Кеңестің кездегі зерттеу еңбектерде көбіне ақын-жазушылардың көркем шығармасы жайында көбірек айтылып, осыған байланысты өмірі мен қызметі жайлы кеңірек жазылатын. Олардың өмірге жеке көзқарасы, ұстанымы, саяси бағдары, өмірбаянындағы қызметі қатаң сараптаудан өтетін. Сол себепті де кеңес әдебиетіне күнделікті саяси жағдай көп әсер етіп, барынша ықпал жүргізіп отырды.

Әдебиеттегі дін мәселесі кеңес кезінде мүлде айтылуға тыйым салынған, айтыла қалса көп мәлімет берілмей шектеулі деңгейде ғана сөз етілетін жабық тақырып еді. Кеңес әдебиетінің бастапқы кезінде-ақ бұрынғы діни әдебиет, осы сарындағы ақын-жазушылар қудалауға ұшырады. Кітаптары басылымнан алынып, өздері жат ағымдағы қаламгер деген желеумен елеусіз қалдырылды. Әдебиет тарихындағы неше ғасырдан бергі қазақ даласында ісләм дінімен бірге жасап келе жатқан рухани қазыналардың көпшілігі 1920-30 жылдардың саяси науқанына ілігіп, елеулі дүниелердің көпшілігі өртеліп жойылды.

Қазақ әдебиетінің тарихында да ол туралы айтыла қалса тек шет жағалай сөз етіліп, ескілік ақыны, діншіл, жат сарынды қаламгер деген атпен бұрын оқылып жүрген көркем шығармалар енді айтлып қана өтетін дәрежеге келді.

Кеңестің кезде жазылған өзінің «Әдебиет тарихы» еңбегінде М.Әуезов  қазақ әдебиетіндегі дінге қатысты мәселелерге келгенде көп тереңдеп айтпай, аса сақтықпен бұл сарындағы әдебиеттерді шола сипаттап, тұспалдап қана өтеді. Жазушы ғалым көркем әдебиеттегі дін мәселесін ескілік дәуірдегі әдебиеттің осы сарындас мазмұндағы кітаптарындағы рухани мәдениетпен бірлестіре, тарихпен сабақтастыра қарастырады. Сол себепті де оның жазған мақалаларында діни көзқарасты дәріптей сипаттау, немесе ол жайындағы әдебиетті басқа шығармалармен салыстыра көрсету сияқты әсіре қызығу кездеспейді.

Мұны ғалым көзқарасының тереңдігінен, әдебиет тарихынан дінді бөле жармай тұтас мәдениеттің бөлігі деп қарастыратын терең пайымдауынан көруге болады.

М.Әуезовтің оқушылық, балалық кезіне көз жүгіртсек атасы Әуезден ескіше хат тануы, кейін орыс мектебіне барарда медреседе оқып бұл саладағы көзқарасын әбден бекітіп алуы, өзінің алдындағы немере ағасы Қасымбектің жолымен қазыналық мектепке түсуі өзіне тете осы ағасының ақылымен жүзеге асырылады. Демек, болашақ ғалымның бұл саладағы рухани негізі балалық шақта қаланғаны осыдан белгілі болады.

Бұрынғының ескілік шырмауындағы діни мектептерінде оқу қиын еді. Оның қиындығын шәкірттер жеңіп шыға алмай медреселерді тастап кететін оқиғалар жиі ұшырасады. Өстіп сынға ұшыраған ескі оқудың қиындығын Қасымбек те көреді. Кейін медреседен орыс мектебіне ауысып, оны жақсы бітіріп шығады. Інісі Мұхтардың да осы жолмен жүруіне көмектеседі. Бұл оқиғалар жазушының балалық шағы жайлы естеліктерде айтылған, дерек негізі бар әлеуметтік жайлар. Сол себепті де болашақ ғалымның балалық шағына қайта ораламыз.

Бұл жайында жазушы өзінің естелігінде:

«Одиннадцати лет я лишился отца, и меня взял на воспитание мой дядя Касымбек, который в юности перешел из мусульманского медресе в русскую школу, не считаясь с проклятиями своего наставника, хазрета Камалитдена. Дядя и меня устроил в Семипалатинское городское пятиклассное училище на земскую стипендию Чингисской волости»,– деп жазды. (М.Ауэзов в восп. Совр.–Алматы, Жазушы, 1997.–432с. 408-б)

Ескі дәуірдің жастарға білім беру, оқыту жүйесінен хабар беретін осы деректі жазушы кейін өзінің әйгілі «Дос–Бедел дос» пьесасында суреттейді. Онда ескі оқудың қиындықтарынан қашқан баланың орыс мектебіне келуі, оған медресе оқытушыларының бөгет жасауы көрсетіледі. Жазушы мұны қоғамдағы дүниетанымдар қайшылығын, бұрынғы мұсылман оқуының да осал тұстары бола тұра ғылыми пәндерді терең оқытудағы жетістіктерін, уақыт сынынан өткен озық жақтары болғанын білдіру үшін әлеуметтік маңызы бар оқиға ретінде алға тартады. Бұл жайында ғалым тек көркем шығармада ғана емес кейбір ғылыми еңбектерінде де кеңейте айтып, ескі мұсылмандық көзқарастың халық арасында кең қанат жайған рухани терең тамырлы таным екеніне дәлелдер келтіреді.

Ғалым бұл жөнінде әдебиет тарихына байланысты ой бөлісіп, зерттеуші Б.Кенжебаевқа жазған хатында тоқталып өткен.
 «Жолдас Бейсембай!

Екінші томға арнап жазған «Оқу, кітап, газет» жөніндегі мақалаңыз, жалпы алғанда, жарамды еңбек болған. Әдебиет тарихы көлемінде ең алғаш рет қосылып отырған тың тақырып туралы еткен еңбегіңіз болашақта молайтып, өсіре зерттейтін істің басы есепті. Сол бастауыңыз ғылымдық фактілер, талдаулар жағынан қарағанда, жалпы алғанда бағалы, орынды көрінеді. Осымен қатар, бірнеше жерлерде байқалатын кемшіліктер де бар екенін ескерту қажет.

Мақаланың қолжазбасына әрбір беттерде жазылған сындар бар. Солар туралы ойланып, арнаулы түзетулер кіргізуді өтінеміз. Ол ескерулердің елеулі мәселелерге соғатыны да бар. Бұндайлардың кейбіреуін төменде әдейілеп бөліп алып, атап көрсетеміз. Қолжазбаның беттеріне жазылған ескертулердің ұсақ мысалдары да бар. Олар көбінесе кейбір атаулар мен сөйлем құраудағы стиль, тіл мәселесі жөнінде.

Әуелі осылар жайын айта кетейік. Бұрынғы оқу орындарын бұл қолжазбада «мектеп», «медресе» деп атау бар. Онан соң «орыс-қазақ» мектебі» деген атау да бар. Осылардың бірінен-бірін нақтылап айыру үшін, мұсылманша оқытатындарын – «медресе» деп, орысша оқытатындарын – русско-киргизская школа, немесе училище деп айырып атаса, оқушыға түсініктірек болар еді. Онан соң, Қазақстанның өз тарихында «мектеп» деген атау Х!Х ғасырда болған жоқ. Ол кезде көп жерде, ауылдарда медресе де, мектеп те болмаған. Ондай ағарту орнының атауы да болмай жүргені бар-ды. Тек молда ғана оқытатын да, «молдадан оқыды» деп айтылатын. Осы жайды анықтау керек.

«Мектеп» деген атау жәдиттікпен бірге ХХ ғасырда кіргенін ескеру керек. Одан соңғы бір мәселе, ескі молданың және медресенің оқытатын кітаптарын санап өту керек. Ол заманда он-он бес жыл оқығанда класқа бөлу жоқ еді. Шәкірттің оқу шамасын әр кезде оқып жүрген кітабымен атайтын. Сонда ең бастауыш оқу арабша «Иманшарт», «Әптиектен» бастаса, содан ары «Түркі» оқылатын. Осыдан кейін «Қырық хадис» деп басталған арабша оқу кетеді. Олар «Шүрутіссалату», «Фикха-Кайдани», «Тағлимұссалат», «Тұхфатүл мүлук», «Наху-сарф», «Бидан», «Мұхтасар», «Кафия», «Мантық», «Ғақайд», осыдан ары ең төрінде «Шарх-Ғабдолла» сияқты кітаптар болатын. Ол кездегі шәкірттер «оқуың қандай?» дегенде «Мұхтасар» оқыдым, «Кафия оқыдым» деген сияқты жауаптар берсе, білетін адамдар оқу шамасын аңғаратұғын. Осы жөндерді қатты сынмен аша түсу шарт.» – деп түйеді пікірін жазушы. (2.265.) Мұхтар Әуезов. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 50-том. 1927-1961. Хаттар, аудармалар. Алматы «Жібек жолы» 2011 жыл. 470 бет.)

Әдебиет, оқу-білім саласына көз жібере отырып ғалым өткендегі қазақ даласының оқудың жайынан мол мәліметтер береді. Бұл оқудың жалпы мазмұнынан да М.Әуезов қазақ мәдениетінің тарихында өте ерте заманнан бері келе жатқан жүйенің бар екенін көрсетіп отыр. Сонау орта ғасырлық, одан бұрынғы әдебиет үлгілерінде кезігетін діни, рухани, танымдық көзқарасты сол дәуір мәдениетін білдіретін дерек есебінде ғалым үнемі өз еңбектерінде сәтті түрде қолданып отырады.

«Әдебиет тарихы» оқулығының сыршылдық салт өлеңдеріне орай жазылған бірінші бөлімінде ғалым тұрмыс салт өлеңдерінің ішіне «дінмен байланысты өлеңдер» деген тарау қосады. Дінмен байланысты өлеңдерді ғалым ескі діннің сарқыты болған және ісләм дініне байланысты өлеңдер деп бөледі. Тұрмыс-салт өлеңдердегі жоқтау, естірту, көңіл айту сияқты тақырыптарға мұсылманшылық әсерін айтпай, тіпті оған соқпай өтеді. Себебі уақыт талабы солай еді.

Мұсылман дініне дейінгі тұрмыс-салт өлеңдерінде наурыз, бақсы сарыны, одан кейінгі дәуірде жарамазан, бата беру сияқты дәстүрлердің болғанын ғалым осы тарауда кеңірек қарастырады.

«Бұл қазақ жарамазандарының көбін алсақ, дін үгітімен шықса да, солардың ішінде әлі күнге дін тұманы аз. Күшті сопылық, өрескел тақуалықты айтып, өзге жұрттың дін өлеңі сияқты үнемі сәжде, үнемі дұға, ұдайы күнәкер болуды айтып, көп тәубемен жалбарына беретін сөздер жоқ деуге болады»,–деп жазады. (Мұхтар Әуезов Шығ.елу томдық толық жинағы 4-том. 1924-1930–Алматы, Ғылым, 2001, 452-б. ( 35-б)

Ғалым осы тұрмыс-салт өлеңдерін талдап түсіндіре келе діннің әдебиетке енуін, көркем ойлармен діннің жақындаса тарауын сөз еткен.

«Қазақ ортасында ісләм дінінің тарауына көбінесе қазақтың ақындықты сүюі себеп болды деген дұрыс пікір. Елге не жайылса да, әдебиет жұрнағы болып, әдебиет өлшеуінің біріне түскен соң ғана жайылатын болған. Өлеңсіз, әңгімесіз, сұлу сөзсіз келген құрғақ үгіт болса ондайды ел тыңдамаған да, ұқпаған, ықылыс қоймайтын болған. Сондықтан мұсылманшылық дін де қазақ елінің табиғатына, ыңғайына қарай ұйысып келген. Бұған ескі әдебиеттегі толып жатқан қиссалар дәлел»,–деп дінге қатысты әдебиеттің ең дамыған, мазмұнды тұсын айтып, оқырманға бағыт береді.( 45-б.)

Бұрынғы ақындардың шығаруымен мұсылмандық негізін осы жырлар арқылы білдіріп, діни қиссаларды айтып жүруі ескі әдебиеттегі тұтас үлкен бағытты қалыптастырғаны жөнінде әдебиет тарихында ұзақ үнсіздіктен кейін кейінгі жылдары ғана айтыла бастағаны мәлім. М.Әуезов өзінің осы шағын еңбегінде оқырманға ел өткенін дұрыс түсіндіріп, рухани өмірдегі дін мен әдебиеттің байланысын, ажырамас бірлігін ашып көрсеткен.

М.Әуезовтің ғылыми еңбектерінің көп бөлегі қазақ халқының ауыз әдебиетінің тарихына, оның түрлі кезеңдеріне арналады. Ғалым ескілік мұрасының қай дәуірдің туындысы екенін, оның қандай көзқарастағы жазылғанын талдай келе әдебиет жәдігерінің қазақ халқына тиесілі оның тарихына қатысты тұсына айрықша тоқталады. Батырлар жырын қарастырғанда ғалым олардың тарихи өмір сүру уақытын болжайды, олардың басқа елдермен қатынасына ден қойып, жан-жақты үңіледі.