Әдебиеттi ешкiм мақтаныш үшiн жазбайды, ол мiнезден туады, ұлтының қажетiн өтейдi сөйтiп...
Ахмет Байтұрсынұлы
Басты бет
Әдеби үдеріс
СҰХБАТ
Қойшыбек Мүбарак: Менің әр шығармамның артында бір...

23.08.2018 8484

Қойшыбек Мүбарак: Менің әр шығармамның артында бір әйел тұрады

Қойшыбек Мүбарак: Менің әр шығармамның артында бір әйел тұрады      - adebiportal.kz

Бүгінде қазақ әдебиетінде дамымай қалып қойған бір қатар жанрлар бар. Соның бірі – мистикалық жанр. «Мистикалық жанрды өткен ғасырдың 60 жылдары Қалмұқан Исабаев жазған. Одан кейін бұл жанрға қалам тартқан Қойшыбек Мүбарак», - дейді әдебиеттанушы Какен Қамзин. Осыған дейін мистика жанры қазақ қаламгерлерінің шығармаларында бір деталь ретінде ғана көрініс тауып келгені бәрімізге белгілі. Сол жанрға бұл күнде Қойшыбек Мүбарак түбегейлі бет бұрылыс жасап, мистикалық әңгімелерге толы екі бірдей кітабын оқырманға ұсынып үлгерген талантты жазушы. Автормен болған аз-кем әңгімелескен едік...

Қойшыбек аға, бүгінгі қазақ әдебиетінде мистикалық жанрды қайта жаңғыртқан жазушының бірісіз. Әдебиеттегі осы бір көмескіленген тақырыпқа бет бұруыңыздың сыры неде?

– Бір ауыз сөзбен айтар болсақ: менің осы жанрды талдауыма менің жасаған, толысып ержеткен ортам – ауылымның ықпалы көп болды дер едім. Бала жастан кітап жастанып оқыдым. Әкей әр рет аудан орталығы мен үлкен қалаларға барғанда маған базарлыққа сумкалап кітап әкеліп беретін. Ауылда кітап кеміргіш ағаларымыз көп болды. Әкем де кітап құмар адам еді. Үйдегі кітаптардың барлығын оқып тауысып тастағасын, көршілердің үйінде қандай да болса оқуға жарарлық дүние болса, алып оқып тұратынмын. Мен цивилизациядан алыс ауылда өстім. Теледидар түгілі токтің өзі кешкі шай ішіп, төсек салған уақытқа да жетпейтін уақытта өшіп қалатын. Соның өзінде де керосин шамның түбенде талай томдықтарды таңнан-таңға жалғап оқып тастайтынмын. Сонымен қатар, біздің ауылдың адамдарының ертегіге бергісіз әңгімелеріне құлақ құрышымды қандырып өстім. Ауыл тұрғындарының дені бақсы-бәлгер, құмалақшы, жаурыншы, балшы немесе шайдай ашық аспанға қара бұлт үйіріп жауын жауғыза алатыны, тасқын суды теріс ағызатын молла. Бармағың сыймайтын құмыраға адамды кіргізіп шығарады екен дейтін. Тіпті, перінің қызын дуалап үйленіп алыпты деп ауыл өсегіне ілініп жүретін бақсылары көп ауылда өстім. Біздің ауылдың адамдарының аңқылдақ мінездері сондай. Осының бәріне сол кезде енді ес кіре бастаған мені қойып ауылдың ақсақалдары да сенетін. Бұның менің көкейіме орнағаны сонша, есейіп қолыма қалам алғалы тек осы тақырыпта ғана жаза алатынымды білгендей болдым...

Расын айтсам, басқа тақырыпта жазуға болар еді. Бірақ мен өзімнің бар шығармашылық қуатымды осы жанрға арнауды мақсат тұтқан адаммын. Менен бұрын да қазақ әдебиетінде бар үрдіс. Бірақ жекелеген шығармалардың ішінде қосымша деталь ретінде ғана алынып жүрді. Сондықтан да мен өз шығармашылығымды тұтастай мистикаға арнағанды дұрыс деп таптым.

Жазушы Д.Амантай «Қойшыбек Мүбәрактің шығармалары Милорадата Павичті еске түсіреді», - депті бір сұхбатында. Ал сіз шетелдік авторлармен қаншалықты таныссыз? Әлем әдебиетінен кімдерді өзіңіздің кітаби ұстазым деп айта аласыз?

– Мүмкін Дидар ағам айтқандай бір ұқсас жақындықтар болу керек. Милорадата Павич – постмодернизімнің жарқын өкілдерінің бірі. Ол тылсым күштер туралы және оны танып білудің жолдары туралы жазған жазушы. Әрі мықты ақын. Бізде ортақ тақырып бар. Мүмкіндігінше алдыңғы буын жазушылардан сабақ алуға, олардың жолын жалғауға шамамызша тырыстық. Егер біреуді еске түсіре алсақ, соның жолын қуғанымыз шығар деп ойлаймын. Біздегі постмодернизімнің бірден бір өкілі болып саналатын Дидар ағам шынында дұрыс байқаған шығар (күлді).

Біздің бағымыз да, сорымыз да балалық шағымызда аулымызда цивилизация деген атымен болмады. Кино театр, мәдениет ошақтары түгілі токтың өзі кешке екі сағатқа жетпейтін уақытқа қана жанатұғын. Теледидар қарамадық. Интернет болмады. Тек бар ермегіміз кітап оқу болды. Мен сол қалың кітап оқығыштардың ішінде тіптен өлермен болдым. Күні-түні демей білте шамның жарығы болса да қолыма түскен кітапты оқи беретінмін. Менің мектепке барған кезімде ҚХР дағы қазақтардың латыншадан төте жазуға ауысып жатқан өтпелі кезеңіне тура келді де, тура сол мезетте Қытай қазақтары шетел, әсіресе, батыс жазушыларын көптеп аударып басты. Әрине, көбісі социалистік режимдегі елдің қағидатына сиятындары. Батыс әдебиетімен сол кезден бастап етене таныспын деп айта аламын. Мені әсіресе Жапон әдебиеті қызықтырады. Сосын латын америкалық жазушыларды жаным сүйеді. Жекелеген авторлардан айтар болсам Бальзактан бастап, Леф Толстой, Шехов, Шолохов, Кафка, Гарсия Маркес, Фолькнор, Оскар Уайльд, Кобо Абэ, Масару, Тандэаки Мусаси, Акутагава, Мураками, Юкио Мисима, Лау Шы, Лушүн ... айта берсек көп әрине. Және қазақ әдебиетінің кешеден бүгінге дейінгі классиктері бәрі дерлік – менің кітаби ұстаздарым деп айтуға болады.

«Пері көші» әңгімеңіз де, пері қызы мен адам арасындағы қарым-қатынас айтылады. Сонда «...Жаратушы алғашқы Адамды тек өзіне құлшылық ету үшін ғана» жаратқанын, ал «Адамзатқа махаббат, қуану, мұңаю, сүю, сүйдіру сезімдерін перілер үйреткен» дейсіз. Бұл діни-идеалистік көзқарастан туындаған әңгіме екені анық. Сіз осы әңгімеңіз арқылы оқырманға нені меңзедіңіз?

– Әуелі бір дүниенің басын ашып алайық. Мен қатардағы мұсылманмын. Бірақ діннің қатаң қағидаттарын бұлжытпай орындайтын, діндарлар қатарынан емеспін. Кейбір сыңар жақты, адам баласының еркін-жүріп тұруына қатысты діни тиымдарға бағынбайтын мұсылманмын. Мен қасиетті төрт кітапты, сонымен бірге «Каббала», «Авеста», «Хиса сүл әнбие» және ескіден келе жатқан Алхимия, Астрология, Метафизиканы Иудаизм, буддизім, Индуизм туралы кітаптарды ой қуатымның жеткенінше оқып сараптап көрдім. Адамның жерге тән емес екендігін, Адамның алғашқы жаратылысының да өзгеше мақсатта болғандығын түйдім. Жерге тән еместігінің жалғыз дәлелін айтуға болар. Жер бетіндегі тіршілік иесінің, жыртқыштығы мен аюани мақұлықтығы тірі кезінде қаншалықты қорқынышты болғанымен, өлген соң ешқандай үрейлілігі қалмай жемтік болып жерге сіңіп кететіндігінен-ақ көруге болар. Ал адамның тірі болмысынан өлген мүрдесі әлдеқайда үрейлі ғой. Жан қанша тырбанып жер бетінде икемделіп жүргенімен, денеден шығып кеткесін тән өзінің жат қалпына өтіп кетеді ғой. Осыны тағы бір шығармамда айттым. Бұның барлығы шынымен де діни әдебиеттерді көп оқығанымнан болса керек. Ал сұрағыңа келсек, бабаларымыз айтатын “Жалған дүние-ай” деген ойға тіреген едім.

Сіздің «Тарғыл мысық» әңгімеңізді оқып отырғанда, бірден «Ер Төстік» ертегісі еске түседі. Өйткені жылан патшалығы мен бірге жер астында тіршілікке толы тылсым күш бары халық ертегілерінде де кездеседі. Бұл әңгімеңіз қиял-ғажайып ертегілеріне еліктеуден туған туынды ма деген де ой келді.

– Иә дұрыс айтасың. Мистиканы ешкім қолдан жасай алмайды. Бар мифке байлап әкелгенде ғана ол таза мистикаға айналады. Болмаса ол, фантастика, фентизм болмаса, готикаға айналып кетеді. Сол үшін менің кез келген шығармамның астында әрине бір-бір аңыз-ертегінің жататыны даусыз. Сол үшін де күні бүгінге дейін әлем халықтарының ертегілерін жинап алып оқимын. Бір халықтың арғы болмысын білгің келсе, соның ертегісін оқы дер едім.

Әңгімелеріңіздегі тылсым күшке ие, мистикалық кейіпкерлердің бәрі әйел. Бұл діни ұғымдағы «әйел азғын» деген түсініктен қалыптасқан ба?

– Мүмкін деп екі ұшты жауап айта салуыма болады. Десе де, әйел құдіреті мен үшін басқа. Жаратылыстың барлығы тек қана туады ғой. Әйел туушы. Яғни еркекке қарағанда жаратушыға ұқсастығы бар ғой... Менің әр шығармамдағы кейіпкерлерімнің өз прототипі бар, болмаса соған пайдаланған детальдарымның кейбіреуі шынайы уақиғалардан алынады. Менімен келіспессің, бірақ өз ақиқатым осы. Менің әр шығармамның артында бір әйел тұрады.

«Жылауық тал» әңгімеңізді оқып отырып, біздің халықтың өлілерді неге сонша қадірлеп, артынан ғайбат сөз айтпауға деген ұмтылысының сырын ұққандай болдық. Сонымен бірге рухтың өмір сүретініне де көз жеткіздік. Жалпы рухтың өмір сүретіні туралы ғылыми тұрғыда дәлелденген бе, өзіңіз рухқа сенесіз бе?

– Мен сенемін. Құдайдай сенемін! Бұл менің діни нанымыма байланысты емес. Жоғарыда айттым ғой. Адамның жерлік емес, жерге жат екендігін. Рухтың көтеріліп кететіні, яғни ұшып кететіні рас. Кемпірбайдың «Кеудемнен көкала үйрек қош деп ұшты» болмаса, тіліміздегі «шыбын жан» деген аруақ туралы түрлі аңыз әңгімелердің туылуында да бір ақиқаттың барлығын аңғаруға болады.

– ​«Постмодернизм дегеніміз – бұл көркем образдылықтың ақырын білдіретін «жалғандық турасындағы ақиқат», - дейді Әбіл-Серік Әбілқасымұлы бір мақаласында. Қойшыбек аға, сіздің әдеби ағымдарға деген көзқарасыңыз...

– Қаламгер ешқашан мен мына жанырды жазайын, болмаса мына ағымды ұстанайын деп жазбаса керек. Қоржыныңда не бар қолыңа сол ілінеді ғой. Мен өзім сол тылсым дүниеге қызығып өстім. Әрі тылсым дүние туралы өзімше ізденіп көрдім. Сол үшін де осы арнаға түстім.

«Қазақ әдебиетінің алтын дәуірі өтіп кетті» дегенді аға буын өкілдері көп айтады. Бұл әдеби ортадағы дәстүрлі жазушылар мен жаңаша ағымды қолдаушылар арасында туындаған дау-дамайдан қалыптасқан көзқарас па, әлде қазақ әдебиеті құлдырау кезеңіне жетті ме?

– Мен бір дүниені айтар едім. Кешегі Аймаутов, Майлиндерден басталған қазақ прозасы Әуезов, Мүсіреповтардан соң Кекілбаев, Мағауиндерге, олардан соң Елубаев, Отарбаевтарға жалғасып Әлібек Асқар, Асқар Алтайлардан соң Дидар Амантай, Жәди Шәкен, Думан Рамазандарға жетті. Одан кейін келген Дәурен Қуат, Қанат Тілеухан, Серік Сағынтай тағы басқалар бар біздің буын келді. Осыны рет-реті бойынша бағамдап қарасыңыз ғана қазақ прозасының салмағын көре аласыз. Әрине, буын жаңарған сайын прозадағы жаңалық болғаны анық. Қалай десек те біздің әдебиет өзге жұрттың 1-2 ғасыр бұрынғы басып өтіп кеткен изімдерін, әлі күнге қабылдай алмай келе жатқаны анық. Оған себеп – біздің ұлттық менталитеттің басқа болғандығында болу керек. Расын айтсақ, қазақ прозасында «Қожадан» басқа бүткіл әдеби үрдісті басына көтере алатын кейіпкер бар ма? Болмаса елдің бәрінің есінде қалған бір автордың алып шыққан уақиғасы барма? Біздің әдебиет тарихи деректерге көп орын берген. Бұл енді жаңаланып өзгеріп толығуы мүмкін.

Осы уақытқа дейін «От Ару», «Жат құшақ» атты 2 кітабыңыз шықты. Бірақ сіздің танымалдығыңыз Алматыдан аспай қалғандай, өйткені сіз туралы оқырман көп біле бермейді. Бұл бүгінгі әдеби ортаның әлсіздігі ме ?

– Бұл жерде біз көбінде оқырмандарға кінәні арта салуға үйреніп алғанбыз ғой. Анығында авторлардың өзінде. Бізде жолға қойылмай келе жатқан екі дүние бар – бірінші әдеби агенттік, ал екіншісі, әр автор баспадан кітабы шыққасын, оның таралуына, есті оқырманның қолына жетуіне, яғни, өз орқырманын табуына жол ашатын менеджер болу керек еді. Бұл жағы біздің жас қаламгерлер де енді-енді ақырындап қолға алынып жатыр. Дейтұрғанмен, жалпыласпаған дүние. Кітап дүкендері де бұл жұмысқа құлықсыз. Олар әр авторларды шақырып оқырмандармен ой бөлістіріп кітаптарды таныстыратын жұмыстар жасауы керек еді. Баспадан шыққан екі кітабыма да арнайы тұсаукесер өткізіп көрмеппін. Бұл шығармашылық ғұмырымдағы үшінші сұхбатым. Әркімнің өз қалауы бар ғой. Мен өзімді жарнамалауға келгенде артта қалып қалған адаммын. Сондықтан да жалпы әдеби ортада атымыздың онша аталмауы заңды.

Қойшыбек аға, әңгімеңізге көп рахмет.

Сұхбаттасқан: Айжамал КӨПЕЕВА


Біздің Telegram-парақшамызға жазылыңыздар! Бізбен бірге болыңыз!


Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. adebiportal@gmail.com 8(7172) 57 60 14 (ішкі - 1060)

Мақала авторының көзқарасы редакцияның көзқарасын білдірмейді.


Көп оқылғандар