлемді танып, тіршіліктің ішіне еніп кеткен дүниетанымын көрсетуге тәуекел еттік. Өйткені осы уақытқа дейін оны жасауға талпыныс жасаған ешкім болған жоқ. Бір мақалының ішінде біз романдағы барлық кейіпкерлердің даралық сипатын әйгілеп береміз деп айта алмаймыз. Жазушының шығармасындағы бір-біріне ұқсамайтын жүздеген адамдардың образы туралы сезіміңді қалай жеткізесің. Біз өз мақаламызда романның негізгі идеясын түсіндіріп беріп, қолымыздан келгенше жазушының өмірді танудағы жұмбағын ашуға тырыстық.

 

Суреткер Әбдікұлының дүниені танудағы ешкімге ұқсамайтын өз жұмбағы бар. «Өліара» романында жазушының өмірді танудағы сол жұмбағын, асқан шеберлікпен сомдалған Асқардың болмысынан танығандай боласың. Тағдырдың найзағайы түсіп, пенделердің жаны отқа оранған дәуірдің өліарасында да зұлым заманның ноқтасын мойнына салғызбай, адамдық қасиетті талақ қылмай арпалысып өтуге болатыны Асқардың бейнесі арқылы асқан шеберлікпен ашылған.

 

Шығарманың басты кейіпкерлерінің бірі Асқар өмірдің рухани биігіне көтерілген азамат. Мұндай адамдарға барлық уақытта да қиын. Өйткені мына дүниеде санаулы адамдар ғана өмірдің рухани биігіне көтеріліп, қалың тобыр, оның етегінде қалып қояды. Уақыт тобырға қызмет етеді. Қоғамның заңдылығы да тобырдың сұранысын қанағаттандыру үшін салтанат құрады. Сондықтан да рухы кемелденген адамдар мен құмырсқаның илеуіндей құжынаған мәдениетсіз тобыр, қандай заманда өмір сүрсе де, еш уақытта да бірін-бірі түсіне алмай өтеді.

 

Бірақ қара тобырдың ортасында жүріп те, адамдық қасиетіңді жоғалтпай, жарқырап өмір сүруге болады. Асқар – уақыттың дауылы сөндіре алмаған, қараңғы түнекте де күн сияқты жарқыраған - өмірдің сәулесі. Оның жан күйзелісін көргенде, тобырдың надандығына назаланып, бас кейіпкердің рухани тереңдігін тани түсеміз. Ол өлген күні жалп етіп, адамның жанына шуағын шашып тұрған, рухани өмірдің сәулесі де онымен бірге сөнеді. Сол сәуле сөне жаздап, жарығы әлсіреген шақта, картинаның қақ ортасынан, советтік дәуірде өмір сүре отырып, оның ұлтымызды қан қақсатқан зұлымдығына назаланған жазушының, түрлі кейіпкерлер арқылы жеткізген жан айқайы, қайта-қайта естіледі:

 

  • Мыңғырған малдан бір үзім нанға қараған күнге түсу сорақылық емей не? Қазақтың кедейі де мұндай қайыршылықты бастан кешкен жоқ. Әлде сендердің мақсаттарың байлық емес, қайыршылық па?...
  • Сен бар болғаны қолшоқпарысың. Ал, қожайындар - басқалар, Тарихты жасайтындар да солар. Және олар өздеріне керек тарихты ғана жасайды..
  • Мен үшін ел сенің шындығыңнан да қымбат. Шындық үшін жеке адамдарды құрбан ет, бірақ елді құрбан етуге болмайды...
  • Оспан қожа елді алдаса, оған да дін кінәлі емес, діннің шариғатын сақтай алмай отырған Оспан қожа кінәлі. Екеуін шатастыруға болмайды. Шариғаттың үкіметке қарсы жерін көргем жоқ. Өтірік айтпау, ұрлық қылмау, адал еңбекпен күн көру, кісіге қиянат жасамау, байлыққа құнықпау, кедейге қайыр, ғаріпке көмек – осының бәрі шариғатта бар нәрсе. Ал мұның қай жері бұрыс?...

 

Заманның зұлымдығы шектен шығып, шарықтау шегіне жеткенде, жазушы тіпті, халықты қан қақсатқан советтік дәуірге бар қаһарын төгіп, оны қарғай бастайды. «Зорлықшыл мемлекеттердің бірін-бірі басып алғысы келетіні секілді, адамдар да бірін-бірі басып алып, биліктерін жүргізгісі келеді ғой. Бірақ бұл күресте әмәнда күші басым жеңе бермейді, кейде күштіні әлсіздер де жеңіп кете береді. Ол жолда әлсіздің ең үлкен қаруы – жағымпаздық».

 

Советтік дәуірдің ұлтымызға тартқызған тауқыметі мейлінше шынайы жырланған «Өліара» романы жиырмасыншы ғасырдың ауқымды эпопеясы ғана емес, барлық уақытта да құндылығын жоймайтын, байлығы ешқашан да сарқылмайтын әдебиетіміздің алтын қазынасы болып қала береді. Романда даралық сипаты бір-біріне ұқсамай кестеленген образдардың тұтас әлемі бар. Ал, аласұрған өмір теңізінің үстінде сеңдей соғылысып, жанталасқан адамдардың тағдыры туралы сезіміңді жеткізу тіпті де мүмкін емес. Бәйтен мен Хадишаны бір-біріне ынтызар еткен, ақсүйек ойнаған кеш қандай тамаша! Ал сол кештен кейін өмірі ажырамастай болған Хадишаның Бәйтенге жасаған опасыздығына күйінген ашу-ызаңды сөзбен қалай жеткізе аласың. Өмірден тірек іздеген қаншама адам зұлым дәуірдің боранында адасып жүр. Жынды Хамзаның трагедиялық бейнесі қалай әдемі сомдалған. Романның соңында өмірден түңілген Асқар өзіне-өзі қол салып өлмек болғанда, оны ажалдан құтқарған сол жынды Хамзаның ақылды адамдардың бәрінен де асқан парасатына қалай қайран қалмайсың. Қоғамның сайтанына айналған Нұрбектің образын талдайтын болсақ, әңгімеміз тіпті ұзаққа созылып кетуі мүмкін. Бірақ олардың бәрін жіпке тізе берудің қажеті жоқ.

 

«Өліара» романының сол жылдары жазылған басқа туындылардың барлығынан биіктетіп тұрған даралық сипаты тек сонда ғана емес. Оқырманның мүлгіп кеткен ойын түртіп оятып, романды өміршең етіп тұрған құдіреттің ең ғажайып сыры мүлде басқада.

 

Шығармаға жан бітіріп, оның шырайын келтіріп тұрған ең үлкен құдірет – заманның зұлымдығын әшкерелеуден қаймықпаған, Төленнің ақындық жүрегі. Романның әр бетін парақтаған сайын, зұлымдықпан айқасқан сол ақындық жүректің дірілін айрықша сезіне түскендей боласың.

 

Ғажайып эпопеяны туғызған Төлен талантының даралығы өмір топырағының астында көміліп қалған ақиқатты қазып алып, тарихи дәуірдің зұлым шындығын біздің санамызда қайта тірілте білген шеберлігінде жатыр.

 

Романның соңында «бірінші кітаптың соңы» деген түсініктеме берілгенімен, біздің ойымызша Төлен Әбдікұлының бұл шығармасы аяқталып, соңғы нүктесі қойылған туынды. Інісі оқудан келгенде тай сойып, той жасаған Асқарды, шығарманың соңында сол туған бауыры Бәйтеннің алдына салып айдап әкетіп бара жатқанынан кейін, дәуірдің зұлымдығын көрсететін басқа бір деталь іздеудің қажеті шамалы шығар.

 

Тақырыптың түйіні

 

Жазушы Төлен Әбдікұлы адамның рухын кемелдендіре түсетін парасат майданында толайым табысқа жеткен суреткер. Оқырмандардың зор сүйіспеншілігіне бөленген мұндай жеңіске ол, бойындағы таланты, жазу шеберлігі мен өнердегі ізденісінің арқасында ғана жеткен жоқ. Айласы шексіз, амалы шолақ ғасырда өмір сүрген суреткерді өнердің асқар биігіне көтерген екі қанаты болды – адал махаббат пен адамдық парасат.

 

Өнерді сүйген махаббатына адал болғандықтан, «Өліара» романындағы Асқардай барлық уақытта да ол адам болып қалудың жолын іздеп, даңғойқұмарлықтан, жағымпаздықтан, екіжүзділіктен, өтірік пен өсектен бойын аулақ ұстады. Шығармашылық өмірінің қос қанаты – адал махаббат пен адамдық парасат оны ылғи өнердің аспанындағы шексіздікке қарай ұмтылдырды.

 

Өнерге ұлы мақсат қуып келгенімен, армандаған биігіне жете алмай қанаты қырқылып қалатын қаншама таланттар бар. Және олардың барлығы шығармашылық қуатының аздығынан ғана сол биікке көтеріле алмай қалған жоқ. Өнерді сүйген махаббаты мен адамдық парасатын жоғалтып алғандықтан олардың қанаты сынып, шығармашылығы өлді. Жүректері таза кезінде біраз биікке самғағанымен, уақытқа қызмет ете жүріп олар, парасат күнін тұмшалап тастаған бұлттардың арасында адасып кетті.

 

Жазушы шығармадағы терең ойды ізденіс пен кітаптан ғана емес, ең алдымен рухының тазалығы мен жанының тереңдігінен табады. Көп оқып, көз ізденгенімен, өмірдегі алаяқ, екіжүзді, даңғойқұмар, мақтаншақ, пысық, жағымпаз болып туған адамдардың неге кемел дүниелер туғыза алмайтынының себебін ойланып көрдіңіз бе? Өйткені Алланың алтын сарайындай жарқыраған ұлы Рухтардың қақпасы, шығармашылығы былғанбаған, адал махаббаты мен адамдық парасатын жоғалтпаған адамдар үшін ғана ашылады.

 

Әдебиет – адамтануды ғана емес, адам болып қалуды үйрететін ұлы өнер. Міне, сондықтан да шын талант әдебиетке, адамдық бастаудың қайнарын лайлайтын қоғамның зұлымдығынан өмірді тазарту үшін келеді. Жүрегі оттай жанып, өмірдің зұлымдығымен күресе алмаған жазушы еш уақытта да адам жанының суреткері бола алмайды.

 

Өнерге берілген адалдығы мен адамдық парасатының арқасында Төлен Әбдікұлы адам жанының суреткері бола білді. Оның қаламынан туған шығармаларында зұлымдыққа қарсы парасат майданын ашқан оттың жалыны лаулайды. Сол жалыннан қуат алған біздің рухымыз да оның жазған әр шығармасымен бірге кемелденіп, адамдық жолдан тайғанап кетпей, парасат майданында жазушымен бірге жеңіске жетіп келеді.


Біздің Telegram-парақшамызға жазылыңыздар! Бізбен бірге болыңыз!


Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. adebiportal@gmail.com 8(7172) 57 60 14 (ішкі - 1060)

Мақала авторының көзқарасы редакцияның көзқарасын білдірмейді.


Көп оқылғандар