Ұсынылған авторсыз өлеңді шолып шықтым...
«Талғам деген эстетикалық ар-ұят» деген екен Т.Әсемқұлов. Ендеше сол ар-ұят былай деді:
Жыр жазуға қақың жоқ жылап жүріп...
Көретінім бір түс, ана,
Жүретінім бір көше,
Мен өмірдің бола алмадым мазағы.
Қайырымсыз уақыт тағы тілдесе,
Ол – ақынның азабы.
Осындай да орашолақ жолдар бола ма? «Мен өмірдің бола алмадым мазағы» - тіптен де жақсы. Адам өмірге мазақ болу үшін келе ме? «Қайырымсыз уақыт тағы тілдесе» - уақыт қайырымсыз деп кім айтты саған? Уақыт бәріне де емші, ол қайырымды; ал ақын осыдан болып азаптанып жатқанын көрген емеспін.
«Әйтпесе, Ана,
Анау көкті жылатқан да,
Мынау түнді жұбатқан да – мен емес» немесе
Ары қарай оқыңыз:
«Мейірімсіз пендерлердің көзінде
жасырдым ғой,
жасырдым ғой мен сені,
Ана!»
«Есірік күй еңсемді езгілесе, Өршіленіп өрлеуіт бел толқиды» - о заманда бұ заман, белдің толқығаны қалай? Мына ақын М.Жұмабаевтың «Толқыннан толқын туады...» деген өлеңін тіпті білмейді-ау?!
Ал мына бір жолдарда:
жылайды...»
Әдебиет оқырманды тәрбиелеуге, танымдық көкжиегін кеңейтуге және эстетикалық талғам қалыптастыруға қызмет етеді деген сары тап болған түсінік бар. Қазіргі жас ақындардың өлеңдері біздің осы түсінігіміздің үдесінен шықпағандықтан, қазір қазақ поэзиясы ырғағынан жаңылды, тілі мүкіс, қума ақындар қаптады деп, жоғарыдағы жолдарды дәл мен қабылдағандай қабылдаймыз. Және де қазір екінің бірі ақын болып өлең жазғысы келеді. Бұл кеңес заманадағыдай цензураның жоқтығынан емес, адамның ойлау және сезіну жүйесі бір сыдырғы сызықтыққа көнбейтін (яғни, ұрандатып адамды тәрбиелеуге болмайтындығын) ашық жүйе ретінде (толып жатқан ішкі және сыртқы факторларға тәуелді және қабылдаушы әрі беруші) көрініс табатын күрделі динамикалық жүйелердің жиынтығы болып табылатындығына байланысты. Мәселені неміс физигі Г. Хакеннің ғылымға енгізген синергетика (гр.: өзара әрекеттестік энергиясы) теориясының тұрғысынан қарастырсақ, түсініктірек болмақ. Бұл басқа тақырыптағы әңгіме екенін ескере келе, біздің айтпағымыз, қазіргі қазақ поэзиясы өзін-өзі ұйымдастыру үдерісін бастан кешіріп жатыр, сондықтан бойында талантым бар деп өнер айдынына келген әрбір ақынның кеудесінен итеруге ешкімнің қақысы жоқ. Абай да «Өлеңге әркімнің де бар таласы» дегенде осы мәселені айтқан.
Заманауи поэзияда «көңіл-күй поэзиясы» деген бағыт бар, жорта қарағанда, ешқандай мән-мағынасы жоқ, ешқандай қоғамдық әлде философиялық астары жоқ, жекебасылық қайғы-мұң сияқты. Мысалы, біз талдап отырған өлеңде мынадай жолдар бар:
Алайда, жеке адамның қайғы мұңына соц. реализммен тәрбиеленген біздің рухымыз, қоғамымыз қаншалықты құлақ асады деген сұрақ туындайды. Үлкенге ұрынбай-ақ, кеңестік адамның бет-бейнесі қандай болуы керек екендігін дәрінің дайын рецептісіндей көрсетіп отыратын заманда жазылған «Терезенің жақтауына ойып жаздым атыңды» деген әйгілі әнді айтуға тыйым салынып, арнайы қаулы шығарылған сол бір жылдарда әдебиеттің осы үш мәнінің (тәрбиелік, танымдық, эстетикалық) айбыны асқақтап-ақ тұр еді; әсіресе тәрбиелілік мәні басым болды. Онда неге оқушылар өлеңді тура мағынасында қабылдады? Қоғамдық заттарды бүлдіріп, өздерінің бір сәттік мұңын терезеге жазды? Себебі, коммунист идеология халықты өздерінің жазып-сызып қойған таптық, қоғамдық, партиялық, халықтық (тіпті ұлы орыс тілдік) т.б. идеясымен бұғаулағаныменен, өнер арқылы тәрбиелеу деген кейбір мағынасында кемшін екендігін көрсетті. Ендеше нендей қателік кетті? Біздің ойымызша, бұл грек ойшылдарынан бастау алатын гедонизмді натуралистілігі және адамды тарихтан тыс танитындығы үшін, сонымен бірге адамзат мінез-құлқының мотивтері мен қозғаушы күшін өте қарапайымдылықпен талдайтындығы үшін сынға алған марксизмнің үлкен бір қателігінің кесірі еді. Осының салдарынан өнер туындылары адамды ішкі мотивациясына қозғау салатын өзіндік көңіл-күй шаттығынан ажыратып жіберді де «бір қалыппен ойлап», «қоғаммен бірге қадам басатын» реалист, яғни қоғамдағы сыңаржақ идеяны ұлықтайтын өзеуреген, даңғаза өнер пайда болды; шығармашыл адамның жекебасылық қуаныш-қайғысын танытатын туындылар қоғамдық үндеудің астында құмығып қалды.
Ал қазіргі кезде постмодернизм өкілдерінің басты ұстанымдарының бірі болып табылатын «өнер туындысы деген шындық өмірді бейнелеу емес, әрбір ақын-жазушы өзінің идеалына айналған шындықтың моделін ғана ұсыну» деген таным-түсінік шығармашыл адамдардың табиғи тынысын ашу мүмкіндігін ұсынып отыр. Осы тұрғыдан келгенде,
Әрбір ақынның өзіндік қолтаңбасы бар деген мәселе, негізінен, шығармашының стильдік шеберлігіне баса назар аударудан келіп шыққан, ал қазіргі «стильсіз» жазылатын ақындарды оқырман қалай таниды? Интеллектуальдық поэзияның образдар мен салыстырулар, символикалық бейнелер мен ой қорытулар, дәстүрлі немесе дайын дәйексөздердің қолданылуы, қарапайым түсініктердің кодталуы және т.б. әдіс-тәсіл, қолданыстардың өзара үйлесімділігінен тұтас бір көркем жүйені елестете алу мүмкіндігі болған жағдайда ғана оқырманды өзіне тарта алуға мүмкіндігі бар. Ұсынылып отырған өлең авторы да осы мәселеде өзіндік талпыныс жасаған, алайда тым шашыраңқы, бірді бастап, екіншісіне кеткендей әсер қалдырады. Айталық, алғашқы өлең ақынның анасына мұңын шағуымен басталады; мұндағы «ана» ұғымы әрбіріміздің биологиялық шешеміз емес, қасиетті ұғым деңгейіне көтерілген бейне деуге болады, сондықтан да: «Көретінім бір түс, ана, Жүретінім бір көше» – шеңберден айналшықтап шыға алмаған; «Ай күледі саусақтарын шошайтып» – өзін-өзі келеке еткен; «Анау көкті жылатқан да, Мынау түнді жұбатқан да – мен емес» - дәрменсіздік һәм қасиетті сезім алдында ақталған ақынның ішкі күйзелісі; ол Қалай қосам үмітімді төзімге,
Қайдан табам,
Қайдан табам еңсені? – деп шарқ ұрады да, ізінше:
Мейірімсіз пендерлердің көзінде
жасырдым ғой,
жасырдым ғой мен сені,
Ана! – деп күтпеген жерден пафостық байлам жасайды. Қасиетті деп есептегеннің бәрі қатыгездік пен мейрімсіздікке жұтылып бара жатса да, оны құтқаруды өз ішіндегі сенімнен табады.
Келесі бір өлең «Ида» деп аталады.
Постмодернизм шығармаларында суреткер белгілі бір ойларын жасырған оқиғалар желісін ұсына алады: жоғарыдағы өлеңде ақын Ида арқылы тағдыры адастырған өмірді, ол жолдағы қайғы мен қасіретті айтқысы келгенімен, Иданы Ида еткен гуманизм көрінбейді. Ал жаңашыл ақындардың өзінікін өзгенікіне сабақтастыра білу шеберлігі бойынша сараласақ, «Өмір деген - Ида, сондай күпті ілім» деп, онсыз да қайғы-мұңға батқан жолдарды одан әрі жанши түседі. Біздің ойымызша, Төлеген Айбергеновтің «Өмір деген пәк жаралған махаббат» деген жолын «ебін тауып» қыстырып жіберсе, өлең басқаша сипат алар ма еді? Осыдан келіп, қазіргі жас суреткерлер басқаны қойып, өзіміздің шедеврлерімізді біле ме деген сұрақ туындайды. Яғни, постмодернизмде өзінен бұрын жасалған әдеби әлемді мінсіз білу, оны дайын формалар арқылы ұлттық-индвидтік тұрғыдан «өзімсіне» алатын жоғары талап қойылмаушы ма еді? Қысқасы, «Ида» қорытылмаған ас іспетті.
Постмодернистер үшін «әлемнің өзі – мәтін» болса, мәтінді талдап-түсіндіруде логикалық пайымға емес, «шеңберлік герменевтика» деген ұғымға аса маңыз беріледі. Бұл мәселені негіздеген ғалымдардың бірі Ф.Асттың пікірінше, «біртұтастық мазмұны бірліктердің, ал бірліктер біртұтастықтың мазмұны болып табылады». Яғни, көркем шығарманы түсіну деген ондағы фактілерді санамалаумен емес, ондағы айтылған ойдың оқырман санасында жаңғыртылуымен және суреткердің біртұтас әлемінің көрініс табуымен, оған кіретін жетекші-кілттердің болуымен де бағаланады. Мысалы,
жылайды... – я, өзіміздің дүниетанымымызға жат қаншама қылықтар «ізгілік ұстанған жүректің ішіне» бейуақта келіп, кетіп жатыр; олардың далалық кеңдігі бар біздің болмысымыз үшін «жәшіктің ішінде жатады бүктеліп», Олардың иесі – алжыған ақыл мен өртенген тақсірет. Мұның шынайылылығын
Жылайды құлшылық –
балағын түрмеген күмбездің басында,
– деген жолдар одан әрі нақтылай түседі. Қазақ тілінде көмекке келу деген сөз «етек-жеңін түріну» деген тіркеспен де берілетіні белгілі, ал мұнда ол тіркес өзгеріске түсіп, «балағын түрмеген күмбездің басында» деп берілген, осы жерде қазақ мақалы оқырманған көмекке келеді: балақтағы бит басқа шығады. Осының бәріне ішкі кеңдікпен төзіп отырған ақын:
Мен болсам,
қартайған құмдардың қолымен сипадым жүзімді – деп «өзіңдікін өзімдікі деуге» шақырады. Бұл – біздің жоғалтқанымыз еді. Бірақ «мүйізі бағытсыз бұрылған «мейірлі» бұқалар сенім мен сезімнің өлшемін айран-асыр етіп, жап-жасыл қағаздардың құлына айналған трагедиялық топтың бет-бейнесіне ұласады:
Күндегі қырғыннан шаршаған мейірлі бұқаның
сенім мен сезімнің өлшемін еңсеріп барады. Мұнда «еңсеріп барады», «теңселіп барады» деген күрделі етістіктер арқылы халық ауыз әдебиетіндегі мотив сәтті қолданылған, бірақ халық жырларындағыдай бәрін де орнына қойып, халықтың арман тілегін орындаушы батырлар емес, бәрін де керісінше жасап жатқан тоғышарларды жерлеу үшін қолданылған.
Өлеңнің басы адасқан арудың символикалық бейнесімен басталып, «Әйелдің кінәсі жоқ онда...» деп аяқталады. Яғни, герменевтикалық шеңберде бүтіндік бөлшекке ажыратылып (қаладағы қым-қуат тірлік, шылымын сорғылап отырған бойкүйез шал, үнсіздік, қашалған жарлар (меңіреу жартастар – А.Н.), өзін аласұрып іздеген бейне, есепсіз жат арман, жылаған құлшылық т.б.) барып, бөлшектен бүтіндік құрастырылады: «Әйелдің кінәсі жоқ онда...». Иә, шынымен де мына өмір күнәсіз деп автормен бірге айқай салғың келеді. Бұл «Ақын болу – қалдырмау үшін ұятқа күнәсіз мынау дүниені... Аунаттым талай қарға өлең...» деп іңкәрлікке шақыратын Төлеген Айбергенов әлемінің жас ақындар санасында жаңғырған көркемдік бейнесі. Меніңше, автордың бұл өлеңі әлемнің қазіргі бет-бейнесін тану жолындағы әрекеті үшін қала көрінісін фокус ретінде қолдана білген қазақ поэзиясындағы алғашқы метареалист талпыныстардың бірі.
Осындай көңіл қуантарлық табысы бола тұрса да:
Жалпы, ұсынылып отырған өлең авторы өзі айтқандай:
Қорыта келгенде, «интелектуальды поэзия», «метареализм», «концептуализм», «постмодернизм» қай-қайсы да суреткерден жоғары мәдениеттілікті, сонымен қатар филологиялық қана емес, философия, тарих, психология, география, биология, кибернетика т.б. білім саласы бойынша жан-жақты білімділікті қажет етеді. Себебі, онда уақыт пен кеңістік мәнін жоғалтып, «әлемнің көркемдік бет-бейнесі» деген ұғым абсурдтық қатарына ығыстырылып (әлем қаншалықты шексіз болса, оны танып білу де шексіз), «теорияның жоғары деңгейі – метадеңгейінде әдебиет, оның ішінде, поэзия қоғам алдында ешқандай міндет арқаламайды, оның міндеті өнердің бастапқы болмысына адал болуы» (Р. Уоллек, О. Уоррен) деген тұғырнама басшылыққа алынады.
Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. adebiportal@gmail.com 8(7172) 57 60 14 (ішкі - 1060)
Мақала авторының көзқарасы редакцияның көзқарасын білдірмейді.
