Кеңістік – барлық нәрсенің, ал уақыт – бүкіл оқиғаның өлшемі. Уақыт пен кеңістіктің көкжиегі тоғысқан кезде ұлт тарихы басталады. Бұл – жай ғана әдемі афоризм емес. Шын мәнінде, немістердің, италиялықтардың немесе үнді халықтарының жылнамасына көз жүгіртсек, олардың мыңдаған жылды қамтитын төл тарихындағы ұлы жетістіктерінің дені осы елдер қазір мекен етіп жатқан аумақтарға қатыстылығы жөнінде сұрақ туындайтыны орынды. Әрине, ежелгі Рим деген қазіргі Италия емес, бірақ италиялықтар өздерінің тарихи тамырымен мақтана алады. Бұл – орынды мақтаныш. Сол сияқты, ежелгі готтар мен бүгінгі немістер де бір халық емес, бірақ олар да Германияның мол тарихи мұрасының бір бөлшегі. Полиэтникалық бай мәдениеті бар ежелгі Үндістан мен бүгінгі үнді халқын тарих толқынында үздіксіз дамып келе жатқан бірегей өркениет ретінде қарастыруға болады. Бұл – тарихқа деген дұрыс ұстаным. Сол арқылы түп-тамырымызды білуге, ұлттық тарихымызға терең үңіліп, оның күрмеулі түйінін шешуге мүмкіндік туады. Қазақстан тарихы да жеке жұрнақтарымен емес, тұтастай қалпында қазіргі заманауи ғылым тұрғысынан қарағанда түсінікті болуға тиіс. Оған қажетті дәйектеріміз де жеткілікті. Біріншіден, қосқан үлестері кейінірек сөз болатын протомемлекеттік бірлестіктердің дені қазіргі Қазақстан аумағында құрылып, қазақ ұлты этногенезінің негізгі элементтерін құрап отыр. Екіншіден, біз айтқалы отырған зор мәдени жетістіктер шоғыры даламызға сырттан келген жоқ, керісінше, көпшілігі осы кең-байтақ өлкеде пайда болып, содан кейін Батыс пен Шығысқа, Күнгей мен Теріскейге таралды. Үшіншіден, кейінгі жылдары табылған тарихи жәдігерлер біздің бабаларымыздың өз заманындағы ең озық, ең үздік технологиялық жаңалықтарға тікелей қатысы бар екенін айғақтайды. Бұл жәдігерлер Ұлы даланың жаһандық тарихтағы орнына тың көзқараспен қарауға мүмкіндік береді. Тіпті, қазақтың кейбір ру-тайпаларының атаулары «қазақ» этнонимінен талай ғасыр бұрын белгілі болған. Осының өзі біздің ұлттық тарихымыздың көкжиегі бұған дейін айтылып жүрген кезеңнен тым әріде жатқанын айғақтайды. Еуропацентристік көзқарас сақтар мен ғұндар және басқа да бүгінгі түркі халықтарының арғы бабалары саналатын этностық топтар біздің ұлтымыздың тарихи этногенезінің ажырамас бөлшегі болғаны туралы бұлтартпас фактілерді көруге мүмкіндік берген жоқ. Сонымен бірге ұзақ уақыттан бері біздің жерімізде өмір сүріп келе жатқан көптеген этностарға ортақ Қазақстан тарихы туралы сөз болып отырғанын атап өткеніміз жөн. Бұл – түрлі этностардың көптеген көрнекті тұлғалары өз үлестерін қосқан бүкіл халқымызға ортақ тарих. Бүгінде төл тарихымызға оң көзқарас керек. Бірақ қандай да бір тарихи оқиғаны таңдамалы және конъюнктуралық тұрғыдан ғана сипаттаумен шектелуге болмайды. Ақ пен қара – бір-бірінен ажырамайтын ұғымдар. Бұлар өзара бірлескенде жеке адамдардың да, тұтас халықтардың да өміріне қайталанбас реңк береді. Біздің тарихымызда қасіретті сәттер мен қайғылы оқиғалар, сұрапыл соғыстар мен қақтығыстар, әлеуметтік тұрғыдан қауіпті сынақтар мен саяси қуғын-сүргіндер аз болмады. Мұны ұмытуға хақымыз жоқ. Көпқырлы әрі ауқымды тарихымызды дұрыс түсініп, қабылдай білуіміз керек. Біз басқа халықтардың рөлін төмендетіп, өзіміздің ұлылығымызды көрсетейін деп отырғанымыз жоқ. Ең бастысы, біз нақты ғылыми деректерге сүйене отырып, жаһандық тарихтағы өз рөлімізді байыппен әрі дұрыс пайымдауға тиіспіз. Сонымен, Ұлы даланың жеті қырына тоқталайық. І. ҰЛТ ТАРИХЫНДАҒЫ КЕҢІСТІК ПЕН УАҚЫТ Біздің жеріміз материалдық мәдениеттің көптеген дүниелерінің пайда болған орны, бастау бұлағы десек, асыра айтқандық емес. Қазіргі қоғам өмірінің ажырамас бөлшегіне айналған көптеген бұйымдар кезінде біздің өлкемізде ойлап табылған. Ұлы даланы мекен еткен ежелгі адамдар талай техникалық жаңалықтар ойлап тауып, бұрын-соңды қолданылмаған жаңа құралдар жасаған. Бұларды адамзат баласы жер жүзінің әр түкпірінде әлі күнге дейін пайдаланып келеді. Көне жылнамалар бүгінгі қазақтардың арғы бабалары ұлан-ғайыр Еуразия құрлығындағы саяси және экономикалық тарихтың беталысын талай рет түбегейлі өзгерткені туралы сыр шертеді. 1. Атқа міну мәдениеті Атқа міну мәдениеті мен жылқы шаруашылығы жер жүзіне Ұлы даладан тарағаны тарихтан белгілі. Еліміздің солтүстік өңіріндегі энеолит дәуіріне тиесілі «Ботай» қонысында жүргізілген қазба жұмыстары жылқының тұңғыш рет қазіргі Қазақстан аумағында қолға үйретілгенін дәлелдеді. Жылқыны қолға үйрету арқылы біздің бабаларымыз өз дәуірінде адам айтқысыз үстемдікке ие болды. Ал жаһандық ауқымда алсақ, шаруашылық пен әскери саладағы теңдессіз революцияға жол ашты. Жылқының қолға үйретілуі атқа міну мәдениетінің де негізін қалады. Бес қаруын асынған салт атты сарбаз айбарлы көшпенділер империялары тарих сахнасына шыққан дәуірдің символына айналды. Ту ұстаған салт атты жауынгердің бейнесі – батырлар заманының ең танымал эмблемасы, сонымен қатар, атты әскердің пайда болуына байланысты қалыптасқан көшпенділер әлемі «мәдени кодының» айрықша элементі. Автокөлік қозғалтқыштарының қуаты әлі күнге дейін аттың күшімен өлшенеді. Бұл дәстүр – жер жүзінде салт аттылар үстемдік құрған ұлы дәуірге деген құрметтің белгісі. Біз әлемнің барлық түкпіріне ежелгі қазақ жерінен тараған осынау ұлы технологиялық революцияның жемісін адамзат баласы ХІХ ғасырға дейін пайдаланып келгенін ұмытпауға тиіспіз. Қазіргі киім үлгісінің базалық компоненттері Дала өркениетінің ерте кезеңінен тамыр тартады. Атқа міну мәдениеті салт атты жауынгердің ықшам киім үлгісін дүниеге әкелді. Ат үстінде жүргенде ыңғайлы болуы үшін бабаларымыз алғаш рет киімді үстіңгі және астыңғы деп екіге бөлді. Осылайша кәдімгі шалбардың алғашқы нұсқасы пайда болды. Бұл салт атты адамдардың ат құлағында ойнауына, ұрыс кезінде еркін қимылдауына мүмкіндік берді. Дала тұрғындары теріден, киізден, кендір мен жүннен, кенептен шалбар тікті. Содан бері мыңдаған жыл өтсе де, киімнің осы түрі өзгере қоймады. Қазба жұмыстары кезінде табылған көне шалбарлардың қазіргі шалбардан еш айырмасы жоқ. Сонымен қатар бүгінгі етіктердің барлық түрі көшпенділер атқа мінгенде киген жұмсақ өкшелі саптама етіктің «мұрагерлері» екені белгілі. Ат үстінде жүрген көшпенділер тақымына басқан сәйгүлігіне неғұрлым еркін мініп жүруі үшін биік ер-тұрман мен үзеңгіні ойлап тапты. Бұл жаңалық салт атты адамның ат үстінде қаққан қазықтай мығым отыруына, сонымен бірге шауып бара жатып, қолындағы қаруын еш қиындықсыз және неғұрлым тиімді қолдануына мүмкіндік берді. Бабаларымыз шапқан аттың үстінен садақ тартуды барынша жетілдірді. Соған байланысты қарудың құрылымы да өзгеріп, күрделі, ыңғайлы әрі қуатты бола түсті. Масағына қауырсын тағылып, металмен ұшталған жебе берен сауытты тесіп өтетін көбебұзарға айналды. Қазақстан аумағында өмір сүрген түркі тайпалары ойлап тапқан тағы бір технологиялық жаңалық – қылыш. Оның оқтай түзу немесе иілген жүзі – ерекше белгісі. Бұл қару ең маңызды әрі кең таралған соғыс құралына айналды. Сарбаз бен оның мінген атын қорғауға арналған сауытты да алғаш рет біздің бабаларымыз жасаған. Еуразия көшпенділерінің айрықша маңызды әскери жаңалығына баланған мұздай темір құрсанған атты әскер осылайша пайда болды. Отты қару пайда болып, жаппай қолданысқа енгенге дейін атты әскердің дамуы біздің дәуірімізге дейінгі І мыңжылдық пен біздің дәуіріміздің І ғасыры арасында көшпенділердің ұзақ уақыт бойы бұрын-соңды болмаған жауынгерлік үстемдік орнатуын қамтамасыз еткен жасақтың ерекше түрі – айбарлы атты әскердің қалыптасуына ықпал етті. 2. Ұлы даладағы ежелгі металлургия Металл өндірудің амал-тәсілдерін табу тарихтың жаңа кезеңіне жол ашып, адамзат дамуының барысын түбегейлі өзгертті. Сан алуан металл кендеріне бай қазақ жері – металлургия пайда болған алғашқы орталықтардың бірі. Ежелгі заманда-ақ Қазақстанның Орталық, Солтүстік және Шығыс аймақтарында тау-кен өндірісінің ошақтары пайда болып, қола, мыс, мырыш, темір, күміс пен алтын қорытпалары алына бастады. Ата-бабаларымыз жаңа, неғұрлым берік металдар өндіру ісін дамытып, олардың жедел технологиялық ілгерілеуіне жол ашты. Қазба жұмыстары барысында табылған металл қорытатын пештер мен қолдан жасалған әшекей бұйымдары, ежелгі дәуірдің тұрмыстық заттары мен қару-жарақтары бұл туралы тереңнен сыр шертеді. Осының бәрі ежелгі замандарда біздің жеріміздегі дала өркениеті технологиялық тұрғыдан қаншалықты қарқынды дамығанын көрсетеді. 3. Аң стилі Біздің ата-бабаларымыз қоршаған ортамен етене өмір сүріп, өздерін табиғаттың ажырамас бөлшегі санаған. Бұл басты тұрмыс қағидаты Ұлы даланы мекендеген халықтардың дүниетанымы мен құндылықтарын қалыптастырды. Өз жазуы мен мифологиясы бар Қазақстанның ежелгі тұрғындарының озық мәдениеті болды. Олардың мұрасының жарқын көрінісі, көркем болмысы мен рухани байлығының айшықты белгісі – «аң стилі» өнері. Жануарлар бейнесін тұрмыста пайдалану адам мен табиғаттың өзара байланысының символына баланып, көшпенділердің рухани бағдарын айқындап отырған. Олар жыртқыштардың, негізінен мысық тұқымдас аңдардың суретін көбірек қолданған. Егемен Қазақстанның символдарының бірі – жергілікті жануарлар әлемінде сирек кездесетін тұрпаты текті қар барысы екені кездейсоқ емес. Бұл ретте, аң стилі бабаларымыздың айрықша жоғары өндірістік тәжірибесі болғанын көрсетеді. Олар оюлап кескіндеуді, металмен жұмыс істеудің техникасын, соның ішінде, мыс пен қоладан балқымалар жасаудың және құймалар құюдың, жайма алтын дайындаудың күрделі әдістерін жақсы меңгерген. Жалпы, «аң стилі» феномені әлемдік өнердегі биік белестердің бірі саналады. 4. Алтын адам Біздің түп-тамырымызға жаңаша көзқараспен қарауға жол ашып, әлемдік ғылым үшін сенсация саналған жаңалық – 1969 жылы Қазақстанның Есік қорғанынан табылған, өнертанушы ғалымдар арасында «қазақстандық Тутанхамон» деген атқа ие болған «Алтын адам». Бұл жауынгер талай тылсым құпияның бетін ашты. Біздің бабаларымыз әлі күнге дейін өзінің асқан көркемдігімен тамсандыратын аса жоғары деңгейдегі көркем дүниелер жасаған. Жауынгердің алтынмен апталған киімдері ежелгі шеберлердің алтын өңдеу техникасын жақсы меңгергенін аңғартады. Сонымен бірге бұл жаңалық Дала өркениетінің зор қуаты мен эстетикасын әйгілейтін бай мифологияны паш етті. Дала халқы өз көсемдерін осылайша ұлықтап, оның мәртебесін күн секілді құдірет деңгейіне көтеріп асқақтатқан. Қорымдағы сән-салтанатты жасау-жабдықтар ежелгі бабаларымыздың зияткерлік дәстүрлерінен де мол хабар береді. Жауынгердің жанынан табылған күміс кеселердің бірінде ойып жазылған таңбалар бар. Бұл – Орталық Азия аумағынан бұрын-соңды табылған жазу атаулының ішіндегі ең көнесі. 5. Түркі әлемінің бесігі Қазақтардың және Еуразияның басқа да халықтарының тарихында Алтайдың алар орны ерекше. Осынау асқар таулар ғасырлар бойы Қазақстан жерінің тәжі ғана емес, күллі түркі әлемінің бесігі саналды. Дәл осы өңірде біздің дәуіріміздің І мыңжылдығының орта шенінде Түркі дүниесі пайда болып, Ұлы дала төсінде жаңа кезең басталды. Тарих пен география түркі мемлекеттері мен ұлы көшпенділер империялары сабақтастығының айрықша моделін қалыптастырды. Бұл мемлекеттер ұзақ уақыт бойы бірін-бірі алмастырып, орта ғасырдағы Қазақстанның экономикалық, саяси және мәдени өмірінде өзінің өшпес ізін қалдырды. Орасан зор кеңістікті игере білген түркілер ұлан-ғайыр далада көшпелі және отырықшы өркениеттің өзіндік өрнегін қалыптастырып, өнер мен ғылымның және әлемдік сауданың орталығына айналған ортағасырлық қалалардың гүлденуіне жол ашты. Мәселен, орта ғасырдағы Отырар қаласы әлемдік өркениеттің ұлы ойшылдарының бірі – Әбу Насыр Әл-Фарабиді дүниеге әкелсе, түркі халықтарының рухани көшбасшыларының бірі Қожа Ахмет Ясауи Түркістан қаласында өмір сүріп, ілім таратқан. 6. Ұлы Жібек жолы Еліміздің географиялық тұрғыдан ұтымды, яғни Еуразия құрлығының кіндігінде орналасуы ежелден әртүрлі мемлекеттер мен өркениеттер арасында транзиттік «дәліздердің» пайда болуына септігін тигізді. Біздің дәуірімізден бастап бұл құрлық жолдары Үлкен Еуразияның Шығысы мен Батысы, Солтүстігі мен Оңтүстігі арасындағы сауда және мәдениет саласындағы байланыстардың трансконтинентальды желісіне – Ұлы Жібек жолы жүйесіне айналды. Бұл жол халықтар арасындағы жаһандық өзара тауар айналымы мен зияткерлік ынтымақтастықтың қалыптасып, дамуы үшін орнықты платформа болды. Керуен жолдарын мінсіз ұйымдастырып, қауіпсіздігін қамтамасыз еткен Ұлы дала халқы ежелгі және орта ғасырлардағы аса маңызды сауда қатынасының басты дәнекері саналды. Дала белдеуі Қытай, Үнді, Парсы, Жерорта теңізі, Таяу Шығыс және славян өркениеттерін байланыстырды. Алғаш пайда болған сәттен бастап, Ұлы Жібек жолы картасы, негізінен, Түрік империяларының аумағын қамтыды. Орталық Еуразияда түркілер үстемдік құрған кезеңде Ұлы Жібек жолы гүлдену шегіне жетіп, халықаралық ауқымда экономиканы өркендетуге және мәдениетті дамытуға септігін тигізді. 7. Қазақстан – алма мен қызғалдақтың отаны Асқақ Алатаудың баурайы алма мен қызғалдақтың «тарихи отаны» екені ғылыми тұрғыдан дәлелденген. Қарапайым, бірақ бүкіл әлем үшін өзіндік мән-маңызы зор бұл өсімдіктер осы жерде бүр жарып, жер жүзіне таралған. Қазақстан қазір де әлемдегі алма атаулының арғы атасы – Сиверс алмасының отаны саналады. Дәл осы тұқым ең көп таралған жемісті әлемге тарту етті. Бәріміз білетін алма – біздегі алманың генетикалық бір түрі. Ол Қазақстан аумағындағы Іле Алатауы баурайынан Ұлы Жібек жолының көне бағыты арқылы алғашқыда Жерорта теңізіне, кейіннен бүкіл әлемге таралған. Осы танымал жемістің терең тарихының символы ретінде еліміздің оңтүстігіндегі ең әсем қалалардың бірі Алматы деп аталды. Қазақстан аумағындағы Шу, Іле тауларының етегінен әлі күнге дейін жергілікті өсімдіктер әлемінің жауһары саналатын Регель қызғалдақтарын бастапқы күйінде кездестіруге болады. Бұл әсем өсімдіктер біздің жерімізде Тянь-Шань тауларының етегі мен шөлейт даланың түйісер тұсында пайда болған. Қазақ топырағындағы осынау қарапайым, сондай-ақ ерекше гүлдер өз әдемілігімен көптеген халықтың жүрегін жаулап, біртіндеп бүкіл әлемге тарады. Бүгінде жер жүзінде қызғалдақтың 3 мыңнан астам түрі бар, олардың басым көпшілігі – біздің дала қызғалдағының «ұрпағы». Қазір Қазақстанда қызғалдақтың 35 түрі өседі. *** ІІ. ТАРИХИ САНАНЫ ЖАҢҒЫРТУ Көтерілген мәселелер жан-жақты ой елегінен өткізіп, терең зерделеуді талап етеді. Сондай-ақ біздің дүниетанымымыздың, халқымыздың өткені мен бүгінінің және болашағының іргелі негіздеріне тікелей қатысты. Бұл жұмысты бірнеше ірі жобалар арқылы бастауға болады деп ойлаймын. 1. Архив – 2025 Тәуелсіздік жылдарында халқымыздың өткенін зерттеуге қатысты ауқымды жұмыстар атқарылды. Еліміздің тарихи жылнамасындағы ақтаңдақтарды қайта қалпына келтіруге жол ашқан «Мәдени мұра» бағдарламасы табысты іске асырылды. Бірақ, бабаларымыздың өмірі мен олардың ғажап өркениеті жөніндегі көптеген деректі құжаттар, әлі де болса, ғылыми айналымға түскен жоқ. Олар әлемнің бүкіл архивтерінде өз іздеушісі мен зерттеушісін күтіп жатыр. Сондықтан ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейінгі кезеңді қамтитын барлық отандық және шетелдік мұрағаттар дүниесіне елеулі іргелі зерттеулер жүргізу үшін «Архив – 2025» жеті жылдық бағдарламасын жасауымыз қажет деп санаймын. Бұл жобаны жүзеге асыру барысында тарихшылардан, деректанушылар мен мәдениеттанушылардан құрылған арнайы топтардың отандық және шетелдік ірі архивтермен өзара жүйелі әрі ұзақ мерзімді ықпалдастықта болып, іздеу-зерттеу жұмыстарын жүргізуіне баса мән беру керек. Қай жағынан болсын, бұл маңызды жұмыс мемлекет есебінен атқарылатын «академиялық туризмге» айналмауға тиіс. Архив деректерін тек жинақтап қана қоймай, барлық мүдделі зерттеушілер мен қалың жұртшылыққа қолжетімді болуы үшін оларды белсенді түрде цифрлық форматқа көшіру қажет. Өз тарихына деген мақтаныш сезімін ұялатып, отаншылдық тәрбие беру мектеп қабырғасынан басталуға тиіс. Сондықтан мектептер мен барлық өңірлердегі өлкетану музейлерінің жанынан тарихи-археологиялық қозғалыстар құру маңызды. Ұлт тарихын санаға сіңіру барша қазақстандықтардың бойында өз бастауларына деген ортақтық сезімін қалыптастырады. 2. Ұлы даланың ұлы есімдері Көпшіліктің санасында тарихи үдерістер, негізінен, тұлғаландыру сипатына ие болатыны белгілі. Көптеген халықтар өз елінің ерекше елшісі сынды ұлы бабаларының есімдерін мақтан тұтады. Мысалы, өткен дәуірлердегі Тутанхамон, Конфуций, Ескендір Зұлқарнайын, Шекспир, Гете, Пушкин және Джордж Вашингтон сияқты дүние жүзіне белгілі тұлғалар бүгінде «өз мемлекеттерінің» баға жетпес символдық капиталы саналады әрі сол елдердің халықаралық аренада тиімді ілгерілеуіне септігін тигізіп отыр. Ұлы дала Әл-Фараби мен Ясауи, Күлтегін мен Бейбарыс, Әз-Тәуке мен Абылай, Кенесары мен Абай және басқа да көптеген ұлы тұлғалар шоғырын дүниеге әкелді. Сондықтан біз біріншіден, атақты тарихи тұлғаларымыз бен олардың жетістіктерінің құрметіне ашық аспан астында ескерткіш-мүсіндер қойылатын «Ұлы даланың ұлы есімдері» атты оқу-ағарту энциклопедиялық саябағын ашуымыз керек. Екіншіден, мақсатты мемлекеттік тапсырыс ұйымдастыру арқылы қазіргі әдебиеттегі, музыка мен театр саласындағы және бейнелеу өнеріндегі ұлы ойшылдар, ақындар және ел билеген тұлғалар бейнесінің маңызды галереясын жасауды қолға алу қажет. Сондай-ақ бұл жерде классикалық қалыптан тыс, баламалы жастар өнерінің креативті әлеуетін де пайдаланудың мәні зор. Осыған орай, бұл іске тек отандық қана емес, сонымен бірге, шетелдік шеберлер мен шығармашылық ұжымдарды да тартқан жөн. Үшіншіден, еліміздің тарихи кезеңдерін кеңінен қамти отырып, «Ұлы Дала тұлғалары» атты ғылыми-көпшілік серияларды шығарып, тарату жұмыстарын жүйелендіру және жандандыру қажет. Бұл бағытта қазақстандық ғалымдармен қатар шетелдік мамандар да тартылатын халықаралық көпбейінді ұжым құруға болады. Нәтижесінде, біздің қаһармандарымыздың өмірі мен қызметі жөнінде тек еліміздегілер ғана емес, сондай-ақ шет елдегілер де білетін болады. 3. Түркі әлемінің генезисі Қазақстан – күллі түркі халықтарының қасиетті «Қара шаңырағы». Бүгінгі қазақтың сайын даласынан әлемнің әр түкпіріне тараған түркі тектес тайпалар мен халықтар басқа елдер мен өңірлердің тарихи үдерістеріне елеулі үлес қосты. Сонымен қатар жаңа облыс орталығы ретінде Түркістанды дамыту барысында оның халықаралық аренадағы беделін жүйелі түрде арттыру қажет. Қазақстанның ежелгі астанасы халқымыздың рухани орталығы ғана емес, сондай-ақ, бүкіл түркі әлемі үшін киелі орын болып саналады. 4. Ұлы даланың ежелгі өнер және технологиялар музейі «Ұлы дала» атты ежелгі өнер және технологиялар музейін ашуға толық мүмкіндігіміз бар. Оған озық өнер мен технология үлгілерін – аң стилінде жасалған бұйымдарды, «Алтын адамның» жарақтарын, жылқыны қолға үйрету, металлургияны дамыту, қару-жарақ, сауыт-сайман дайындау үдерісін көрсететін заттарды және басқа да жәдігерлерді жинақтауға болады. Онда Қазақстан жерінен табылған құнды археологиялық ескерткіштер мен археологиялық кешендердің экспозициялары қойылады. Бұл заттар тарихи дәуірлердің қандай да бір кезеңіндегі әртүрлі шаруашылық салаларының даму үдерісін көрсетеді. Сонымен қатар «Ұлы даланың ұлы өркениеттері» атты жалпыұлттық тарихи реконструкциялар клубын құрып, соның негізінде Астанада және Қазақстанның өзге де өңірлерінде ежелгі сақтар, ғұндар, ұлы түркі қағандарының дәуірі және басқа да тақырыптар бойынша фестивальдар өткізуге болады. Бұған қызығушылық білдірген адамдарды тарта отырып, осы тақырыптар аясындағы жұмыстарды бір мезгілде жүргізуге болады. Ежелгі Отырар қаласының бірқатар нысандарын – үйлері мен көшелерін, қоғамдық орындарын, су құбырларын, қала қамалының қабырғалары мен тағы да басқа жерлерін ішінара қалпына келтіретін туристік жоба да қызықты болмақ. Осының негізінде білімді дәріптеуге және туризмді дамытуға баса мән берілуі қажет. 5. Дала фольклоры мен музыкасының мың жылы Бұл жоба аясында бізге «Дала фольклорының антологиясын» жасау керек. Мұнда Ұлы дала мұрагерлерінің өткен мыңжылдықтағы халық ауыз әдебиетінің таңдаулы үлгілері – ертегілері, аңыз-әфсаналары, қиссалары мен эпостары жинақталады. Сонымен қатар қазақтың қобыз, домбыра, сыбызғы, сазсырнай және басқа да дәстүрлі музыкалық аспаптарымен орындауға арналған маңызды туындылар топтамасын – «Ұлы даланың көне сарындары» жинағын басып шығару қажет. Ұлы Даланың фольклоры мен әуендері заманауи цифрлық форматта «жаңа тыныс» алуға тиіс. Бұл жобаларды жүзеге асыру үшін көшпенділердің бай мұрасын жүйелеуге қабілетті ғана емес, сондай-ақ оның өзектілігін арттыра алатын отандық және шетелдік кәсіби мамандарды тарту маңызды. Біздің мәдениетіміздің негізгі сюжеттерінде, кейіпкерлері мен сарындарында шекара болмайды, сол себепті оны жүйелі зерттеп, бүкіл Орталық Еуразия кеңістігі мен барша әлемде дәріптеуге тиіспіз. Ауызша және музыкалық дәстүрді жаңғырту қазіргі заманғы аудиторияға жақын әрі түсінікті форматта болуы керек. Атап айтқанда, көнерген сөздер мен мәтіндерді суреттерімен қоса беруге, айқын видеоматериалдар формасында ұсынуға болады. Музыкалық дыбыстар мен әуендер табиғи аспаптармен ғана емес, олардың заманауи электронды нұсқалары арқылы да шығарылады. Сонымен қатар фольклорлық дәстүрдің ортақ тарихи негіздерін іздеу үшін Қазақстанның түрлі өңірлері мен өзге елдерге бірнеше іздеу-зерттеу экспедицияларын ұйымдастыру қажет. 6. Тарихтың кино өнері мен телевизиядағы көрінісі Қазіргі замандағы халықтардың тарихи таным-түйсігінде кино өнері ерекше орын алады. Жалпы халықтың санасында фильмдердегі жарқын кинообраздар іргелі ғылыми монографиялардағы деректі портреттерден гөрі маңыздырақ рөл атқарады. Сондықтан тез арада Қазақстанның өркениет тарихының үздіксіз дамуын көрсететін деректі-қойылымдық фильмдердің, телевизиялық сериалдар мен толықметражды көркем картиналардың арнайы циклін өндіріске енгізу керек. Аталған жобалар кең халықаралық ынтымақтастық аясында отандық және шетелдік үздік сценаристерді, режиссерлерді, актерлерді, продюсерлерді және заманауи кино өндірісінің басқа да мамандарын тарту арқылы жүзеге асырылуға тиіс. Қызықты әрі мелодрамалық сарындармен қатар, көрермендер үшін танымал фэнтези және шытырман оқиғалы блокбастерлердің элементтерін қоса отырып, жаңа тарихи теле-кино туындылардың жанрларын барынша кеңейту қажет. Осы мақсатпен Ұлы даланың бай мифологиялық және фольклорлық материалдарын пайдалануға болады. Ұлт қаһармандарын үлгі тұту үрдісін қалыптастыруға жол ашатын сапалы балалар фильмдері мен мультипликациялық сериалдарды аса қажет ететін өскелең ұрпақтың да талғамына ерекше назар аудару керек. Біздің даңқты батырларымыз, ойшылдарымыз бен ел билеушілеріміз – тек Қазақстан ғана емес, сондай-ақ бүкіл әлем бойынша еліктеуге лайықты тұлғалар. ҚОРЫТЫНДЫ Осыдан бір жарым жыл бұрын менің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақалам жарыққа шықты. Жоғарыда аталған жобаларды «Рухани жаңғыру» бағдарламасының жалғасы ретінде қарастырамын. «Рухани жаңғыру» жалпыұлттық бағдарламасының жаңа компоненттері ата-бабаларымыздың көп ғасырлық мұрасының цифрлық өркениет жағдайында түсінікті әрі сұранысқа ие болуын қамтамасыз ете отырып, оны жаңғыртуға мүмкіндік береді. Төл тарихын білетін, бағалайтын және мақтан ететін халықтың болашағы зор болады деп сенемін. Өткенін мақтан тұтып, бүгінін нақты бағалай білу және болашаққа оң көзқарас таныту – еліміздің табысты болуының кепілі дегеніміз осы.

(әңгіме) Менің ұлым Гарриді әскерге шақырған тұста біздің ел әнеу бір көп «уәде бергіш» қытай бильярды шеберінен айырылып қалған болатын. Иә, әкесі ретінде мен ұлымды қорғаштап тұрған жоқпын. Кеше туған бала емес ғой. Десек те өткен аптада ғана тура сол бір жағдайдың қайталанғанына басыммен ант етемін. Қысқасы әскери өмір тағы бір Бобби Петитін қарсы алды. Дәл сол 1917 жылғы Бобби Петит те біздің кіші Гарриге қатты ұқсайды. Петит – Кросбидағы Вермонтеде (бұл да Америка Штаттарының бірінде) туған бір қарапайым бала еді. Қатарымыздағы кейбір жігіттер оны аузынан Вермонт сүтінің дәмі кетпеген сәби деп мазақтайтын. Сол жылғы ротаға жаңа қабылданғандарға сержант Гроган жауап беретін. Сапта бейберекет тұрған жігіттердің бар ойы – сержанттың мінез-құлқы мен оның не айтатындығында. Сонымен Петиттің әскердегі алғашқы күнінде сержант взводты қарумен сапта тұруға үйретті. Әрине, Петтиттің қару мен винтовкаға қатысты өз ойы мен ақымақ пайымдары болғаны анық. Сержант «қаруды оң иыққа асу» бұйрығын бергенде Бобби Петит сол жағына асып алады. Ал «кеудеге» десе Петит саналы түрде «қарауылға» қояды. Бұл сержант назарын аударудың бірден-бір оң тәсілі еді. Сержант оған күле жақындап: -Ей, ақымақ,– деп сәлем берді, – саған не болған? Петит жымың етті: -Кейде солай шатасып қалатыным бар. - Атың кім, балақай? – деді сержант. -Бобби, Бобби Петит. -Солай де Бобби Петит, – деді сержант, – мен сені Бобби деп атайтын боламын. Мен мұндағы барлық жігіттерді есімімен атаймын. Ал, олар мені үйлеріндегідей «мама» деп атайды. - О!– деп қойды Петит. Солай бәрі өте шықты. Кез-келген жарылғыш заттың екі ұшы болады емес пе – тұтанатын жері мен соғылғыш түбі. - Тыңда Петит, – деді сержант әмір етіп, – екеуміз бесінші сыныпта оқып жатқан жоқпыз. Сен оң-солыңды айыруың керек. Және кеудеңді де. Саған не болған? - Кінәлімін және түзелемін! – деп уәде етті Петит. Келесі күні біз қапқа шатыр нығыздап үйреніп жатқанбыз. Сержант тексеруге келгенде Петиттің қабы жерден бір елі де көтерілмеген еді. Ашуға мінген сержант екі-ақ аттап Бобби Петиттің жатар-жайына жетіп барды. - Петит, – деп ақырды ол. – Сен мен білетін жігіттердің ішінде нағыз нақұрыс... нағыз делқұлы екенсің. Сенің есің дұрыс па Петит? Әлде мисызсың ба? Петит уәде етті: -Кінәлімін және түзелемін! Сосын ол барлық қаптарды шығарды. Тіпті нығыздағаны сонша, дәл бір «Көктегі жігіттердегі» секілді. Сержант тағы тексеруге шықты. Әрине оның анасының артына тығылған бала сияқты жасырынып кеп, үстімізден түсуіне мүмкіндігі болды. Бірақ ол ондай пасықтыққа бармады. Сержант Петиттің қабына көңіл аударды. (Енді бұл жерін нақтылап жазбай-ақ қояйын) Бір белгілісі Боббидың бес жұлдызды сегменттінен басқасының бәрі жан-жаққа ұшып жатты. Сержанттың айқайы құлақ тұндырды. Сосын сәл артқа бұрылып, өзі шашқан заттарына назарын тікті. - Иә, Петит. Өмірімде неше түрлі жындыларды көрдім- деп бөлісті сержант,- неше түрлі... бірақ олардың ешқайсысын сенімен салыстыра алмас едім. Себебі сен барып тұрған нақұрыссың! Петит оның алдында үштағандап тұрып: -Кінәлімін және түзелемін - деп айласына баса салды. Атудың алғашқы күнінде алты адам жерде жатып алты нысанаға ату керек болды. Сержант дайындықты тексерген болып, әрі-бері жер қайшылап жүрген. - Ей, Петит, нысанаға қай көзіңмен қарайсың? - Білмеймін – деді Петит,- бәлкім сол көзіммен... - Оң көзіңмен қара – деп бұйырды сержант,- Петит сен мені жиырма жылға қартайтып жібердің. Не болған саған? Әлде шынымен миың жоқ па? Мұнымен бітсін бе! Жігіттер нысананы атып болғаннан кейін бәрін тосын сый күтіп тұрған болатын. Петит бар оғын оң жағындағы көршісінің нысанасына атып тастапты. Сержант жарылуға шақ қалды. - Петит, - деді, - сенің орның мұнда емес. Мұнда отанына пайдасы тиетіндер ғана келеді. Басқаларда екеу болса, сенде ғана әйтеу алты аяқ, алты қол бар. - Кінәлімін және түзелемін- деді Петит. - Тіпті тыңдағым да келмейді осы сөзіңді. Не мен сені өлтіремін...жоқ, мен сені анық өлтіремін Петит! Мен сені иттің етінен жек көремін! Естіп тұрсың ба? Иттің етінен...! - Шын айтып тұрсыз ба?- деді,- әзіліңіз шығар - Біліп қой, әзілдеп тұрған жоқпын балақай- деп шорт кесті сержант. - Осыдан көр де тұрыңыз. Мен әлі түзелемін- деді Петит,- міндетті түрде түзелемін. Әзілдеп тұрған жоқпын. Шын айтам, әскерде маған ұнайды. Мен әлі жоқ дегенде полковник боламын. Әзілім емес. Мен әйеліме біздің ұлымыздың сол бір Бобби Петитқа қатты ұқсайтынын айтпасам керек. Мәселе сонда, ол қазірдің өзінде сол Форт-Ирокезедегі сержантымен жараспайтын көрінеді. Әйелімнің сөзіне сенсек Форт-Ирокез өзіне мемлекеттегі ең қатал әрі ең қиқар сержантты шақырып алған. Әйелім әрине ондағы қатал тәрбие туралы сын айтпайды. Гарри де ол турасында шағымданған емес. Оған әскерде болған ұнайды. Тек анау қиқар сержанттың көңілінен шығуы екіталай. Оны қолынан бәрі келе бермейтін шығар, бірақ ол түзеледі. Ал бұл полктың командирі ше десем, одан пайда жоқ дейді әйелім. Әдемі түр жасап алып жүргені болмаса, бітірген түгі жоқ. Полковник ашулы аға сержанттың жас балаларға күш көрсетпеуін қадағалауы керек. Полковник қол-қусырып анда-мұнда жүре бермеуі керек дейді әйелім. Бірнеше апта бұрын, жексенбі күні жаңағы балалардың көктемгі сынағы өтті. Біз, әйелім екеуміз трибунада Гарридың қалай саптық жүріс жасайтынын бақылап тұрғанбыз. Әйелімнің айқайынан басымдағы баскиімім ұшып кетердей әрең тұрған едім. - Ол аяғын дұрыс басып келе жатқан жоқ- деп ұлымның қате қадамын байқап қалдым. - Ой, бәрібір емес пе?- деді әйелім. - Бірақ ол аяғын дұрыс басып келе жатқан жоқ қой- деймін қайталап. - Ухх, неткен қылмыс десейші! Ал былай істесек қалай, сол үшін оны өлімші етпедік пе! Қарашы, сәл кідіргені болмаса тәп-тәуір ақ басып келе жатыр ғой... Сосын мемлекеттік әнұран шырқалып, балалардың бәрі винтовкаларын «қарауылға» қойғанда, бір бала мылтығын түсіріп алды. Басқасы басқа, қарудың жерге соғылған дауысы қатты шығады. - Бұл біздің Гарри- дедім мен. - Мұндай бәрінде боп тұрады- деп жақтырмаған кейіп танытты әйелім,- тынышталшы, өтінем...! Сынақ аяқталды, солдаттар босаңсыды. Аға сержант Гроган амандасуға бізге жақындады. - Қайырлы күн, мисисс Петит! - Қайырлы күн !- деді әйелім әлі жақтырмай. - Біздің жігіттің болашағы бар деп ойлайсыз ба, сержант? Сержант күле тұрып, басын шайқады. - Шектеулі – деді ол, – Өте шектеулі, полковник. 1941 жыл,12-шілде Орыс тілінен аударған: Еркін Жантас «Солақайлар» әдеби клубы

...Көз алдында – туған өлке байтағы, жер қыртысы, жер жұмбағы айтары. Қатпар-қатпар қойнауынан таулардың Жұдырықтай тастар алып қайтады. Темірхан Медетбектің ертеде жазылған «Геолог» өлеңінен. Алғашында ақын Темірхан Медетбектің тас үлгілері мен тамыр кесінділерін жинайтын әдетін естігенде таңданғанымыз рас. Көзге Табиғат-ананың жеті қат жер астындағы қатты жыныстар қойнауына бетіне еш сызат түспейтіндей етіп, саз балшыққа мұқият қымтап қоятын жақұт тастары мен шипалы өсімдік түрлері елестеген... Аса қымбат бағаланатын молибден мен вольфрам өндірген кеніште туып-өскендіктен білетінбіз – әлгі балшықтан аршып алып жуып жіберсеңіз, көз шағылыстыра жарқырап шыға келетін кесек түзінділерді сән үшін жинайтын шығар, ал, шөп тамырларын қайтеді – емшілік те қасиеті болғаны-ау ағамыздың... дейміз ғой. Сөтсек, Темірханның жинайтыны – кәдімгі малта тастар және қурай, бозқараған, тобылғы тектес өсімдік тамырлары мен бұта қиындылары көрінеді. Бұлардың жайдан-жай жинала салмайтынына да келе-келе көз жеткен. Мәселен, талай жылдар бойы су шайып немесе бір-біріне соғылып жұмырланған тас бедерлерінің бірі әр түрлі аң-құстардың кейпіне ұқсас, екіншісі адам кескініне келеді. Яки, үш тармақ тобылғы бұтағынан қиып алған кесінді көз алдыңызға елеңдеп ытқығалы тұрған елікті әкелсе, әлдебір шілік бұтасының қисындысы қанаттарынан дауыл соғып, аузынан от шаша, көктен шүйілген алып айдаһардың бейнесін әкеледі. Темкеңнің қолында мұндай дүниелер көп екен. Газет-журналдарда фототілшілердің «Табиғаттың өзі мүсінші» дейтін айдары болатын еді. Сондағы бұратыла өскен биші қайыңдардың, қия шыңдардың қақ төсін тесіп шыққан сұлу шынарлардың немесе заманалардың өзі кескіндеген «Кемпіртас», «Мұнартау», «Айдаһар», «Жетіқарақшы» сияқты құз-жартастардың көріністері әлі де көз алдымызда. Ал, Темірханға ұқсап мынандай мүлдем елеусіз жататын ұсақ мүсіндерді байқай білу үшін ерекше дарын керек шығар. «Ең байқампаз халық – балалар мен суретшілер» деген сөз еске түседі – кейде құбылыс атаулының бәріне таң қалумен жүретін ақын да бір сәби ғой – Темірхан ағамыздың да бұл әуестігі сол қасиеттен басталатын болар. Оның үстіне, түсінген адамға, ерінбей тау-тасты аралап, дала кезіп, осындай ұқсастықтарды іздеп тауып қайтудың да рахаты ерекше шығар... – Ертеректе мұндай бұйымдарым тіптен мол еді, әрі-бері көшіп жүргенде талай жәшігін жоғалтып алдым, – деп өкінеді өзі. Темкең жинаған заттарға қарап отырып тылсым жаратылыс сырларына үңіліп, үйлесім мен сұлулық іздеген кіршіксіз ақын жанына қызықтық. Кей өнертанушы жігіттер бағамдай алса, осылардың эстетикалық әсері, табиғат пен адам арасындағы байланыстың мәні, бұлардың жан әлемін тазартудағы маңызы туралы, кемінде, кандидаттық диссертация жазар еді-ау деп ойлағанбыз... – Тағы нелеріңіз бар? – деймін серпіліп. – Е, қойшы! Не бар дейсің басқа? Осылар ғой!.. Өзіне тән әдетімен балаша күледі. Шынында да, жасырып тұрған бірдеңелері бар секілді. Онысы – әкесінен қалған шағын шоқпар екен. Көрсетті. Тіпті, шолақ, бірақ ыңғайлы – жең ішіне еркін сыйып кетеді. Соған еліктеп өзі де тура сондай бір шоқпар жасауға талпыныпты. Талпынды дейтініміз – түпнұсқаға өте ұқсас, алайда, орындалу шеберлігі төмендеу – декоративті деңгейде қалыпты. Әдемі өрілген бес-алты қамшы бар екен. Бұларды да көрсетуге аса құштарланған жоқ, «ә, әшейін нәрселер ғой!» дегендей қол сілтей салды. Расында да, бұлар көз үйреніп қалған бұйымдар болатын. Сондықтан оларды Темкеңнің ісмерлік шыңына балағысы келмеуімен іштей келістік. Әрине, ол да өз әуестігін өнер биігі деп санамайтынын сездірген. Бірақ бізді аңғарымпаз ақынның табиғаттың өз туындыларын ғана іздеуге құмарлығы тосындығымен баураған. Тегінде, осы мінез оның өлеңдерінде де бар-ау...

Сәлеметсіз бе! Ғаламтордан «Ағылшын ақындары егер сен жайлы жазса...» деген бір бозбаланың жазбасын оқып, сол секілді өз нұсқамды жасайын дедім. Оқып көріңіз... «Егер Харуки Мураками Сіз жайлы жазар болса, онда Сіз Жапонияның елге белгісіз кішкентай қаласының бірінде не үлкен мегаполисінде тұрар едіңіз. Күнделікті күйбең тірлікке қарамай күндердің бір күні кездейсоқ оқиғалар тізбегіне ілініп, ғажайып әлемге сапар шегер едіңіз Жүз жыл бұрынғы Чехов романында Сіз қоғам әділетсіздігінен жеріген нәзік жанды, мөлдір сезімді бозбала болар едіңіз. Сырлы түндер құшағында ғашығыңызға хат жазып, көлдегі шағаланы тамашалауға құмартар едіңіз. Егер Сіз туралы Рэй Бредбери жазса, Марсқа ұшар алып кеменің ержүрек те батыл, фантастикалық күшке ие капитаны болар едіңіз. Дэниел Киздің романында Сіз адам жаны мен миының жұмбағын ашуға құмартқан журналист не психолог болар едіңіз. Қарт Хемингуейдің шығармасында сіз дүлей күшке қарсы тұра алатын адами қуаттың дәлелі, шыдамдылықтың нақ суреті болар едіңіз. Сіз Дэвид Сэлинджердің кейіпкері болсаңыз, өз өмірінен бір мән іздеген, ылғи текетіреске ұрынып қалар тентек те ақылды бозбала болар едіңіз. Адамзаттың Айтматовы Сізді дүниеден тек жақсылықты көре білетін, сезім мен махаббаты, адамшылықты бәрінен жоғары қояр азамат етіп бейнелер еді. Скотт Фицжеральд Сіз туралы жазса, онда сіз қайсарлық пен адалдықты ту еткен, сүйгені үшін жанын аямас батыр болар едіңіз. Тек... Осылардың барлығының жиынтығы бойыңызда бола тұра, бір кітапқа, не тоғысқан бір тағдырға сыймайтыныңыз қандай өкінішті!.. 30.05.18. ...Сізге үнсіз қалу әлемдегі ең оңай шаруа болса да, маған ол жүзеге асуы қиын тапсырма секілді. Ол тапсырманы орындауға құлқым да жоқ, бірақ, еріксіз, өзімді-өзім зорлаумен оған да жетемін. Құдды алгебрадан берілген үй тапсырмасы сияқты. Сол пәннен сабақ берген ағайым айтатын: математика адамға табиғатынан беріледі немесе аяусыз еңбекпен, күнделікті жаттығулармен санаға қонады деп. (Мен соңғыларлың қатарынанмын). Сол секілді менің үнсіздігім де күнделікті жаттығумен келетін дүние екен ғой... Қоя салсам, қазір-ақ бәрін өртеп жіберемін. «Үнсіздік – мінсіз өнер». Кім айтса да, дәл айтыпты! 16.06.18. «...Бәрінен бұрын жүрегімді аяймын. Кеудемнен шыр етіп ұшпақ болса да, ернімді жымқыра тістеп шыдап тұратыным оған деген сатқындық болар, бәлкім... «Аһ!» деп күңірене күрсінсем, көмейден самғап кетер ме деп қорқамын. Жанымның жарқын сәттерінің, жылы естеліктерінің, жетем бе деген армандарымның мекені. Сені мәжбүрлегім келмейді. Сен бәрібір сүюге, сенуге, армандауға талпынасың. Тек, мына ғасыр, мына орта пышақсыз жара салып, тілгілеп жатқанына қарап отыра алмайды екем. Сені қорғау қиын болар, бірақ, қолымнан келгенше мәпелеуге сөз беремін. Сендегі атар таңның балғындығы мен сәбидей тазалықты сақтап, құс жолында болмашы сәуледей жарқ етейікші». Күнделігіме осы сөздерді жазып отырып, сізді есіме түсірдім. 21.07.18. «Жақсы дос, тек өзі жақсы жолдас бола алғанда ғана». Соны ойлап санам сан саққа ауып, өзімді кінәлаймын. Бұрын байқалмағанымен, біреумен араласа бастасам, оның бойынан өзімді рухани қанағаттандыратын қасиеттерді іздеймін. Шамасы, есейгенім болар. Әлі күнге мынау менің жақын досым деп айта алатын адамның жоғы қынжылтады. Осылардың барлығын сізге айтып отырғаным... Мүмкін, сіз менің досым шығарсыз?! Қайырлы түн! 01.08.18. «Көк теңізге мен де барармын! Жиі хабарласып тұрыңыз! Өмір ғажап!» *** Оның джазды не себепті ұнататынын түсінгендеймін. Кеудеңізде жып-жылы боп соғып тұрған жүрегіңізді ұстап көріңізші. Қағысы жай ма? Ал, енді Луис Армстронгтың бір әнін қосыңыз. Баяу қалыппен, ауада қалқыған ән толқынына ілесіңіз... «Әлем неткен ғажап!» әнін білесіз бе? Тамаша емес пе?! Дәл қазір, ала көлеңке бар ішінде осы әнді тыңдап отырмын. Қарсы алдымда ол. - Сəлем! – деді. - Сəлеметсіз бе!- дедім жымиып. Оны көргенде ерекше қуанатынымды білсін дегендей әдейі жымиятынмын, тым жасанды көрінсе де. Ұялғаннан қолымдағы кола құйылған стақанды айналдырып қарай беремін. Стақан қырында мен білмейтін дүниелер жасырынғандай үңілемін. Көзімді көтеріп қарасам, өртенетінімді білемін. Міне, тағы да... Ол қобалжи беріп, шарабын төге жаздады. Үстел шетіне жылжыта салды. - Жағдайың жақсы ма? - Күнделікті күйбең тірлік, газет бетіне жарамды дүние іздеумен әлек боп... Сіздің көңіл-күйіңіз жоқ сияқты. Елге оралғалы бері хабарласпадыңыз, уайымдаттыңыз ғой?! - Бәрі баяғыша. – Жоғарыдан төне қалған ұзынша жарық шамға қарап қалды. – Мына әнді сезесің бе? Оның тіліне назар аударма, ырғағын сез. Өнер ұлтқа бөлінбейді ғой... Қазақ бол, ағылшын не Африкадағы абориген бол, бәрібір емес пе? Ол құдірет сені басқалай күйге бөлей алса, жеткілікті. - Мен әнге, оның жанрына келгенде онша «қырағы» емеспін. Жаныма жайлысын тыңдай беремін – дедім қабырғадағы суреттерге көз тастап. Ішімнен қаншалықты сағынғанымды шамалап отырмын. Саксофон әуені дамылдады. Бірер секундтық тыныштық. Хаттарымыздағы сырлы сөздерді осында әкеп төгілте салсаңыз ғой деп армандап қоямын. Бірақ, оған ешкімнің де батылы жетпейді. - Алыс құрлықтан жетпей қалған хаттарымды күтуден шаршадың ба? Құдайым-ау, ол бәрін де біледі екен ғой деп ойладым. Көкіректе атылғалы тұрған бір тығын босап кеткендей: - Əəә, иə... Сіз жауап жазбаған соң, өзім де мазаңызды алмайын дедім. Сағынғаннан... Ол тіпті соңына дейін тыңдамай: - Білесің бе, мен ол жақта да жалғыздықтане арылған емеспін. Қайда барсаң да өз-өзіңнен қашып құтыла алмайсың. О, ескі пәлсапа! Түшшш, маған олай жанарыңмен сұрақ жаудыра берме. «Әлем неткен ғажап!» «Біз білмейтін дүниелерді айтар, сәбилердің жылаған дауысын естимін» деген жолдар есіме түсіп кетті. Сезімге ерік беріп, жүрегіңді ашар сәтті күтпей-ақ, айта салуға болар еді. Бірақ біз жылылықтан қашамыз. Бетперденің шешілуінен қорқамыз. Мен тіпті анамның мойнынан құшақтап көрмеппін. - Махаббатты білдірудің жолдары жетіп артылады ғой. Жылы сөз айтпасаң да, жанашыр боп жүрсең, уайымдасаң, түсінуге тырыссаң ол махаббат емей немене?.. Санамдағы ескі естеліктер арасынан әжем көзіме түсті. Студенттік шағымдағы демалыстардың бірі еді. Асүйдегі ыдыс-аяқтарды жуып жүргенде әжем жаныма кеп күнделікті бітірген ісін айтып отыратын: - Қара қошақанды ақ қошқар сүзіп тастапты. Таңертенгілік түк жем жемей қойды. Былтырғы дұға оқытылған су бар еді, соны беріп жатырмын. Оңбағыр, сөйтіп те сүзе ме екен! Басым да сырқырап қояр емес. Күнтізбеде дәрігерге қарал деп жазылыпты. Әжем үнемі қабырға күнтізбесіне сеніп, қарап жүретін. – Онда дәрігер ем-шөп жазып береді деп айтылыпты. Құрғыр, соған да жете алмай жүрмін ғой! Әлгі судың бірнеше бөтелкесін қалаға алып кет, ауруға мың да бір ем. Сол кезде әжемнің соншалықты ақкөңіл иланғыштығына күліп әрі ерекше жақсы көріп кеттім. Ішімнен қаншалықты жақсы көріп тұрсам да ештеңе айта алмадым. Үнсіз шаруамды жалғастыра бердім. Бірақ, өле-өлгенше қарыздар екенімді есіме мықтап қондырдым. Махаббат, сезім, мәңгілік деп айғайлағанның пайдасы бар ма, жоқ па осы?! Тек, әжеме мауқымды баса еркелей алмағаныма өкінемін. Әттең, осы кісінің алдында отырып та аузымнан бір мардымды сөз шыға алмайтынын қарашы. Ол: - Хм, біздегі сезімге ұяңдық аноу жұлдыздар тозаңынан келген бе? Мен кейде әлемнің жаратылуы жайлы ойланамын. Шегі жоқ құс жолы осынау ғаламның тозаңы ғана екенін ойласам, миыма сыймай кетеді. Әрі қарай ойлауға шаман жетпейді, Құдай өзі бұғаттап тастағандай. Кейін әндеріме, жерге қайта ораламын. Сиықсыз өмірімнің сәнін келтірер ән ғана. Қарашы, мен мына шарапты ұстап отырып Алатауды көз алдыма әкеле аламын. Бұл әннің тауға не қатысы бар дейсің бе? Оны өзім де білмеймін. Жай ғана өзімді солай жайлы сезінемін. Қаншама ай жасырынған сөздерді, айна алдында талай айтқан сөздерімді осы сәтте айта алмай қалдым. Кейде әдеттегіден ұзағырақ күтіп қалсаң ол сөздердің де дәмі кетеді ме, қалай өзі?... Орындығын маған жақындатты. Үздіге шыққан демін сеземін. - Мысалы, сен өз жақындарыңа сезіміңді қалай білдіресің? - Үйде жақындықты білдіру үшін арнайы сөздерді қолданбаймыз. Ұялатын да секілдімін. Мен өзі сөзге шорқақпын. - Бәрін құртатын сенің осы қылығың. Айту керек! Не болса да, сезгеніңді, не қобалжытатынын, не ұнамайтынын барлығын да айтып қал! Әлемді сондай сөздер мен жылылық ұстап тұр емес пе?! Мейірім жоқ дейсіздер, сол мейірім жақсы сөзден басталады! Менің отыз бес жылдық ғұмырым осыған кеп тірелгенін қарашы. - Сіздің сонша ашулаңғанынызды түсінбеймін. Екі жылда жиналған өкпе-назымның айтылғаны осы болса керек. Көзіме жас та келмей қалды. Бұл сәтті қанша көз алдыма елестетсем де, дәл бұлай болатынын ойламаппын. Мені айтпады дей ме? Оған жазған ұзын-сонар хаттардың арасынан іңкәрлікті көрмеген, сезбеген... «Менің ішімді жарып көрсең, жылағаныңды қойып, шошыр едің». Бойымды жаман сезімдер билеп, орнымнан атып тұрдым. Баяуалата соққан ән самалын менің іс-қимылым бұзып жібергендей. «Сәлем, Долли!» шырқала кетті. - Менің сүйкімдім, саған осы әңгімені не үшін айтып отырғанымды білмеймін. Санамдағы негатив ойлардан арылып, жаңа өмір бастағым келеді. Тек осы тартыстың соңы өлім сияқты көрінеді де тұрады. Жүрегім ұша жөнеліп, ұстай алмай қалсам, дәл сендей... - Мен осындамын ғой! - Жоқ,болмайды. - Не кедергі? - Білмеймін, сені осындай образ қалпында армандай бергім келеді. Сенің пендешілігіңді көрмесем, қиналғаныңды білемесем. Рұқсат па? Осыған дейінгі қиялымдағы елесінің мінсіз емес екенін, шынайы өмірде де дәл осы қалпын қабылдайтынымның маңызы болмай қалды. Құлағым тарс жабылып, ештеңені де естігім келмеді. Ол сөйлеп жатыр. Шөлмектер босап, жұрт тарай бастапты. Оның «ақылды сөздерінен» гөрі, үнсіз отырғаны жаныма жағар еді. Қайтуға жинала бастадық, мені шығарып салғысы келді, рұқсат етпедім. Мардымсыз әңгімеміз санамда сайрап, тамағыма өксік кептеліп шығып кеттім. Көзді қарықтырған жарыққа кеудемді аша жұлқына бастым. Біреу бақылап тұрғандай, әлде өзіме солай көрінді ме, білмедім... Артқа қарауға жүрексінгенім болмаса, бойымнан үлкен салмақ түскендей көрінді. Ендігәрі біреуді ұзақ күтпейтініңді білген қандай жақсы!