Ахмет Байтұрсынұлының өз қолымен жазған өмірбаяны

Тарихи тұлғалардан қалған әрбір жәдігер біз үшін өте құнды. Өйткені, ол ұлтымыздың сақталуы мен өркендеуіне үлес қосқан ұлы адамға тікелей қатысты дүние. Олардың бағасы уақыт өткен сайын арта береді. Сондай жәдігердің бірі «Әдебиет порталында», жалпы интернет әлемінде алғаш түпнұсқасы да, аудармасы да жарияланып отырған ұлт ұстазы, Алаш көсемі, тіл білімінің атасы Ахмет Байтұрсынұлының өз қолымен жазған өмірбаяны. Орыс тілінде жазылған бұл өмірбаянда Ахаң өз өмірінің негізгі кезеңдерін шолып өтеді. Оның жазу стилінен нақтылықпен бірге қазақша ойлау жүйесін аңғарамыз. Бұл маңызды құжаттың түпнұсқасы Семейдегі Абай музейінде сақталуда. Мәтінді аудару барысында біз түпнұсқадан ауытқымауды мақсат еттік.

Өмірбаян

Менің туған жылым «мешін» (1872 жыл) және туған жерім Қостанай округы, Торғай ауданының Тосын болысының №5 ауылындағы Сарытүбек урожище.

1882-ден 1884 ж. дейін бірде әртүрлі адамдардың үйінде, бірде кездейсоқ жақын болған ауыл мектептерінде қазақша сауаттылыққа оқыдым.

1885 ж. біздің отбасымыз бақытсыздыққа душар болды: Торғай уездік бастығы полковник Лисовлевті сабағаны үшін әкем түрмеге отырғызылып және 1886 ж. 15 жылға каторгалық жұмыстарға үкім шығарылды, ал дүние-мүлкіміз кәмпескеленді.

Бұл бақытсыздық менің Торғай қаласындағы мектепке түсуіме себеп болды. Торғайдағы екісыныптық орыс-қырғыз училищесінде 1886 ж. 1891 ж. дейін оқыдым.

Аталған училищедегі курсты аяқтаған соң Орынбор Қырғыз мұғалімдер мектебіне түстім, онда 1891 ж. 1895 ж. оқыдым. Бұл мектепте курсты бітіргендер 6 жыл мұғалім болып қызмет істеуге міндетті.

1895 ж. 1 маусымнан бастап Қазақстанның әртүрлі жерінде мұғалім қызметін атқардым, әртүрлі мектептерде алдымен ауылдық, содан соң болыстық және ақырында екісыныптық.

1901 жылдан мұғалімдік сабақтардан бос уақыттарды өзімнің өз бетімше оқуыма және әдеби жұмысқа пайдаландым.

1909 жылдан Семей облысы Қарқаралы қ. екісыныптық училищенің мұғалім-меңгерушісі қызметін атқарып жүргенде Семей Губернаторы Тройницкийдің өкімі бойынша тұтқындалып, Семей түрмесіне жіберілдім, онда жандармның тергеуімен 1910 жылдың 1 маусымы мен 21 ақпаны аралығында отырдым.

Түрмеден Қазақ облыстарының шегінде тұруға тиым салып және Ресейдің басқа губерниясында тұруға таңдау құқығы беріліп шығарды. Менің таңдауым Қазақстанға жақын пункт болғандықтан Орынборға түсті және оған 1910 ж. наурыз айында келдім.

Орынборға келгеннен соң мыналармен шұғылдандым: біріншіден, қазақ тілін фонетикалық, морфологиялық және синтаксистік жағынан зерттеумен; екіншіден, қазақ алфавитін реформалаумен (таңбаны емес, орфографияны жетілдіру жағына қарай оңайлату және реттеу мағынасында); үшіншіден, қазақтың жазба тілін лесикалық қоспалардан және синтаксистік құрылысын басқа тілдердің ықпалынан тазарту; төртіншіден, прозаны (іскери, публицистикалық және ғылыми жазба тілді кітаби тілдің жолынан жанды сөйлесу тілінің жолына) стилистикалық өңдеу арқылы және қазақ сөздерінен ғылыми терминдер жасау арқылы ауыстыру. Осылардың барлығы қазақ тіліндегі оқулықтар және сол кезде мен редакторлық еткен «Қазақ газеті» арқылы өмірге енгізілді.

Бұл бағытта менің жұмысым... 18 ж. жалғасты.

18 жылдан Орынбор қ. 1917 ж. 5-13 желтоқсанда өткізілген Жалпықырғыз (Жалпықазақ) сиезінің анықтауымен Орталық Қазақ Үкіметі «Алаш-Орда» жанындағы оқулықтар құрастыру бойынша жұмыс істеуім керек еді, бірақ сол кездің жағдайы бойынша ондай түрдегі жұмыстарды атқаруға мүмкіндік болмады. 18-жылдан бастап 19-жылдың басына дейін мен жалпы «Алаш-Орда» ұйымында жұмыс істедім.

19 жылдың екінші жартысынан 20 жылдың аяғына дейін Қырғыз (қазақ) Өлкелік Әскери-Төңкерістік Комитетінде мүше ретінде жұмыс істедім. Әскери-Төңкерістік Комитетінде және БОАК мүшелігінде тұрып, 20 жылдан өзімнің лингвистикалық жұмыстарымды қайта бастадым; ал 21 жылдан бастап тек лингвистикалық жұмыстармен ғана емес және оқу-педагогикалық жұмыстармен де: алдымен ағарту бойынша Халық Комиссары, содан кейін оның орынбасары, сосын Академиялық орталықтың төрағасы, ары қарай Акорталық Алқасының мүшесі, ақырында Қазхалкомағарту жанында ғылыми әдіскер жауапты қызметтерінде болдым, 21 ж. 28 ж. аралығында мен Қазақ халық ағарту институтында қазақ тілі, қазақ әдебиеті және мәдениет тарихынан сабақ бердім және бұдан өзге 1926 ж. 1928 ж. яғни Қазмуға ауыстырылған күнге дейін Ташкенттегі қазпеджоода қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының доценті болып тұрдым.

1928 жылдың 1 қазанынан бастап Қазөлкеағартуком тарапынан Қазақ Мемлекеттік Университетіне қазақ тілі кафедрасы бойынша профессорлыққа шақырылдым, ол туралы аталған комиссариатпен айрықша келісім бар.

_{12 / V 29 ж.}

_{Ахмет Байтұрсынов}

Жизнеописание

Год моего рождения «мешин» (1872 год) и место рождения урочище Сары – тюбек в №5 ауле Тусунской волости Тургайского района, Кустанайского округа.

С 1882 года по 1884г. обучался казакской грамоте то дома у разных грамотных людей, то в аульных мектебах, случайно оказавшихся по близости.

В 1885г. семью нашу ностигло несчастье: за нанесение побоя Тургайскому уездному начальнику полковнику Лисовлеву отец был посажен в тюрму и в 1886г. приговорен к каторжным работам на 15 лет, а имущество конфисковано.

Несчастье это послужило поводом к поступлению моему в школу в г.Тургае. В Тургайском двухклассном русско – киргизском училище учился с 1886г. по 1891 г.

По окончании курса в назваными училище, поступил в Оренбургскую Киргизскую учительскую школу, в которой учился с 1891г. по 1895г. Окончивши курс в этой школе обязаны были служить учителем 6 лет.

Начиная с 1 июня 1895г. служил учителем в разных местах Казакстана, в разных школах – сперва в аульных, потом в волостных и, наконец, в двухклассных.

С 1901г. свободные от учительских занятий часто стал употреблять на свое самооброзование и литературную работу.

В 1909 году, когда служил учителем – заведывающим двухклассным училищем в г.Каркаралинско Семипалатинской области, по распоряжению Семипалатинского Губернатора Тройницкого был арестован и отправлен в Семипалатинскую тюрьму, в которой под жандармским дознанием сидел с 1 июня по 21 февраля 1910 года.

Из тюрьмы выпустили с запрещением жительств в пределах Казакских областей и с правом выбора на жительства в других губерниях России. Выбор мой пал на г.Оренбург, как на ближайший к Казакстану пункт и туда прибыл в марте месяце 1910г.

По приезде в Оренбург стал заниматься: во первых, исслендованием казакского языка в фонетическом, морфологическом и синтаксическом отношениях, во вторых, реформой казакского алфавита (не шрифта, и орфографии в сторону улучшения в смысле упрощения и упорядочения) в третьих, очищением казакской письменной речи от ликсических засорени и ее синтаксических построений от иноязычных влияний; наконец, в четвертых, перенесением проз (деловой, публистической и научной письменной речи с рельсов книжнего языка на рельсы живого разговорного языка) через стилистическую обработку и через изобретения научных терминов из казакских слов. Все это проводилось мною в жизни через составляемых мною на казакском языке учебников и редактируемую мною тогда газету «Казак».

В этом направлении продолжалась моя работа !!!!!!! до 18г.

С 18 года, по определению Общекиргизского (общеказакского) съезда, происходившего в г.Оренбурге 5-13 декабря 1917г., я должен был работать в Комиссии при Центральном Казакском Правительстве «Алаш – Орда» по составлению учебников, но по условиям того времени заниматься подобного рода работой не было возможности. С начала 18-го года до начала 19-го года я работал вообще в организации «Алаш – Орда».

Со второй половины 19 года до конца 20 года работал в Киргиском (казакском) Краевом Военно – Революционном Комитете в качестве члена последнего. Но, состоя членом Военно – Революционного Комитета и ВЦИК-а, с 20 года я начал возобновлять свою лингвистическую работу; начиная же с 21 года стал постепенно переходить не только к лингвистческой, но и учебно – педагогической работе: занимая ответственные должности в Казакстане – сперва в качестве Народного Комиссара по просвещению, затем заместителя его, патом председателя Академического центра, далее члена Коллегии Акцентра, наконец, науч ною методиста при Казнаркомпросе, я преподовал с 21г. по 28г. казакский язык, Казакскую литературу и историю культуру в Казакском Институте народного оброзования и кроме того с 1926г. по 1928г. т.е., по день перевода в Казгу состоял доцентом по кафедре казакского языка и литературы в каз-педвузе в Ташкенте.

С 1-го октября 1928 года Казкиркомпросом приглашен в Казакский Государственный Университет в качестве профессора по кафедре казакского языка, о чем имеется особая соглашение с названным комиссариатом.

_{12/V 29г.}

_{Ахмет Байтурсунов.}

Дайындаған Ербол Тілешов