Темірхан Медетбек: Рухани қысым көрмей, дүниеге шын әдебиет келмейдi

Оқырман назарына ақын Темiрхан МЕДЕТБЕК пен «Қазақ әдебиетiнiң» сол кездегі бөлiм меңгерушiсi Думан РАМАЗАННЫҢ сұхбатын ұсынып отырмыз. Сұхбат Темірхан Медетбектің жеке мұрағатынан алынды.

«Әттең ұлтым татар,

Әйтпесе болар ем

«Пушкинмен қатар»

Ғ.ТОҚАЙ.

– «Қазақ әдебиетiнiң» бетiнде өрбiген әдеби пiкiрталасқа тағы да оралсақ деп отырмын. Сыншы Бақыт Кәрiбаева газетiмiзде жарияланған мақаласында «Шын әдебиет ендi туады» десе, iле-шала осы мәселеге орай өз көзқарасын бiлдiрген сыншы Қадырбек Уәлиев қазiргi кезеңнiң қиыншылықтарын көлденең тарта отырып, «Шын әдебиет тумайды» деп тұжырым жасайды. Осы пiкiрталасқа байланысты сiздiң көзқарасыңызды бiлсек...

– Бұл сұрақтың маған қойылып отырғаны тектен-тек емес деп бiлем. Өйткенi мен өткен ғасыр әдебиетiмiз үшiн – қаншама қым-қуыт дүрбелеңнен, тар жол, тайғақ кешулерден өтсе де – алтын кезең болды деп өз сөзiмде талай айтқам. Кiм не десе де, сол пiкiрiмде қалам. Ал сондай пiкiрдегi адамға, әрине, сол әдебиеттен докторлық диссертация қорғап, ғылыми атақ алған Бақыт Кәрiбаеваның пiкiрi ауыр тиетiнi сөзсiз. Бақыт Кәрiбаева бар бәленi – сөздi де, ойды да, рухты да – қытымыр қысымда ұстауға бүкiл айла-шарғысын, зымиян-сұрқиялығын, қарау қатыгездiгiн жұмсап келген коммунистiк идеологиядан көредi. Әрине, ол идеология рухты тұқыртты, сөзге қысым жасады. Бiрақ қысым болмаса күрес бола ма?! Ал әдебиет – күрес! Әлемдiк әдебиеттiң iрi тұлғаларының бәрiнiң өмiрiне, олар тiршiлiк еткен ортаға үңiлiп қараңызшы. Солардың қайсысы қой үстiне бозторғай жұмыртқалаған мамыражай заманда өмiр сүрiптi. Ешқайсысы да! Өйткенi қай заман, қай қоғамда адам тағдыры да, қоғам тағдыры да тауқыметтi! Тiптi, аста-төк байлыққа малынып отырған таланттар да рухани қысымға шыдай алмайды.

Рухани қысым көрмей, дүниеге шын әдебиет келмейдi.

Әрине, ол сұмпайы идеологияның майлық-сулығына айналған ақын-жазушылар аз болған жоқ. Ондай ақын-жазушылар қай заманда да болған. Әлемдiк әдебиет мысалдарын былай қойғанда Шалкиiз, Ақтамбердi, Бұқар, Махамбет заманындағы жыраулардың бәрi шетiнен наркескен мен алдаспан болған жоқ қой. Күн көрiсi үшiн көр-жер, күл-қоқыс, қора-қопсының айналасынан аса алмаған бейшара жыраусымақтар аз болмаған. Олардың «өнерлерi» өздерiмен бiрге өлген. Сол сияқты кешегi ақын-жазушыларымыздың шығармаларының талайы ғасыр табалдырығынан өте алмай қалды. Бұл – заңдылық.

Егер Бақыт Кәрiбаева жаңа ғасырдағы әдебиетiмiз әлем­дiк және төл әдебиетiмiздегi ұланғайыр құнарлы құн­дылықтарымен байи отырып, жаңа өзгерiстерге шығып, тың үрдiстер алып келедi десе, әлдеқайда иланымды болар едi.

Мен өз басым Қадырбек Уәлиевтiң көп пiкiрлерiне қосыла отырып, оның «Шын әдебиет тумайды» деген тұжырымын қолдай алмаймын. Ол тұжырым – ашынып сөйлеймiн деп асырып жiберген тұжырым.

Сөз жоқ, әдебиет жалғасады. Бiз бiлiп-көрмеген жаңа ендiктер мен байлықтар игерiледi. Қазiрдiң өзiнде, көңiлi ояу, көзiқарақты адам өлеңде болсын, проза мен сында болсын тосын нышандарды байқамауы мүмкiн емес. Өйткенi олар қазiрдiң өзiнде кешегiден түрi де, тұрпаты да бөлек, тағы да рухани қысым құрсауын сезiне бастады. Ал ол, сөз жоқ, қанында қызуы, жанында қыжылы бар талантқа қалам ұстатпай қоймайды.

– Қазақ әдебиетiндегi ең мықты әдебиет деп көлгiрсiмей-ақ қояйық, дегенмен, үздiктердiң қатарынан орын аларына өз басым еш шүбәланбаймын. Қанша жерден аузымызды қу шөппен сүрте бергенiмiзбен, әлемдiк әдебиеттiң классиктерiмен иық теңестiретiн тұлғалар да жоқ емес. Егер Әбiш Кекiлбаев пен Мұхтар Мағауин сияқты көптеген қазақ қаламгерлерi еврей болып туып, еврей болып өмiр сүрсе баяғыда-ақ әлемдiк тұлғаларға айналып кетер ме едi, кiм бiлсiн?!

– Мұны саған ызалы күйiнiш айтқызып отыр ғой. Түсiнемiн. Өйткенi бiздiң әдебиет – көптеген елдердiң әдебиетiнен оқ бойы озып кетiп, талай-талай iргелi деген әдебиеттермен иық тiрестiрiп қалған әдебиет. Құдайға шүкiр, көмейлерiмiз бүлкiлдеп, алқымдарымыз iсiп, ауыз толтырып айтатын айбарлы да, айдарлы да шығармаларымыз бар. Ал жоқ деп жүргендер өз ұлтының рухани әлемiне шекелеп қарайтын, не анда, не мұнда жоқ, шөре-шөре боп жүрген, шикiөкпелер мен шибұттар.

Бiрақ осындай алып әдебиетiмiз бола тұра, ол әлемдiк әдебиет деңгейiнде, өз дәрежесiнде әңгiме болмай келе жатқаны, өкiнiшке орай, тағы рас. Оған әртүрлi себеп-салдарлар бар.

Бiрiншiден, күнi кеше, негiзiнен бiр-ақ әдебиет, орыс әдебиетi ғана насихатталды. Шынында да ол, несiн жасырамыз, мектебi бай, дәстүрлi, сан қырлы ұлы әдебиет. Оған мұрын шүйiрiп қарау асылық болады. Солай бола тұра тек сол әдебиеттiң ғана мерейi үстем, мәртебесi биiк болды. Ұлт әдебиетi тек саясат үшiн ғана әңгiме етiлдi. Татар ақыны Тоқайдың «Әттең ұлтым татар, әйтпесе болар ем Пушкинмен қатар» деп күйiнетiнi тектен-тек болмаса керек. Көп-көп ұлттардың тарихы да, рухы да шовинистiк идеологияның уынан шалажансар боп, соның керзi етiктi табанына түсiп, иленiп жатты. Әдебиеттi шетелдерге насихаттау тұтқасы да солардың қолында болғаны ешкiмге жасырын емес. Ал сол тұтқа иелерiнiң көңiлiн табуға кейбiр жылпостар болмаса, қадiрлi тұлғаларымыз бара қойған жоқ. Ал олардың шығармалары шетелдерге аударылып жатса, олар сiрескен тоңды өз күштерiмен қақыратып сөгiп барып шықты деу керек. Не болғанда да, әсiресе, қазақ әдебиетi ол тұста, iшiнде оты бар, бiрақ томаға-тұйық өгей баланың күйiн кештi. Әрине, орыс тiлiнде жазып, олардың өз баласы боп кеткендер де бар...

Екiншiден «еврей болып туса» деген сөзiңнiң астарын ұғып отырмын. Сөз жоқ жаңа өзiң атын атаған жазушылар және бiрқатар қаламгерлер еврей болып туа қалса, несiн жасырамыз, баяғыда-ақ әлемнiң түкпiр-түкпiрiне белгiлi болар едi. Өйткенi, талантты да қабiлеттi ол халық – дүниежүзiне дерлiк атқанын жеткiзiп, айтқанын өткiзiп отырған халық. Көптеген елдердiң ресми де, ресми емес те идеологиялық рухани кеңiстiктерi солардың қолында. Солар ықпал етiп, солар үстемдiк жасап отыр. Әрине, сондай рухани кеңiстiктi билеп-төстеп отырған халықтың кез келген талантты перзентiнiң (тiптi, ортақол болса да) маңдайы жарқырамай, кiмнiң маңдайы жарқырамақ! Бiрақ солай бола тұра әлгiндей талантты тұлғаларымыздың қазақ боп туғандары қандай жақсы болған! Өйткенi бiздiң рухани тiректерiмiз солар сияқты ат төбелiндей ақын-жазушылар ғой.

Алла жазса, әлi-ақ бiздiң талай-талай асыл дүниелерiмiз әлемдiк рухани айналысқа түсетiнiне кәмiл сенемiн.

– Қазiр сөзден қадыр кете бастаған сияқты. Қаламгерлердiң тұрмыс-тiршiлiгi шатқаяқтап, қалтасы мен жүйкесi жұқара бастағандай. Бұрын ел жазушыларға құрметпен қараушы едi, қазiр мүсiркей қарайтын болды.

– Думан-ау, қазiр кiмге кiм мүсiркемей қарап отыр дейсiң. Ел қаламгерлерiне қалай мүсiркей қарап отырса, қалам­гер­лер де елiне солай мүсiркеп қарап отырған жоқ па?! Мұны да әлеуметтiк заңдылық деп қарау керек шығар. Егер бүкiл ел-жұрт осындай азып-тозып жатқанда қаламгер бiткеннiң бәрi шекелерi шылқып, үлде мен бүлдеге оранып отырса, мiне, сол нағыз әлеуемттiк те, адамдық та әдiлетсiздiк болар едi. Өйткенi, қаламгер халық перзентi. Яғни елi көрiп отырған күндi олар да көру керек. Өзiң бiлесiң, ұлы Толстой қарапайым халық алдында өзiнiң тоқ тұрмысынан өзi ұялып, жарлы-жақыбайларға байлығынан үлестiрiп берген ғой.

Дегенмен ақын-жазушылар да, басқа өнер адамдарының да еңбектерiн осыншалықты еш қылып, оларды осын­шалықты тұрмыстық тауқыметке салып, мүлде тұралатып тастамау керек едi. Әрине, өкiнiштi-ақ... Әлi де дәмелiмiз.

– Менiң бiрнәрсеге анық көзiм жетiп келедi. Бiз мәдениетке көңiл бөлмей, ел дәулетiн ешқашанда молайта алмайды екенбiз. Жоғары жақ та осы қағиданы түсiнген сияқты. Сiз бұған қалай қарайсыз?

– Өркениеттi ел боламыз деп жатырмыз ғой. Ал өркениеттi ел болу үшiн, әсiресе, бiз үшiн, ең алдымен, мәдениеттi ел болуымыз керек. Мемлекетiмiздiң өзегiнде ұлттық мәдениет жатқаны жөн. Олай болмады ма, онда бәрi бекершiлiк болып шығады.

Несiн жасырамыз, тәуелсiздiк алған аз жылдың iшiнде талай нәрседен айрылып қалдық. Ең бiр қиын жылдарда дүниеге келген айбарымыз бен айдарымыздай көрiнетiн Қазақстан Ғылым академиясының бойынан қуат, ойынан қайрат кетiп, Опера театрымыздың омыртқасы опырыл­ған­дай болып тұр. Қаншама кiтапханалар мен клубтардан айрылдық... Айта берсек көп. Өзiмiздiң мәдени ошақта­ры­мызға, бейне бiр өшiмiз кеткендей, оспадарлықпен қол жұм­садық. Бүлдiрдiк, күйреттiк, құрттық. Ендi олардың бәрi өз ор­нына келедi дегенге мен өз басым сенбеймiн. Өйткенi, бүлдiру – оңай, жасау – қиын. Оған көп уақыт керек. Сон­дықтан Мәдениеттi қолдау жылы бiр жылдық науқанға ай­нал­май, жоспарлы түрде ұзақ жылдарға созылу керек. Со­нымен бiрге ол, ең алдымен, қазақ ұлтының мәдениетiн бас­ты бағыт етiп алу қажет. Сонда ғана оған сенiммен қарауға болады.

– Мен осыдан он жыл бұрын бiр қазақ қаламгерiнiң Нобель сыйлығын алмағанына iштей қысылып-қынжылатын едiм. Ал қазiр ол ой мүлде өзгерген. Оған қайта iштей қуанатын болып жүрмiн. Өйткенi, шашасына шаң жұқпайтын жүйрiк болса да қазаққа ол сыйлықты ешкiм де тегiн бере салмайды. Ол үшiн әлемге әмiрiн жүргiзiп тұрған шет ұлтқа қызмет етуiң, яғни, еңбек сiңiруiң керек. Ал мен болсам әлiме қарамай әдебеиттiң саясат пен бақай есептен ада болуын қалаймын. Сiз ше?

– Нобель сыйлығын алу – мықты қаламгер үшiн шарт емес. Толстой кезiнде ол сыйлықты, тiптi, менсiнбеген, одан бас тартқан. Ол сыйлықтың айналасында әр түрлi құйтырқы әрекеттер болатынына қазiр көз жетiп отыр. Мәселен, Ресейде де, басқа елдерде де көркемдiк қуаты жағынан Солженцынды он орап алатын жазушылар бар. Бiрақ қайтесiң... Саяси ойын дегенiн iстедi. Соған бұйырды. Сондықтан ол сыйлыққа табынудың тiптi де қажетi жоқ.

Ал сенiң «... әдебиеттiң саясат пен бақай есептен ада болуын қалаймын» деген сөзiң сыйлық алу, омырауына орден тағу тұрғысынан айтылып тұрса, әрине, мен сен жағыңдамын. Бiрақ көзiм жеткенi, ол мiнез ешуақытта қалмайды.

– Сыршыл ақын Мағжан Жұмабаев: «Сұм өмiр абақты ғой саналығы» дейдi. Әрине, ол кезең мен бұл кезеңдi салыстыруға болмас. Дегенмен, арқалы ақын Қадыр Мырзалиевтiң «Заман мен қоғам ақынды қорлаудан ләззат алады» дегенi есiмiзде. Сiздiң бұған алып-қосарыңыз бар ма? Жалпы, өзiңiздi абақтыда жүргендей сезiнбейсiз бе?

– Бұл сөздерге Абайдың «Ойлы адамға қызық жоқ бұл жалғанда» деген сөзiн қосыңыз...

Әрине, саяси бостандық алып, тәуелсiз ел болып жатқан тұста абақтыда жүрмiн деп айту ерсi естiлуi мүмкiн. Бiрақ саяси тәуелсiздiк алғанмен, рухани тұтастығымыз қалыптаспай, көп ретте рухани тәуелдiлiкке кiрiптар болып, сырттан ағылып жатқан идеологшиялық агрессиядан бас көтере алмай жатқан қазiргi кезеңде мен өзiм рухани азатпын, рухани еркiнмiн деп айта алмаймын. Қалай айтарсыз? Рухани тұтастығымыз күн өткен сайын бүлiну үстiнде. Үлкен бiр бөлiгiмiз басқа тiлде сөйлеп барады.

Олардың аты-жөндерi, сығырайған көздерi мен жалпайған беттерi ғана қалды. Бойларында ұлттық бiрде бiр қасиет жоқ. Өйткенi, олар басқа дәстүр, басқа тәлiмге тәрбиеленген. Ұлттық мақтаныштарымыз бен ұлттық қандылықтардан мүлде бейхабар. Оның есесiне олар әлемдiк эстрада, спорт жұлдыздарының то-п модельдер мен секссимволдардың есiмдерi мен өмiрлерiн туған нағашысы мен туған жиендерiнен гөрi жақсы бiледi. Бейне бiр солармен тамырлас, солармен құрсақтас секiлдi. Несiн жасырамыз, рухани тұтастығымызға қауып төнiп келедi. Осылай кете берсе, бұл құбылыс қатерге айналуы мүмкiн.

Екiншiден, бiздiң ұлттық рухани кеңiстiгiмiз адам айтқысыз тарылып кеттi. Газет-журналдарымыздың тираждары қуырыла-қуырыла бiр шөкiм боп қалды. Қазақ тiлiндегi хабарлар, экрандар мен эфирлерден ысырылып тасталудың сәл-ақ алдында тұр. Жалпы, рухани кеңiстiктегi қазақ тiлiнiң алтын орны аттөбелiндей. Оның үстiне ол рухани кеңiстiгiмiзге бүкiл әлемдiк идеологиялық, рухани қоқыстар аяусыз төгiлуде. Сол қоқыстардан тұншығудамыз, уланудамыз. Мiне, осылардан кейiн қалай ғана рухани азатпын деп айта аларсың?! Қаьырғасы жоқ камерада жүргендей сезiнетiнiң рас. Дәл осы жерде өзiмнiң «Түрмеден қашқан адамның шошынуы» деген шағын өлеңiмдi оқып берсем артық емес-ау деп ойлаймын.

Атадан қалған мұрадай

мұңданып күн-түн жылаған, –

қысымға қатал шыдамай

түрмеден қашты бiр адам.

Күл болып кенет арыны,

қалды оның жаны тарынып, –

сығылып бүкiл жан-жағы

айнала кеттi тарылып.

Жәутеңдеп қалды табанда

ашылды жанның жарасы, –

мұп-мұздай тартып адамдар

суық боп кеттi қала iшi!

Шошынды –

тиып желiгiн.

шошыны арсыз иттерден

Жандарды көрiп

елiнiң

тәуелсiздiгiн жек көрген.

Шошынды –

тиып желiгiн.

шошынды бұғып қашқақтап –

жандарды көрiп

елiнiң

азаттығынан бас тартқан.

Өкiнiшке орай, өз елiнiң тәуелсiздiгiн, азаттығын жек көретiн қандастарымыз да бар. Олар аз да емес. Бұл – шын­дық. Оны жасырып, жаба тоқуымыздың қажетi жоқ. Ал бұл да ойлы, саналы адамның өкпесiн қысып, демiн тарылтатыны сөзсiз...

– Елiмiз тәуелсiздiк алғаннан бергi қазақ әдебиетiнiң даму жолына көңiл көзiмен ой сала қараңызшы. Ұтылған жерiмiз бен ұтқан тұсымыздың ара жiгiн ажыратып бере аласыз ба?

– Тәуелсiздiк алғанымызға бар болғаны оншақты-ақ жыл өттi. Осы азғантай жылдың iшiнде ақтаңдық тұстары­мыз­дағы құндылықтарды аршып алуға, оларды игеруге, рухани айналысқа түсiруге, шындығын айту керек, үлкен күш жұмсалды. Бұрын оқылып-тоқылмай келген ұлы арыс­тарымыздың шығармалары рухани ұлттық иглiктерiмiзге ай­налды. Бұл – үлкен шаруа. Менiңше, бiздiң ең басты ұтқан тұ­сымыз – осы. Сонымен бiрге, бiрқатар белгiлi қалам­гер­лерiмiз балалық шағы, өмiр жолдары туралы, ғасыр аяқта­лар алдында есеп бергендей боп, мемуарлық шығармаларды дүниеге әкелдi.

Әсiресе, өлеңдер мен әңгiмелердiң, аз да болса сыни мақалалардың жолы болды дей аламыз. Олардың тынысы да, өрiсi де кеңи түстi. Солардың бойынан мен тосын сөздер, тың ойлар кездестiрдiм деп айта алам.

Әрине, бүгiнгi өмiр туралы жазылған ауқымды үлкен дүниелер әлi жасала қойған жоқ. Бiрақ мен оны «ұтылған жерiмiз» деп айта алмаймын. Үлкен, ауқымды дүние үшiн үлкен, ауқымды уақыт керек. Ондай дүниелердiң бiраз жылдан кейiн дүниеге келетiнiне мен өз басым шәк келтiрмеймiн. Өйткенi, бiлiмдi, зерделi, тынысы кең, қалам қуаты қайратты жастар өсiп келедi.

– Қазiргi кезде не болса соны жазып, кiтап етiп шығаратындар көбейдi. Өлеңге, өнерге деген талғамды төмендетiп жiберетiн осындай жазғыштарға тиым салуға бола ма, жоқ әлде, мүмкiн емес нәрсе ме?

– Көтерер жүгi де, айтар ойы да жоқ жазғыштар кеше де болған, ертең де болады. Олардан ақи-тақи құтылу мүмкiн емес. Бүгiнде олар мүлде бетiмен кеттi. Баспалардың көбi қалай да күн көру үшiн, ақша ұсынса, не болса соны шығаратын болып алды. Ең өкiнiштiсi, эстетикалық, көркемдiк талғам жойылып барады. Бейне бiр сұрқай ақтаңдық сор көкорай шалғынымызды жалмап-жұтып келе жатқандай. Қазiр оған қарсы тұратын дәрмен көрiп тұрғам жоқ. Тәуiр шығармаларымыз елге жетпейдi. Өйткенi, елде ақша жоқ. Өздерi қалт-құлт етiп зорға отыр. Кiтап тарату iсi шорт кесiлiп қалды. Оқырманмен байланыс үзiлдi. Ал мұндай жағдайда бүгiн-ертең ондай жазғыштарға тиым салына қалады деп айта алмаймын...

– Кейде бiзде әдебиетке деген түсiнiк дұрыс қалыптаспаған ба деп ойлайсың. Кейбiр жазушылардың әдебиеттi педагогика немесе тарих ғылымымен шатастырып алатынына куә болып жүрмiз. «Ұрлық түбi – қорлық» деген қарапайым қағиданы дәлелдеу үшiн ондаған, тiптi жүздеген беттiк көркем шығарма жазып, әуреге түсiп жатады. Немесе тарихта мынандай оқиғалар болған, солардан бүгiнгi ұрпақ сабақ алса екен дегендi айту үшiн барды-жоқты үйiп-төгiп, «қара терге» түсiп жатқандары. Менiңше, бұлар әдебиеттiң мiндетi емес сияқты. Өйткенi, педагогика мен тарихтың мiндетiн әдебиетке жүк етiп артудан ұтылмасақ, ұтарымыз шамалы-ау! Жалпы, бiздiң ойымызша, әдебиеттiң мiндетi – адам жанына үңiлу, жаратылысына бойлау, адамның жан дүниесiндегi қойма-қалтарыстарды ашып көрсету, адамның iшкi iлхамын ақтару сияқты. Осы тұрғыдан алғанда маған Толстой, Достоевский, Әуезов, Аймауытовтар қатты ұнайды. Сондықтан әдебиет­те мораль айтып езбелеу мен ақыл айтып көсемсу артық па деймiн. Әрине, бұл бiздiң пiкiрiмiз. Қателесуiмiз де мүмкiн-ау!

– Қателескен жоқсың. Адам жанына, психологиясына, әлеуметтiк ортасына, оның сана ағымы мен болмысына үңiлуге көркемдiк қауқары жетпейтiн, сырғақтап сырғып отыратын жайдақ тайыз шығармалар, өкiнiшке орай бiзде аз емес. Олардың тарих пен педагогика ғылымына да қосар үлестерi шамалы. Тiптi, кесiрiн тигiзiп, кедергi келтiрiп жатулары мүмкiн. Бұл тұрғыдан келгенде мен сенi түгел құптаймын.

Бiрақ мәселенiң екiншi жағы бар. Көркем шығармаларсыз тарихымыз да, педагогикамыз да өлi. Соны ұмытпайық. Мұны айтып отырған себебiм, мен сенiң «... тарихтың мiндетiн әдебиетке жүк етiп артудан ұтылмасақ, ұтарымыз шамалы...» деген пiкiрiңе мүлде қосылмаймын. Егер көркемдiк қуатқа ие болса, тарихи тақырыптарға жазылған шығармалар тәлiмдiк қана емес, үлкен тағылымдық та жүк атқара алады. Тарихи тақырыптарға тек қазақ жазушылары ғана емес, әлемнiң талай-талай атан жiлiктi алып жазушылары да барған. Өйткенi, басқа көтерер жүгiнiң бәрiн былай қойғанда тарихи тақырып – көркемдiк метод, тәсiл. Айналып келгенде оның да шұқшиып зерттейтiнi адамның iшкi дүниесi, яғни, адам арқылы қоғамға немесе қоғам арқылы адамға үңiлуi. Буржуазиялық сезiм, социалистiк сезiм, капиталистiк сезiм деген болмайды. Парасаттылық барлық қоғамда да парасаттылық, мейiрiм барлық қоғамда да мейiрiм, озбырлық барлық қоғамда да озбырлық. Олар кеше де болған, бүгiн де бар, ертең де бола бередi. Оның үстiне кешегiңдi бiлмесең, бүгiнiң – баянсыз, ертеңiң – мақұрым.

Әрине, тарихи тақырыпты жазудың жөнi осы екен деп әрбiр фактiнi жадағай тәптiштеп, әрбiр датаны құрғақ тiзбелеу көркем шығарма болмайды. Толстой ғұмырында Мәскеудiң дәл түбiндегi Бородиноға барып көрмептi. Бiрақ Бородино соғысының рухын дәл Толстойдай қай тарихшы жазып қалдырыпты. Теңдесi жоқ Шекспирдiң талай шығармалары өзiнен бұрын өткен тарихи оқиғаларға арналған. Ол тiптi, «Отеллосын» Венецияға бармай-ақ жазған. Гюго, Бальзактарды айтпай-ақ қояйын. Данте ше? Ол бәрiн жинасырып қойып о дүниеге кiрiп кетпей ме?! Өлiлермен сөйлеспей ме?

Оның бер жағындағы Пушкин, Лермонтовты қайда қоясыз. Өзiмiздiң Әуезовiмiздi не iстеймiз? Ғабит Мүсiреповтiң «Қыз – Жiбегiнен» бас тартамыз ба? Осылай жалғастыра берсек таусылмайды.

Рух – жанды құбылыс. Яғни, онда да тарих бар. Оның тегi, тамыры – тарихи көркем шығармаларда. тарихи рух табиғатын қандай талантты болса да, тарих ғылымының докторы жазып бере алмайды.

Қорыта айтқанда әдебиеттiң мiндетiнен жатпайтын мәселе жоқ. Әңгiме сол мiндеттi қалай атқарып шығуда.

– Кейбiр ойы олақ, танымы шолақ сыншылар әдеби шығарманы теорияға салып өлшеуге әуес. Әрине, үй тұрғызу үшiн кiрпiштi қалыппен құюға болар, ал көркем шығарманы қалыпқа салуды түсiне алмаймын. Бұл туралы сiз не ойлайсыз?

– Әрине, теория өзiнен өзi туа қалған жоқ. Теорияны тудырған – әдебиет. Бұл жерде алдымен дүниеге жұмырқа келген бе, жоқ әлде, тауық келген бе деген мәңгiлiк тартысқа орын жоқ. Бiрақ соған қарамай кейбiр сыншыларымыз теориямен мұздай қаруланып алып, әдебиеттi өздерi тудырғандай сөйлейтiндерi бар. Қарап отырсаң – соншалықты қасаң, соншалықты таптаурын. Өлi. Схема. Сондықтан ондай сыншыларға жаңа нәрсенiң бәрi жат. Өйткенi жаңа дүниенi талдап-талқылауға, тереңiне сүңгiп, биiгiн шолуға оның бойында тиiстi қару жоқ. Қару жоқ болған соң, қауқарсыз. Олар әдеби процестiң жанды құбылыс екенiн, ол үнемi қозғалыста, үнемi iзденiсте бола беретiнiн ұға бермейдi. Теориялық схемаға сай келмедi ме, бiттi. Қабылдай алмайды.

Әрине, қандай бiр тумысы бөлек жаңа шығарма болмасын, өзiнiң архитектоникасы, композициялық құрылысы, формасы болады. Оларды iшкi мазмұн, көтерер тақырып, дүние таным , шығармашылық қуат тудырады. Ал оны түсiну үшiн зор бiлiм, мол тәжiрибе, нәзiк интуиция қажет. Мiне, өзiң айтқандай, «ойы олақ, танымы шолақ сыншыларда» осы қасиеттер жетiсе бермейдi.

– Кейiнгi уақытта орысша ойлап, орыс тiлiнде жазатын қазақ жастары көбейдi. Бұл бiздiң басымызға қонған бақ па, жоқ әлде, маңдайымызға бiткен сор ма?

– Мен бұл құбылысты елiмiздiң басынан өткен тарихи-әлеуметтiк, саяси зұлматтарды терең сезiне отыра, басымызға бақ дей алмаймын. Өйткенi жоғарыда айтқандай рухани тұтастығымызға орасан зор нұқсан келгелi тұр. Мен бұл сөздердi тек орысша жазатындар үшiн ғана айтып отырғам жоқ. Мен бұл сөздердi орыстанып немесе орыстiлденiп бара жатқандар үшiн айтып отырмын.

Ұлттық тiлсiз – ұлт бола ма?! Ұлттық мәдениет пен дәс­түр­сiз ұлттық рухы бар ұрпақ өсе ме?! Өз тiлiн, өз мәдение­тiн, оның ауырлықтарын сезiнбейтiн адамдар елiмiздiң барлық саласына еңдеп кiрiп барады. Ендеп кiрiп қоймай, билеп-төстеуге кiрiстi. Қараңызшы, өкiмет мүшелерiнiң iшiнде тек үш-төрт-ақ қазақ министр өз тiлдерiнде бiрқыдыру сөйлей алады. Қалғандары «ә» деп аузын аша алмайды, ашса да екi сөздiң басын жөндеп құрай алмайды. Өзiң айтшы, қай елде өз тiлiн бiлмейтiн үкiмет мүшелерi бар?! Тек бiзде ғана осындай өрескел жағдай орын алған. Бұған жаның күйе ме, күймей ме?!

Мен бұл сөздердi айтқанда олардан мүлде қол үзу керек деп айтып отырғам жоқ. Олай десем, мен де өрескелдiкке, тiптi, оспадарлыққа барған болып шығар ем.

Бәрiмiздiң есiмiзде Президент: «Екi қазақ бiр бiрiмен қазақша сөйлессiн» деп жақсы сөз айтты ғой. Ендi «Үкiмет мүшелерi болған қазақтар бiр бiрiмен қазақша сөйлессiн» десе, тағы да оны жүзеге асыруға тiкелей ықпал етсе, сөз жоқ, ол талап қазақ тiлiнiң шын мәнiндегi мемлекеттiк деңгейге көтерiлуiне үлкен бетбұрыс жасар едi.

Ретi келiп тұрғанда айта кетейiн, мен оппозицияда жүрген адам емеспiн. Бiрақ оппозицияда емеспiн деген сөз, бар мәселенi бас шұлғып мақұлдай беру емес қой. Мүдделес, партиялас адамдардың iшiнде де, тiптi, сүттей ұйып отырған отбасында да пiкiрталас болып жатпай ма? Олай болса, ойымызды, пiкiрiмiздi айтып отыру, әрi-берiден кейiн бiздiң азаматтық борышымыз.

Оның үстiне мен қазiргi оппозициялық күштердiң көбiн оппозиция деп қарамаймын. Өйткенi, оппозиция эконо­ми­калық бағдарламасы қаншама бөлек болса да, ұлттық мүд­деге, тәуелсiздiгiмiзге, мемлекеттi нығайту мәселесiне кел­генде кез-келген өкiметпен ойлары алшақ болмауға тиiс. Ал бiздегi оппозициямыз деп кеуде соғып жүргендер ше? Олар­дың бiразы ұлттық мүдденi мүлде аяқ асты етiп, мем­лек­е­т­тi­гiмiзге, мемлекетiмiзге күмән келтiредi. Сыртқа сатуға даяр тұрады. Яғни, олар оппозиция емес, бiздiң ұлттық мүддемiзге, мемлекетiмiзге қауiп төндiрушiлер. Тәуелсiздiгiмiзге қарсы адамдар. Сондықтан оларды оппозиция деу қате, олар басқа, жат пиғылдағы адамдар. Әр нәрсенi өз атымен атау керек. Ендеше, оларды да басқаша атаған жөн.

– Сөзден-сөз туып, тақырыптан ауытқып бара жатқандаймыз. Олай болса, әңгiмемiздiң соңында тосындау бiр-екi сұрақ қойсам айып етпессiз-ау деп ойлаймын.

– Жақсы.

– Ақын Мағжан Жұмабаевтың: «...Әлдиле, өлiм, әлдиле!..» дейтiнiн қалай түсiнесiз?

– Өлiм туралы жазбаған бұл дүниеде ақын да, философ та аз. Мәселен, ертедегi мысырлықтар өмiрдi өлiмге дайындық десе, Платон мен Сократ өлiмдi жанның «қараңғы» тәннен босап шығуы дейдi. Ал басқа бiр философтар өлiмдi адамның жер бетiндегi күнәсi үшiн жазалануы деп ұғады. Осылай жалғаса бередi. Бәрiн айтып тауысу мүмкiн емес.

Менiңше,Мағжан философиясы – дүниеден түңiлу, безiну, сонымен бiрге өлiмнен ғана пана, байыз тауып, рахаттану философиясы. Бұл өлең:

Қажыдым, ендi, күн бiттi,

Көңiлсiз, салқын, күн бұлтты,

Жел бұйығып тербелген,

Әлдекiмнiң өлгенiн,

Оны қалай көмгенiн,

Әңгiме қып күңiренген.

Жел, күңiренбе, жасың тый,

Өлiм күйi – тәттi күй.

Балқиды жаным бұл күйге.

Менi де, өлiм, әлдиле,

Әлдиле, өлiм, әлдиле!..

Көрiп отырсың, «қажыдым, ендi, күш бiттi» деп күресе-күресе әбден қалжыраған ақын «Өлiм күйi – тәттi күй, балқиды жаным бұл күйге» деп өлiмнен ғана барақат табады. Ендi қайтсiн! Қай жаққа қараса да – өлiм. Өлеңдi одан ары оқы­саңыз жас қайың да, жас ұлан да, жолаушы жан да, жас сұлу да, балауса бүлдiрген де, ақ отаудың балдырған иесi де – бәрi-бәрi өлiм құшады. Байқап отырсың ба, кiлең жас пен балдырғандар қыршынынан қиылып жатыр. Яғни, болашақ оталып, болашақ қырқылуда. Болашақтан үмiт үзген ақын осыдан кейiн өлiмнен пана iздемей, неден пана iздесiн?!

Осы жерде Мағжанның «Қорқыт» поэмасы ерiксiз еске түседi. Ол ғасырлар бойы өлiмнен қашырып, халық өлтiрмей келген Қорқытты қобызымен бiрге көрге кiргiзедi. Өлтiредi. «Қорқыт» поэмасымен «Әлдиле, өлiм, әлдиле» бiр шамада, жиырмасыншы жылдарда жазылған. Яғни, Мағжан үшiн Кеңес өкiметi нағыз «Қорқыттың көрi».

– Егер сiзге ең жақсы көретiн адамыңыз тот басқан алмас қылыш сыйласа не iстер едiңiз?

– Әрине, алам. Бiрақ ол сыйдан, сөз жоқ, ишара iздеймiн. Өйткенi, жақсы көретiн адамың тот басқан алмас қылышты тектен-тек сыйламайды. Яғни, ол екеумiздiң арамыздағы кiршiксiз қарым-қатынасты, риясыз көңiлдi тот баса бастағаны. Немесе сөзiмнен өткiрлiк кетiп, тоттанғаны... Не болғанда да ишара. Не болғанда да маған деген кейiстiк, ренiш.

Лайым, қай-қайсымыздың да бiр-бiрiмiзге деген ықыласымызды да, сөзiмiздi де тот баспасын.

– Әңгiмеңiзге рахмет!

Сұхбаттасқан Думан Рамазан