- Асеке! Сұхбатымызды бүгінгі күні елдің бәрінің аузында жүрген 12 жылдық орта білім жүйесі жайлы сұрақтан бастасақ. Өйткені, зиялы қауымның бір бөлігі жаңа жүйеге көшуге жан-тәнімен қарсы. Білім министрлігі болса неге өтпеуге болмайтынымызға тұшымды жауап бере алмай-ақ келеді. «Әлемдегі елдердің басым көпшілігі 12 жылдық жүйеде» дейді, ал, бұл жүйеде емес елдер қай елдер, олардағы орта білім деңгейі қандай жағдайда, бұл туралы талдау, сараптама жасалған дүниені баспасөз бетінен таба алмайсыз...

- ...Олар айтпаса мен айтайын сізге, Батысыңыз да, Шығысыңыз да түгелге жуық осы жүйеде. Жапонияда тіпті орта мектепте 13 жыл оқиды. Бұл жүйеге кірмейтіндер – Иран, Ауғанстан, Түркіменстан секілді елдер.

-Енді осы Батыс пен Шығыстың, дәлірек айтқанда, бұрынғы кеңестік кеңістіктің білім саласын әлемнің қалған бөлігіндегілермен салыстыра алатын әрі ғалым, әрі ұстаз ретінде сіз қандай пікірдесіз?

- Жалпы, бұл жерде аталған жүйеге кіру-кірмеу туралы сөз мүлдем болмауы тиіс! Өйткені бүкіл әлем осы ізге түскен. Қалау біздің өзіміздің еркімізде. Түркіменстан, Ауғанстан секілді бұрынғы 10 жылдық жүйемізге ешнәрсе жетпейді деп отыра берсек немесе одан да ары кетіп, 8 жылдық жүйеге көшіп алсақ ешкім бізге ештеңе істей алмайды. Тек солай еткеніміз дұрыс бола ма?
Екіншіден, 12 жылдық жүйеге өту – Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына мүше болуға әрекеттеніп жатқан бізге осы ұйым тарапынан қойылып отырған көптеген талаптардың бірі. 
Үшіншіден, бұл жүйеге өтсек Болонья шартына сәйкес біздің дипломды «мойындап», жоғары білімді мамандарымыз дамыған мемлекеттерде жұмыс істеуге мүмкіндік алады.

- Дипломдарымыздың «мойындалу-мойындалмауы» бүгінгі күнгі ең күйіп тұрған мәселе емес шығар... Дегенмен, жоғарыда сіз айтып өткеннің бәрін бүгінгі өмір талабы, оған қарсылық көрсету мағынасыз деп түсінемін. Бірақ, басты әңгіме қандай игілікке болсын икемделе білуде, оны өз пайдаңа жарата білуде ғой. Тек қана жақсылықтан құралған зат болмайтыны белгілі емес пе? Мысалы, қазіргі оқушыларды жоғары сыныптарда қалай түзу жолдан тайдырмай ұстауға болады, осыған менің миым жетпейді. Неге? Бүгінгі заман жастарының акселераттығы аздай, біз, үлкендер олардың ертерек рухани азғындауы үшін қолдан келгеннің бәрін аянбай істеп жатырмыз. Осындай жағдайда 17-18-ге келген бойжеткен қыз бен ержеткен жігіттің 11-12-сыныптарда ойлайтыны сабақ бола ма, жоқ әлде махаббат бола ма? Ертең-ақ алдымыздан шығатын осы мәселе жайлы министрліктің бір де бір маманының жақ ашқағанын көре алмай келеміз.

- Дұрыс айтасыз, соқталдай-соқталдай қыз бен жігіттің махаббатты ойлауы, дұрысырағы заманға сәйкес махаббат ойнауы – табиғат заңы, оған қарсы біз ешнәрсе істей алмаймыз. Қайтсек те бұл мәселеден аттап өте алмаймыз. Ал, ол Батыста таза батысша шешімін баяғыда тауып қойған – әр мектептің жанында... балабақша-ясли салынған. Оқушы қыз сабағын да оқиды, үзілісте осы мектепте оқып жүріп туып алған баласын да емізеді.

-Жетіскен тірлік екен... «Өзімен кетсін» деп айтуға жаман қылық атаулыны жапсырып ала қоюда алдына жан салмайтын жаратылысымыз жібермейді. Ендеше, мұндай үрдістің ертең сүріне-қабына бізге де жететінін басымыздағы шашымыздай көре берейік. Және оны қарсы алуға күні бүгіннен дайындала беруіміз керек шығар. Бірақ, қазақ оқырманы Батыстың бұл «озық тәжірибесі» туралы бірінші рет сіздің аузыңыздан есітіп отыр. Неге Үкімет дә осы мәселеде үнсіз болып келген?

- Біздің елдің мамандары шетелге барғанда әрбір мәселені бүге-шігесіне дейін зерттейді деуге болмайды. Олар барғанда ары кетсе бір аптаға барады, бір аптаның ішінде нені зерттеп үлгеруге болады? Және олардың көбі іссапардағы уақытының жартысын ғана барған мақсатына арнап, қалған жартысын туристік мақсатқа, киім-кешек алуға арнайтыны жасырын емес. Іске деген мұндай көзқарастан соң тиянақты зерттеу, сараптау болмайтыны өз-өзінен түсінікті емес пе?

- Бізде қалыптасқан көзқарас тұрғысынан келгенде нағыз азғындаған тірлік болып табылатын талай қылық жеке бастың құқығын қоғамдық пікірден де, басқадан да, жалпы барлық нәрседен жоғары қоятын Батыс үшін үйреншікті жайға айналғанына көп болды. Олардың заң бұзбауға тырысатыны, ал, қалғанының бәріне «бұл менің жеке өмірім, оған араласуға ешкімнің хақы жоқ!» деп, ұлу секілді тасқамалдың ішіне кіріп алатыны белгілі. Томас Джефферсонның «жақсы заңың болғанша жақсы дәстүрің болсын» дегені бар емес пе? Америка секілді жас елде ұлттық дәстүрдің тамыры болмағанынан күйген соң айтқан ғой. Моральдық мәселенің бірін Батыстың қалай шешкеніне әдемі мысал келтірдіңіз. Бірақ, 12 жылдық білім жүйесінің рухани жағынан ғана емес, таза кәіптік тұрғыдан қарағанда да қиындықтары бар емес пе? Мысалы, бақандай 12 жыл оқып шыққан атпал жігіт он бесінде отау иесі болатын бұрынғы аталарындай отбасын асырамақ түгілі өзіне нан тауып жей алмайды. Себебі, оның басында жалаң теория ғана бар, ал, қолынан келетін ешқандай өнері жоқ. Рас, қолында мамандық алғаны туралы қағазы да болуы мүмкін, бірақ бәрібір ертең оны ешкім жұмысқа алмайды, өйткені біліктілігі, шеберлігі шын мәнінде жоқтың қасы. Біз оқушылардың кәсіби мамандығы жайлы мәселені тағы да тыңғылықты шешіп алмай, он екі жылдыққа көшуге асығудамыз. Мұндай үлкен мәселелерге келгенде бізден орыстар да жақсы, өйткені «русские долго запрягут, но быстро ездят». Сіз не дейсіз?

-Батыста бұл мәселе де баяғыда шешіліп қойылған. Мысалы, Германияда орта білім жүйесі, қысқарта айтар болсақ, былай. Мұнда оқушылардың бір тобы тек сауатын ашумен шектеледі. Өйткені олардың өзі, ата-аналары балаларының одан артыққа құлағынан сүйресе де жарамайтынын көреді. Көреді де буынсыз жерге пышақ ұрмай, сол біліммен тоқтайды. Бұл категорияның, қазақшалап алар болсақ, санаттың мамандарының деңгейі қызмет көрсету шеңберінен аспайды. Бұл салада оларға асып бара жатқан білім керек те емес. Бастауыш мектеп төңірегінде қалатындар немістер емес, түгелдей дерлік Азиядан барғандар, аздап Африкадан шыққандар. Бұл мектеп, қазақша айтқанда «халық мектебі» деп аталады. 
Екінші санаттағылар, негізінен жұмысшы тапты құруға дайындалушылар. Бұлар барлығы дерлік түріктер, содан кейін немістердің терең білімге икемі, қабілеті жоқтары. Олар мектептің өзінде-ақ жақсы кәсіби мамандық алып, немістік тәртіпке, ұқыптылыққа сүйене отырып көп нәрсені үйреніп, көп нәрсе іс жүзінде қолынан келетін болып шығады. Дайын мамандар. Бұл мектеп, ескі орыс атауымен атар болсақ, «реальная школа» деп аталады.
Орта мектептің үшінші, ең жоғары сатыдағы бөлімі – «гимназия». Гимназияда негізінен жоғары оқу орнында білімін жалғастыруға дайын оқушылар оқиды.

-Асеке, мына айтып отырғаныңыз орта мектептің ең үздік, идеалдық үлгісі ғой. Бұрын кеңес кезінде еврейлер балаларын осылай тәрбиелейтін еді. Су сатуға ғана икемі бар баласы сегізжылдықты бітірген соң өмір бойы су сатумен өтетін, музыкаға икемі бар баласы скрпикасын шиқылдатумен өтетін, ғылымға икемі бар баласы өмір бойы бір шыбынды немесе құртты зерттеумен өтетін. Бірақ барлығы да өз ісінің асқан білгірі, шебері болып аталатын және соның арқасында сол кезде-ақ шеттерінен «миллионер» болатын. Бірақ, қай қазақ баласын «менің баламнан тек шаштаразы шығады немесе тек токарь ғана болады» деп мектепті түгел оқытпай қояды? Мектепті айтасыз, өледі, тіріледі, бірақ, қайтсе де ұлын да, қызын да жоғары оқу орнын бітіртуге тырысады ғой. Осындай қазақы психологияның салдарынан қазірдің өзінде техникалық жұмысшы мамандар жетіспейді. Ал, электроника жағында тіпті жоқ десек те болады. тағы да дайындықсыз суға түсеміз бе, не істейміз?

-Дайындықтың мен білетін бір ғана түрі бар, ол – қазақ жалған кісілікті, бос сөзді қою керек. Нарық заманы кімнің кім екенін аяусыз, боямасыз, ашық көрсетіп береді. Сондықтан кім неғұрлым ертерек өзінің шамасы неге келетінін түсініп, соған сәйкес қимылдап, нақты іспен айналысады, сол адам соғұрлым ұтады. Қатал өмір бізді ерте ме, кеш пе, осы ақиқатты ұғынуға мәжбүр етеді. Біздің сөзіміз көп, ісіміз аз, осы екеуінің орнын ауыстырсақ, сіз айтқан дайындығымыз осы болып шығады. 

- Өткен ғасырдың 20-жылдары қазақ жазушылары, тіпті Қаныш Сәтпаев секілді жазушылықтан ауылы алыс зиялылары да бар, «бір жыл бірнәрсе етіп күн көрерміз, жазуымызды қоя тұрайық та оқулықтар жазайық» деген шешімге келіп, сол игі істі жүзеге асырған екен. Бәріміз сол Сәкен Сейфуллиндер жазған қазақ әдебиетінің оқулығынан сусындап өстік. Осы тұрғыдан келгенде бүгінгі таңда қазақ мектебі үшін, әсіресе орта мектеп үшін математика оқулығын жазу деген ой сізді мазаламай ма? Жоқ әлде менің көңілім толмайтын, тікелей аударма екені көрініп тұратын оқулықтар сізді толығымен қанағаттандыра ма?

-Оқулықтардың жарамсыз екенін мен де байқап жүрмін. Түптеп келгенде, әңгіме сіз айтқандай, орыс тілінде жақсы жазылған оқулықтардың қазақшаға тәржімалағанда аударманың сапасыздығынан жаман болып шыққанында емес. Әңгіме сол жақсы деген оқулықтардың өзінің таза математика тұрғысынан келгенде нашарлығында. Мен ол кемшіліктерді көріп те тұрмын, жөндегім де келеді, бірақ оқулық жазу үшін математик болу, ғалым болу аз, ол үшін ең алдымен мен педагог болуым керек. Менің «Асеке, бірлесіп оқулық жазайық» деген ұсыныспен педагогтар келетін шығар деп күтіп жүргеніме қанша жыл болды, ешкім келер емес. 

- Келмесе келмесін, Қап тауындағы ағайындар айтқандай, «тау Магомедке келмесе, Магомед тауға өзі бармаушы» ма еді? Педагогтардың алдына академик, математик Асқар Жұмаділдаевтың өзі неге бармайды? «Бірігіп оқулық жазайық!» деп өзі неге айтпайды? «Ғалымдығыңыз бір төбе, бұл еңбегіңіз бір төбе болар еді» демей-ақ қояйын, дегенмен, жақсы оқулық жазудың қаншалықты жауапты, қаншалықты маңызды іс екенін менен де жақсы білетін боларсыз деп ойлаймын. 

- «Бірігіп оқулық жазайық» деп айтқанмын да, жазғанмын да! Бәрібір ешкім келген жоқ. Сірә, бұл әлі уақыты келмеген шаруа болса керек. Әйтсе де «үмітсіз - шайтан» деген ғой. Мүмкін, бүгінгі жастардың біреуі болмаса біреуі: «аға, оқулық жазайық» деп келер деген үмітім бар. 

-Сіз осыдан бір жылдан астам уақыт бұрын Мұхтар Шахановтың ұлттың рухсыздануын уайымдаған «Компьютербасты жарты адамдар» деген кітабын «Жас Алаш» бетінде сынадыңыз. «Компьютербастылар көп емес, жоқ» дедіңіз. Менің сізге қарсы пікірім түрлі себептермен «Жас Алашта» жарық көрмеді, ал, басқаға бергім келмеді. Сөйтіп жүргенде Мұхтар Мағауиннің елдің көкейіндегі, оның ішінде менің мақаламдағы да сөздің көбін айтып қойған «Ұлтсыздану ұраны» шықты... Сіз ақын ағаңызды технологияның маңызын түсінбеді, біржақты кетті деп айыптай отырып, дәл сол ауруға өзіңіз ұшыраған секілдісіз. Компьютер рухқа қызмет істеу керек емес пе? Қызмет істемесе қауіпті емес пе?

- Тарихты, ұлттың дамуын жазушылар жасамайды, ұлттың дамуын техника мен технологияның озық өкілдері жасайды. Барлық заманда да осылай болған, бүгін де солай болады. Әсіресе, бүгін. Өмірдің осы шындығын, тіпті ащы ақиқатын біздің зиялы қауым еш түсіне де, ұғына да алар емес. Қазір Бұхар жыраудың заманы жоқ, ол заман келмеске кетті. Әр нәрсе өз уағында. Және біздің бүгінгі жырауларымыздың бұрынғы жыраулардан айырмашылығы – сөзі мен ісінің кереғарлығы. Бірінің емес, бәрінің дерлік. Барлық өзін классик санайтын, ең болмағанда алыптар санатына қосатын ақын-жазушыларымыздың өздерінің балалары әкелерінің, аталарының шығармаларын қазақша оқи алмайды. Оларды қазақша оқып, оқып қана қоймай жаттап өскен, сөйтіп ақымақ болып жүрген сіз бен біз ғана. Қазақтың тіліне, дініне қарсы шығып жатқандар да сол қазақтың зиялыларының, ығайы мен сығайының балалары, немерелері. Зиялы қауымның ұсақталып кеткені сонша олар болашақ – компьютерде, жоғары технологияда екенін түсінудің орнына әлі күнге дейін қазба байлықтарды сыртқа сатудан, сырттан дайын дүниені әкеліп өзімізге сатудан жоғары көтеріле алмай жүр. Ал, басқа елдер болашақтың неде екенін түсінуде. Мысалы, Үндістаннан шыққан мамандар дүние жүзіндегі компьютерлер бағдарламасының жартысынан астамын беріп отыр. олар шикізат сатып емес, ой мен ақыл, білім нәтижесін сатып байып отыр. 

Біздің жазушылар тіл дейді, дін дейді, ұлттық білім дейді. Бәрі дұрыс. Бірақ бізге бүгін ең басты керегі – жоғары технология, озық техника. Осы екеуі дамымай біз өркениет көшіне ілесе алмаймыз. Мен ешқандай да біржақтылыққа ұрынып отырған жоқпын, біржақтылыққа ұрынып жүрген біздің жазушылар. Жоғары технологияның соңына түсу жолында кешіккен әрбір күн бізді бір жылға артқа тастайды. Біз техникасы мен технологиясы барынша дамыған ел болсақ қана өз рухани байлығымызды әлемге таныта аламыз, мойындата аламыз. Өйткені, алдымен солардың арқасында ғана әлемге тарата аламыз. Екіншіден, рухани құндылықтарымызды сол кезде ғана өз елімізде ұстап тұра аламыз, себебі, сонда ғана басқа елдердің бұл жүйедегі экспансиясына төтеп бере аламыз. Сенің рухани дүниең ең бірінші өзіңе ғана керек. Сенің артыңда озық технология тұрса ғана өзге елдер сенің рухани байлығыңа қызығушылық танытады. Егер жапондардың әлемнің алдына түскен автокөлігі мен ең озық электроникасы болмаса бізге де, басқаларға да жапонның шай ішу дәстүрі, гейшалары, дзю-досы мен каратэсі, жалпы жапондық ұлттық өнер мен мәдениет соншалықты қызық болар ма еді? Жоқ, әрине. 

Ал, біз не істеп жүрміз? Он үш жыл өтті азаттық алғалы, кәне біздің биік технология мен күрделі техникаға қарай лап қойғанымыз? Оның орнына балаларымызды жаппай заң, кеден, салық саласының маманы болуға дайындап жатырмыз. Қазірдің өзінде саны көп, сапасы жоқ мұндай мамандар артығымен дайындалды дес де болады. Ары барғанда экономист болып шыққанын қалаймыз. 

-Асеке, халық қалай лап қояды, 70 жыл демей-ақ қояйық, кейінгі 30 жыл бойы мұғалім мен инженерлердің «көлденең табыс» болмағандықтан күнін көре алмай жүргенін ол әбден көрді ғой. Кеңес кезінде оқушыларымызды мектеп бітірген соң тұтас сыныптарымен қой бағуға қалдырды. Тұтас сыныптарымен электроника, машина жасау саласына бағыттаған жоқ. Енді неге өз билігіміз өзімізге тигенде мемлекет осы мәселені қолына алмайды? Неге мемлекет мың қойды бастайтын серкенің міндетін мойнына алмайды?

- Мемлекет мұнымен айналысуға, шынын айтқанда, мұршасы болған жоқ. Рас, нарыққа қорықпай кірдік, бұл дұрыс болды. Бірақ бұрысы - дайындықсыз кірдік. Одан да жаманы - жекешелендіру кезінде, оған дейін де біз халықтың, мемлекеттің қазына-мүлкін қайта бөліп, талап алдық. Біздің байларымыз солай пайда болды. Бұл ешкім үшін жаңалық та, құпия да емес. Қазір «алғашқы капитал құрау» кезеңі аяқталып келеді деп айтуға болады. Бірақ, мемлекет жақын арада серке болып, техниканы, технологияны, ғылымды дамытуды тікелей өз қолына ала қояды деу қиын. Мына Өзбекстан кеңес кезінде Мәскеуде, біздің аспиранттарымыз көрінген жатақхананың комендатына жалынышты, кіріптар болып жүргенде өздерінің аспиранттарына арнап 9-қабатты керемет жатақхана салған болатын. Оларда Ғылым академиясы, оның пәленбай ғылыми-зерттеу институттары қазір де жақсы жұмыс істеп тұр, ал, бізде оны жауып тастады. Осы бір мысалдың өзі талай нәрсені аңғартпай ма? Әрине, бізге ғылым да, технология да ауадай қажет, бірақ мемлекетке сенудің, мемлекетке үміт артудың керегі жоқ, әркім өзіне сенуі керек. Абай атамыз «өзіңе сен, өзіңді алып шығар, еңбегің мен қайратың екі жақтап» деген жоқ па еді?
Содан кейін мен анау айтқан, керемет ғалымдарды көріп тұрған жоқпын.

- Қазақ халқы өте дарынды, талантты халық қой...

-...Қазақ ешқандай да жұрттан асқан талантты халық емес! Оның өзге жұрттан асып бара жатқан ешнәрсесі жоқ! Қатардағы көп халықтың бірі, біреуден артық, біреуден кем.

-Сіздің бұл пікіріңізбен келісе қою қиын. Және менің сөзімнің дұрыс екендігін іштей өзіңіз де біліп отырсыз. Бірақ, бүгін сыртыңызбен басқаша айтып отырғаныңыздың өзіндік себептері бар шығар. Жарайды, мәселе онда емес. Мәселе халқымыздың ішінде аса талантты инженерлердің, ғалымдардың, өнертапқыштардың, өнерпаздардың толып жатқандығында. Тек талантты адамның әдетте күйкі тіршілікте әлсіз болатыны – өмір заңдылығы. «Таланттарға көмектес, бейталант өзі-ақ жарып шығады» деген сөз содан шыққан болар. Таланттарды іздеу, табу, қолтығынан демеп жіберу, олардың ішкі әлеуетін, орысша айтсақ, потенциалын сыртқа шығаруға сеп болу – мемлекеттің басты міндетінің бірі емес пе?

-  Айтып отырмын ғой, өзінің ішкі әлеуетін сыртқа шығару, ол - ең алдымен сол адамның міндеті, керек болса, қасиетті борышы. Қазаққа ортаны, мемлекетті, жалпы өзгені кінәлағанды қою керек. Егер өзінің бойына Құдай берген талантты, дарынды пайдалана алмаса оған кім кінәлі? Мысалы, маған Құдай математиктік талант берген екен, мен соны барынша пайдалануға тырыстым. Пайдаландым да. 100 пайыз пайдаландым деп айта аламын. Өмірде қай нәрсеге қолым жетпесін, мен соның бәріне ғалымдығымның соңында қызмет еткенімнің арқасында жеттім. Менің к.п.д.-ым 100-ге тең!

- Жұрттың бәрі Жұмаділдаев емес қой. Бірақ сол жұрт Жұмаділдаев болмаса да оған ұқсап бағуы үшін не істеу керек? Ең бірінші неден бастау керек? 

-Ең бірінші өтірік айтқанды қойғаннан бастау керек. Екінші, еріншектікті, үшінші қызыл сөзді, бос мақтанды тастау керек. Мұның бәрінің орнына жұмыс істеген жөн. Кедейден бастап буржуазияға дейін. 

 - Буржуазияны жақсы айттыңыз. Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаев нарық саясатын бастаған кезде «біздің халқымызды алға сүйрейтін өзіміздің ішімізден шыққан байларымыз болады, жігіттердің байығанынан қорқып-үрікпеу керек, қайта байлардың көбейе түсуіне барлық жағдай жасау қажет» деп еді. Және осы бағытынан таймай келеді. Ал, енді осы «жаңа қазақтар» елдің сенімін, Елбасының үмітін ақтап жүр ме? Мысалы, елдің экономикасын алға апаратын, өрге сүйрейтін нәрсе – техникалық жаңалықтардың авторларына солар көмектесіп жүр ме? 

-Олар көмектесіп жүр деп айта алмаймын. Бірақ көмектесуге міндетті емес деп айтамын. Жаңалықтар авторы демекші, Сейілбек Қышқашұлы деген өнертапқыш ағамыз болды. Сол кісі газет беттерін бермей облыс әкімдеріне, министрлерге, басқаларға «менің техникалық жаңалықтарымды өндіріске ендіріп беріңдер» деп кезінде хат, ашық хат жазып жатты. Жеріне жеткізе жазды да, бірақ көзі тірісінде одан шыққан нәтиже болмады. Ал, өнертапқыш өз жаңалығын өндіріске ендірумен өзі айналысуы тиіс еді. Ол қалада қағаздағы идеясын жұмыс істеп тұрған темірге айналдырып, кәсіпкерлердің, үкімет адамдарының көздеріне көрсетуі керек болатын.

-Өнертапқыш адам ондай көп ақшаны қайдан табады? «Опытный образец» дейміз ғой, ол жаңа техниканың жұмыс істейтін бір дана үлгісін жасатудың өзі қыруар қаржыны керек етеді емес пе?

- Ақшаны қайдан табады, оны өздері біледі. Тапса енгізе алады, таппаса қалады, басқа амал жоқ.

-Неге жоқ, дәл осы «опытный образец» жасауды мемлекет өз қолына алса болады ғой? Сыртылдап жұмыс істеп тұрған техниканы көрген соң оны өндіріске ендіруге кәсіпкерлердің өздері-ақ құмбыл болады. құмбыл болмаған күнде де тапсырыс беретін фирма компанияны табу оңайлайды. Ең қиыны, осы тәжірибелік дананы жасату ғой.

- Жалпы кәсіпкерлерге үміт артудың ешқандай реті жоқ. Адам тек өзіне сенуі керек. Өзің жүгірмесең сен үшін басқа біреу жүгіреді деген бос сөз.

-«Шәкіртсіз ұстаз - тұл» дейді қазақ. Өзіңіз көп мысал келтіретін еврейлерде ғылымның барлық саласында «пәленшенің мектебі, түгеншенің мектебі» деген мектептері бар. Ең ақыры шахматта да солай. Бұрын Ботвинник мектебі бар еді, қазір оны Каспаров мектебі жалғастыруда. Карпов мектебі және бар. Осы тұрғыдан келгенде сіздің де өз мектебіңізді ашу ойыңызда жоқ па?

-Біріншіден, шахмат мектебі мен математика мектебі екеуі екі бөлек дүние. Екіншіден, Ботвинник өз мектебін жаңылыспасам зейнеткерлікке шыққан соң ашты. оған дейін ол таза ғылыми жұмыстармен айналысты. Мен де әзір ғалым ретінде айтарымның бәрін айтып болдым, өзімнің бойымдағы берерімнің барлығын беріп болдым дей алмаймын, ғалым ретінде әлі де жүзеге асырсам деген талай іс-жоспарым бар.

Бұған қоса менің бірнеше университетте, тіпті, шетелдердің университеттеріне барып лекция оқитыным тағы бар. Уақыттың бәрі алдын-ала есептеліп, жоспарланып қойылған. «Мектеп ашатын едім» деп әкімшілікке, басқа жерге барып жүретін уақытым қайда менің?

Одан өзге менің деңгейім мектеп оқушысына, тіпті университеттің бірінші, екінші курсына лекция оқитын деңгей емес. Ол лекцияларды кез келген жоғары білімді математик оқи алады. 

-Асеке, кешіріңіз, сіз мені онша түсінбей қалдыңыз-ау деймін. Менің айтып отырғаным ресми мектеп емес. Керісінше! Менің айтпағым сіз математикаға қабілетті балаларды республикалық физика-математика мектебін бітіргендер арасынан болсын, түрлі жоғары оқу орындары мен ғылыми институттар арасынан болсын, іздеп, тауып, олардың дарынының жарқырап ашылуына септігіңіз тисе, оларға өз сабағынан мүлдем басқа, тереңдетілген бағдарламамен тапсырма беріп көрсеңіз деген ой. Кейін олар «біз Жұмаділдаевтың шекпенінен шықтық» деп айта жүретіндей болсын деген ой.

-Бұл жағынан қолға алынып жатқан нәрселер жоқ емес, бар. Жалпы, алдымен бір мәселені түсініп алайық. Ғылым өркендеу үшін оған деген ұмтылыс, орта, орысша ғылыми тілмен айтсақ, «критическая масса» қалыптасуы шарт. Міне, орта, сол масса бізде соңғы кезде қалыптасып келеді. Мен осыған қуанамын. Оны байқайтын себебім, мен студенттеріме ерекше есептер беріп тұрамын. Жыл өткен сайын қызығушылар, ізденушілер көбейіп келеді.

Міне, осы жақында ғана Қазақ-Британ Университетінің студенті Дамир Елеусізов деген жігіт осындай қиын есептің бірін шығарып, менің өзім тағайындаған 300 доллар бәйгемді ұтып алды. Тіпті, тағы екі студент шығарды сол есепті. Үшеуі үш түрлі жолмен шығарған, бірақ Дамирдың жолы ана екеуінікінен әдемі. Әрі біріншінің аты бірінші, сондықтан бәйге соған бұйырды.

- Шіркін, сол бәйгені өз жалақыңыздан сіз емес, компаниясының табысынан қазақтың байлары беріп тұрса ғой...

- Мен үшін олар беріп жатса қой демеймін, әрине. Тек сыйлық ұйымдастыратындардың бәйгені кім жеңіп алатынын да өздері шешетіні дұрыс емес. Сенің жаныңның ашығаны жақсы, бірақ жеңімпазды анықтауды мамандарға тапсырған жөн. Амандық болса, ондай күнге де жететін болармыз... Одан да бұрын технологиясы дамыған ел болуға ертерек жетсек деңіз.
-Иә, сондай ел болғанымызды көруге жазсын.

Сұхбатыңызға рахмет!

Сұхбаттасқан Өмірзақ АҚЖІГІТ, «ЕВРАЗИЯ-KZ».01.04.200