Қайрат Рысқұлбеков туралы естеліктер 1986 жылдың 16-желтоқсанында Қазақстанның бас тізгіні бәзбіреуге тапсырылуына бейбіт наразылық білдірген жастар мен студенттерге қосылып, Орталық алаңға шыққан қаһарман рухты Қайрат Рысқұлбековтың тауқыметті тағдыры туралы көп жазылғанымен, толыққанды деректер әлі де аз екені ақиқат. Тәу етер Тәуелсіздігіміздің алғашқы баспалдақтары осындай арыстарымыздың қанды жолымен жасалғаны белгілі. Сондықтан да тарлан тұлғаның өмірін тыңғылықты зерттеу – аса қажетті іс екені әмбеге аян. Қайраттың өткір мінезі жайлы білеміз, бірақ оның өмірдегі болмысын, мінез-құлқын толыққанды бейнелеп беретін адамдардың тапшылығы – көңілді алаң қылатыны шындық. Дегенмен, Қайратты көрген бірер адамның құнды пікірлері сақталған. Ендеше, ұлт бостандығы жолында ерлік көрсеткен есіл тұлға туралы естеліктерге ден қоялық. Ауыл молдасы Абас Смайылов: – Біз 1977 жылдары «Көктерек» совхозының Көлтабан бөлімшесіне көшіп келген едік. Қайраттың ата-анасы бізбен көрші тұратын. Бала-шағалары көп еді. Анасы Дәметкен сауыншы болатын да, әкесі Ноғайбай көбіне бақташылық жұмыстар атқарды. Менің кіші қызым Раушанкүлмен жастары шамалас болғандықтан ба, Қайрат біздің үйге жиі келіп тұратын. Сол кездері-ақ үлкенді-кішілі бауырлары кір-қожалақ болып жүргенде, не бары он жастағы Қайрат мұнтаздай таза да, әдемі де, сүйкімді қалпынан таймайтын. Басқа балаларға қарағанда өзгеше де бөлек жаралғанын сонда-ақ байқаған болатынмын. Және де балғын жастығына қарамастан үлкен адамдарша байыпты сөйлей алатындығына қызығатынбыз. Әйелім Резван да іші тарта жақсы көріп, ол келгенде әрдайым тәттілері мен бауырсақтарын ұсынатын… Қайратты Төле би ауылыңдағы С. Шәкіров атындағы мектеп-интернатта оқытқан ұстазы Александра Михайловна Поласкалина: – Қайрат өте тәртіпті, үлгілі оқушы еді. Өзім оны ерекше жақсы көретінмін. Мектептегі комсомол ұйымының хатшылығына ұсынған мен болатынмын. Қаралы Желтоқсан оқиғасынан кейін Қайрат ұсталыпты деген хабарды естігенде, оның «бұзық әрекеттерге барғанына» менің жүрегім сенген жоқ. Қайраттың ақ екендігін қызметтес әріптестеріме талай рет айттым да… (1991-жылы қараша айыңда Қайраттың әкесі Ноғайбай Рысқұлбековпен бірге қатысқан мектеп-интернаттың ұстаздары мен шәкірттерінің кездесу жиынында айтылған әңгімеден). Қайраттың сыныптас құрбысы Сәлима Исаева: – 3-сыныптан 8 жылдықты бітіргенше Шу ауданы, Төле би ауылындағы С. Шәкіров атындағы мектеп-интернатта Қайратпен бірге оқыдым. Бұл оқу орны негізінен Мойынқұм мен Шу ауданы малшыларының балаларына арналған еді. Сол кезде бірге оқыған кластас құрбыларымның ішінде Қайрат ерекше дараланатын. Мен келгенде ол 3-сыныптың командирі екен. Алғашында байқағаным Қайрат бұзықтау бала болып көрінді. Жүре келе ол бұзық емес, келеңсіз жайларға шыдамай жаны күйзелсе, бар ойын кімге болса да ашық та батыл айта салатын жан екендігін көрсетті. Өжет те қайсар болатын. Бізбен Қадиша деген қыз оқыған еді. Сол қыз шашын тарамай, сабалақ-сабалақ болып, бет-аузының кірін де жумай сабаққа келе беретін. «Іздегенге сұраған» демекші, мен де тазалық тексергіш-санитарка болып сайланған едім. – Әй, сені де санитарка дейді ғой, неғып ана Қадишаның шашын таратып, қолының күсін жуғызбайсың?- деп, менің де жанымды шығаратын. Ол кезде мұғалімнің бетіне қарап сөйлеуге жүрексінетінбіз. Ал Қайрат болса, класс жетекшінің өзіне де қаймықпай: – Тәтей, ана Қадишаның түріне қараңызшы, «таза жүр» деп айтпасаңыз, соның қолының кірінен жиіркеніп, тамақты да дұрыс іше алмаймыз,- деп тіке айтатын… Оның тағы бір қасиеті – қолында барын бөліп беретін жомарттығы мен ақ көңілдігі. Бір жағынан, Қайрат адам баласына, әсіресе жапа шеге, зәбір көргендерге жаны ашып, қолынан келген жәрдемін аямайтын. Өзім кішкентайымнан әкемнің туған апайының қолында өскенмін. Ол кісінің қайтыс болғанына көп уақыт бола қойған жоқ еді. Мектеп-интернаттың басшылары бір күні оқушыларға киім үлестіре бастағанда, маған пальто мен етік тиді. Сонда мұғалімдер мені шешесі жоқ деп, мүсіркеп беріп отырған шығар деп, көңілім әбден құлази мұңайып қалдым. Бұл 6-сынапта болатын. Сол кезде Қайрат менің қасыма келіп: – Сәлима, сен бұған ренжіме, бұл киімдерді түсіне білсең, ата-анаңа көмек ретінде беріп отыр ғой, - деп жұбатқаны әлі есімнен кетер емес. Сондай-ақ, Қайрат замандастарымен хат жазысып тұрғанды да ұнататын. Тіптен Кореяның, Германияның, Монғолияның пионерлерінен жиі-жиі хат алып тұратын. Қайрат 1-сыныптан бастап бірге оқыған Гүләйім Құттыбековамен жыр шумақтарын жарыса жазысатын да, бірге талқыласатын. Қайрат болса, өз шығармаларын көбіне көпшілікке көрсетуге ұялатын. Ал Гүләйім керісінше, жазған өлеңдерін түрлі жиындарда да, жайшылықта да оқып беретін… Сегіз жылдықты тамамдаған соң, мен Мойынқұмға, Қайрат туған ауылы Бірліктегі орта мектепке орналасқаннан кейін де хабарласып жүрдік. 1984-жылы Қайрат армия қатарына шақырылғанда, «қыздардың жолы жіңішкелігінен» аттап кете алмай, қоштасып шығарып сала алмадық. 1986-жылы мамырда Азаматтық борышын өтеп, ауылға оралғанын, кешікпей өз күшімен Алматыдағы сәулет-құрылыс институтына оқуға қабылданғанын естігенмін. Шыңдығын айтқанымда, сонау балғын шақтардан бастап-ақ Қайрат пен Гүлайым бір-бірін ұнататын. Гүлайым Қарағандыдағы жоғарғы оқу орныңда оқып жүргенде де Қайратпен хат алысып, хабарласып тұрған еді. Кейінгі хабар ошарларды тек Гүлайым арқылы біліп жүрдім. 1986-жылғы Алматыдағы Желтоқсан оқиғасына қатынасып, «Қайрат адам өлтіріпті дегенде, жағамызды ұстап, өз құлағымызға өзіміз сенбей, есеңгіреп қалдық… Ал Қайрат қайтыс болды дегеңде, бәріміз дерлік қан жылап, қасіретті қайғыға ұрындық. Әсіресе қаралы қаза Гүләйімнің жас жүрегін жаралап, өте ауыр дертке ұрынған халде қалды… Сондай қайғылы халде күйзеле жүрген шағында Қайраттың рухына мынадай өлең шығарыпты: Ұзын да емес, қысқа да емес, ортамын, Жүрегі жоқ адамдардан қорқамын. Қанды қақпан қармағына іліккен, Қайрат құрбым, торқа болсын топырағың! Ерлігіңе қуанам да сүйінем, Қайрат құрбым, рухына мен иілем. Бәйшешектің солғанына аһ ұрсам, Әділ жанның қазасына күйінем. Жыр шашатын жүрегің де тілінді, Есімің де ел аузына ілінді. Тіршілікте елеусіз боп жүрдің де, Көз жұмған соң, кім екенің біліңді. Қайрат Рысқұлбеков атындағы орта мектептің ұстазы Ажар Әбжапарқызы Кененбаева: – Қайрат бұл мектепте 9-10 кластарда оқыды. 2 жылғы класс жетекшілігімде оның мінезінің қыр-сырын толық білдім деп айта алмаймын. Бірақ Қайраттың мінезі салмақты, әр нәрсеге байыппен қарайтынын байқап едім. Гитарада ойнайтын, өлең де шығаратын. Суретті де жақсы салатын. Парталас құрбыларының арасында сыйлы, беделді болды. Өзіне тапсырылып, міндеттелген қоғамдық жұмыстарды дер кезінде орыңдайтын. Мереке күңдеріне орай шығарылатын газеттерді әсемдеп, сурет салып, өз өлеңдерін қоса жариялайтын. Спортпен шұғылдануды ұнататын. Сондықтан орта бойлы, денесі шымыр сомдалып, иықтылау болды. Ауданаралық дәрежедегі футбол жарыстарыңда әрдайым озат ойыншылар қатарыңда көзге түсетін. Көп балалы отбасында тәрбиеленгендіктен бе, Қайрат көпшіл, шыншыл, әділ еді… 1987-жылдың көктеміне қарай болу керек, әкесі Ноғайбай аға біздің мектепке келіп: «Ажар, сен 2 жыл Қайратты оқыттың ғой, оның қаңдай екенін білетін шығарсың. Мінездеме қажет болып тұр», - деген еді. Жоғарғыдай мағынада үлгілі қасиеттерін көрсете жазып, мектептің сол кездегі директоры Тәжібай Сүйімбековке мөр бастыруға әкелгенімде, онымен танысқаннан кейін: «Мектептің атынан мұндай мақтау құжат жіберуге болмайды»,- деп жыртып тастады. Тәжекен де жоғарғылардан жалтақтаған шығар. Ноғайбай ағай мұңая күйзеліп, екі иығы салбырап шығып кетті… Шіркін, Қайрат егер тірі болғанда, қазақтың аяулы азаматы болып өсер еді… Мен 1980-жылдары «Көктерек» совхозыңда сүт таситын машинаны жүргізетінмін. Сол кездерде Қайрат Шу ауданы, Төле би ауылыңдағы мектеп-интернатта оқитын. Жексенбі күңдері ауылға келгенде, Таудағы ата-анасына көбіне менің автокөлігіммен қатынайтын. Бүгін есімде қалғаны: Қайрат анау-мынау тентек балаларға қосылмай, жеке дара жүргенді ұнататын. Мінезі сабырлы да салмақты еді. Жастайынан әскер қатарына шақырылғанша, бақташы әкесі мен сауыншы анасына әрдайым қолғабыс жәрдемін көрсетіп, еңбекке араласатынын жиі байқайтынмын. Қайрат қайтыс болған соң, 1988-жылы жазға салым, жылжымалы моншамен таудағы малшыларға барып қалғанымда, анасы Дәметкенге көңіл айта отырып: – Алланың жазуы осы шығар, көп мұңая бермеңіз. Ұзамай шыңдық орнау керек. Колбин кеткен соң көрерсіз әлі, Қайраттарды ақтап, оларға батыр атақтарын береді, деген болатынмын. Құдайдың өзі аузыма салды ма, ерекше бір рухани күш айтқызғаңдай халде едім… Қайраттың ауылдағы құрбысы Айнаш Омарова: – Өзіміз құралқы жастар бұрынырақтарда анда-санда мереке күңдерін ойын-сауық ретінде бір үйге жиналып атап өтетінбіз. Біз сол тамашаларға Қайрат қатынасса ғана баратынбыз. Ол кештің еш жанжалсыз, қызықты-тартымды өтуіне ықпал ететін. Қайрат ішімдікке жоламайтын, жеңіл-желпі қызып алған ер балалардан қорғай жүріп, қыздардың барлығын дерлік үйді-үйлеріне өзі-ақ ерінбей-жалықпай жеткізіп салатын… Көп балалы ана Келімжанова Маржангүл: «Қайрат Киров атындағы орта мектепте егіз ұл-қызым Асқар, Гаухармен бірге оқып еді. Біздің үйге жиі келіп тұратын және өте кішіпейіл, бауырмал болатын. Мені ылғи «мама» деп атайтын. Отбасымызға соңғы рет 1986 жылы 10-желтоқсанда келіп, Асқарды әскерге шығарып салды. Көп ұзамай-ақ жаңа жылда Қайратты ұстап алып кетті деп естідік те, таңқалдық. «4000 сом берсе, түрмеден шығарып алуға болады екен»,- деген хабарды ести сала, өзімен бірге оқыған ұл-қыздарды, жора-жолдастарымен ақылдастыра отырып, ақша жинай бастадық. Шамасы келгендері 100 сомнан, арты 50 сомнан берді. Қаражат жинауға Тұмақбаев Амангелді, Тұмақбаева Алтын, Құлбаев Берік, Шілдебаев Нұрлыбай, Бояубаев Сатай, Әйтішев Жұмақан, Тұрынбаева Гүләйім, т.б. белсене көмектесті. Бүгін де Жамбыл облыстық ауруханада тіс дәрігері болып қызмет істейтін қызым Гаухар қаржы жинаса, Армия қатарындағы Асқардың орнына өзім 100 сом қостым. Қайраттың құрбы-жолдастары Талжігітов Мейірхан – жүргізуші, Алматыда ҚАЗМУ-де оқитын Исадыков Нұрлан және Арғымбекова Жасұландар жиналған қаражатты Алматыға апарып, Қайратқа жолыға алмай, анасы Дәметкенге табыстаған. Сол 40 шақты жора жиналған ақшаны алып баратын балаларға, қаржы бергендердің тізімін ақ қағазға қызыл бояумен жазып, терезеден Қайраттың өзіне көрсетіңдер деп едім, ол ойым іске аспады. Жас боздақтың өміріне араша түсе алмағанымыздың өкініші есіме түссе, осы күнге дейін өзегім өртенеді. Ғ. Насыров (ол кезде студент): – Марқұм Қайрат Рысқұлбековтің алаңда жиналғаңдарға: «Жігіттер, үш күнге шыдадық. Үш күн ішінде біздің даусымыз «Біріккен Ұлттар Ұйымына жетеді!» деген жан дауысы әлі күнге дейін құлағымнан кетпейді. «Атамекен» газетінен 12 желтоқсан 1991-жыл. Қайраттың анасы Дәметкен Асанбаева: – Қайраттың мінезінің қаңдай екеңдігін туған анасы мен тұрмақ, жора-жолдастары және ұстаздармен қатар бүкіл ауылымыздың халқы бес саусақтай біледі. Басқа ұл-қыздарымнан ерекшелігі: ол ақ жарқын да ақ пейілді, ешкімнің көңілі қалмаса екен деп өскен ұл еді. Оның үстіне өз замандастарының арасыңда үлгілі де қадірлі болатын. adebiportal.kz

ТҰТҚЫН Құдайы жүрегіне Ай қадамаған Қамаған айналамды қара надан. Шәулігіп шибөрідей шабалаған, Әулігіп албастыдай абалаған. Жаратқан тастаған соң нас қоғамға, Туысып кештім ғұмыр тас-наданға. Жоқ, әлде хайуандығы құтыра ма, Адамзат жынға айнала бастағанда? Сәуле жоқ жанарында, қолда шамы, Тобырдың түнек кезген мол жасағы – Қидалап жыртып сүлде – суретімді, Жанымның қанын сорып шөл басады. Білмеймін, түн – дүбіліс, күн – күбініс, Бастаған пенде бар ма пірлі бір іс?! Тас байлап, Басқа Әлемге сүңгір едім, Шығады-ау тағы алдымнан жын-жыбылыс. Мыналар таптырар ма моламда жай? – Шұбырып келед тағы маған қарай. ...Шаншыла құлап барад құлпытасқа, Басына жүрегімнің қадалған Ай... 02.06.2003 ж. Шынжыр. СҰР ДАЛА. КҮЗ Не дегелі келді екен мына бір күз? Қабағында бар сынды, сірә, бір мұз. Қандай жұттан мерт тапты өлі-дала, Кімді шоқығалы тұр құладын-құз?.. Не күйде деп келіп ем сері далам, Жұт қарсы алды алдымнан ілебі жаман. Мұз-азуын далама ақситып тұр, Ақшитып тұр тұз-көзін бөрі-заман. Әуселеңді дегендей көріп алдым, Жел жалмап жүр жаһанды тегі – малғұн. Қаңқасының ығына үйріледі Сорлы қаңбақ сордағы өлі нардың. Құзың да сұр, құздағы ызың да сұр, Сұр елестер салып жүр түзімде асыр. Табиғатты сұрғайтып жібергендей Қызыл ғасыр сұр тілді – мыжың, басыр. Тұқайымен таптардай түкті жын кеп, Сұп-сұр түгін жүйкемнің бітті ызың жеп. Сұр шөмеле-бұлттардың тасасында Күн үреді – дауысы қып-қызыл боп... 04.06.2003 ж. Шынжыр. ЖАН ЫШҚЫНҒАН Салып жатқан жын барлық жүректе асыр, Маған тағы тап келді түнек ғасыр! Жұлдыз жұққан Жан-Арын жұртқа тігер, Тағы өтем бе жете алмай тілекке асыл? Көзім – басыр, бас – ісік, ұйқым – шала, Қиқым, шала илеген шикіл сана... Итін сана жабысқан балағымның, Талағымның қабысқан битін сана... Шерт – шідерсіз. Серт – иесіз. Сөз – бұйдалы. – Қашты неге жұртымның көзде иманы? Кімнің тағы кетеді телімінде, Өздеріне бұйырмай – өз қилары? Бұттың безін Көз Уы қышқылдаған, Қышқырады қаптаған ышқыр-надан. Іш тырнаған қайғымды жел кеп түтіп, Күнім бар ма оңаша ышқынбаған?! Жөйіт жалмап ырысын, өзбек терген Далам жатыр – ұртына сөз кептелген. Қыстырмайтын – сөйлесем Көз боп Көрден, Билігім бар: тас көзді, без беттенген! Қайда асығып барасың, аптығып құр? – Төріңде де Көріңде жат құлып тұр! Жиренбеңіз – тұныққа құла маймыл, Жирен доңыз құдыққа шаптырып тұр!.. Жайлап алып қаланы, қырды ызғырық, Табыттардың ығында жүрміз бұғып. ...Жатыр тағы тау-бұлттар тасасында, Хақ-Тілегім – көзіне жұлдыз жұғып... 08.06.2003 ж. Шынжыр. ШЕНДЕСТІРУ Мен мына күнге не кешіп келмедім! – Бабамыз жүрген жол кәдімгі. Теңсіздіктермен егесіп көргенмін, Қисайтып жіберді жағымды. Жаныма жақпай асқынған заңы ғұмырдың, Туладым асаудай шалқалап. Баққан Иемнің кәріне іліндім, – Тастады көз-қыры жаңқалап... Жанға қарамай көзімнің аласыменен, Сияқты жүремін мінгі мәш. Топылған тобырдың арасына енем, Жал – жығық, көз – жұмық, жұп-жуас. Жуасығасын жырақтады мұң, Өзді-өзім күн кешем бұйығы. Көлеңкелерінде тұрып ап құлақтарының, Ақырад есектер үйірі. Қанатсыз болса шеніме жоламас та еді, Не шара, қиған соң Алла бақ?! – Келемеш қылады жаңбырда жалаңаш мені Шинелін қымтанған жарғанат. Аққудың қалды дауылда зарлап ауылы, Теңкиіп теңіздің мұзында. Той жасап жатыр қарға қауымы Үмедей қилардың ығында. Дәметпе менен. Мен қазір өлікпін, Құсым! – Жол берем доңызға тоқтап, шын. ...Осы айтқаныма сеніп тұрмысың? ...Оттапсың!.. 08.06.2003 ж. Шынжыр. «ТҮРКІСТАН» ДЕСЕ Иманның қабы – таза тілектің Бабалар өткен: «Жалған!..» – деп. Көк күмбезіне Қожа-Ахметтің Бір жетіп өлу арман боп. Қыран баптаған аңыздар қалған, Тұраным – бағзым, Түркістан. Құран жаттаған абыздар қалған – Қыламын тағзым, Түркістан! Ерлердің қашан наласы артпаған? – Қасықтап ішіп қас қанын! Түркістан – мың жыл аласартпаған Қазақтың байтақ аспанын! Бабадан жеткен сәруар үнмен Маңдай бұр жұмақ-шаһарға – Түмен бап түгел – жан уа ділмен Мақтаған Хақты саһарда! Ізіндей Пірдің гүл құшқан көше, Сарқылмас сазды ертек пе ең?! – Тамырым тулап: «Түркістан!» – десе, Көзімнің оты мөлт еткен... Шындыққа қарсы алысқан жаттың Туралық беріп құлқына, Құрма-Аманаты Арыстанбаптың Бұйырғай дағы жұртыма! Қабылдап Хақтан Сәлемді ғажап, Бір мақамменен толғайық... «Әмин!..» – деші, кәне, енді, Қазақ, Түркістан жаққа қол жайып!.. Мамыр, 2005 ж. ҰЛАР ЖЫРЛЫ ҰЛЫТАУ Ұлытау еді арқауы сырдың, Аңыз гүлдеген әр қырқасында. Ортағы менен Кертағы шыңның Тағдырым жатыр тарғыл тасында. Шыңына бардым, сырына қандым, – Арылмайды екен төсі мұнардан. «Алаша» атанған ұлы Қағанның Ұлытау ғой бұл бесігі болған. Бүгеді сырын – текті ұлына аян, Кереге түрмей кереметің кей... Күй шалған белдер Кетбұғы ноян Күмбірлеп ала жөнелетіндей. Күмбезіне кеп Жошы-ханымның, Бүгілген белді зорға жазармын. Өшпеуі ескі несі сарынның – Жұртынан шыққан Ордабазардың?.. Шашырағанда от-намыс қанға, Өрт кешкен ерлер арыстан жалды. Ер Едіге мен Тоқтамыс хан да Осында... өліп табысқан мәңгі. Тәуекел, Есім – дабылы-ай қалған! – Қиялды сүйрер елесі арыға. Әбілқайыр мен Абылайлардан Дарыған ерлік Кенесарыға. Бебеулі желден ұғар сыр бар ма? – Жатқандай бағзы нарларым боздап. Шақырғанда ұран ұлар шыңдарда, Қандағы сөнген әруағым маздап... Жарасқан айбар далама ғажап, Өрінен шыңның үміт аумады. Шын ұлы халық бола ма қазақ, Болмаса егер ұлы таулары?! Маусым, 2006 ж. -------------- Ордабазар* – Ұлытаудағы қазақтың көне астанасының бірі. ТЫНЫС ТАРЫЛУ Ит-арбаға жегілген мехнатта Өтіп жатыр жесір күн, жетім апта. Шеті жоқ па, Құдай-ау, бұл азаптың, Жаңалық жоқ жер мен көк – жеті қатта?! Біткені ме осылай ғұмырнамам? – Тірлікке ортақ бір жанбыз қыбырлаған. Пері де жоқ – тамырда шымырлаған, Періште де – құлаққа сыбырлаған. Айтқан кезін ұмытып шырқау өлең, Көтереді кірпігін сырқау әрең – Мен қарасам бетіне, маған қарап Бәжбиеді түйсіксіз Мылқау Әлем. БАСТАЛМАЙ МА, ШЫНЫМЕН, ҰЛЫ БІР ІС?.. Жүректегі құс қайда үні күміс?.. Өлі бұрыш – тұрағым. Тұншығамын Ести алмай ғаламнан Тірі Дыбыс. Арман, түйсік, ой, сезім, мұң маталған Қай түрмеге түстім мен – үн қақалған? Жүрек те үнсіз. Жүректің дүрсілі де Құмығады тамшыдай құмға тамған... 17.01.2008 ж. Шынжыр. АНТ-ҚАУЫРСЫН Өлең деген бұлттан да ақша құс еді, Сен де өлеңсің – аумай тартқан түс-өңі. Менің жүрек-айдыныма сол құстың Қауырсыны қалқып келіп түседі. Сол түскен сәт, шіркін, қандай аяулы-ақ, Ырғалады жағасында баяу бақ. Сәлден кейін қауырсынның орынында Нұрға малтып жатады әппақ Ай аунап. Сонда, ақын қыз, бөленеді жан жырға, Ырза болам маған жазған тағдырға. Дүниеге таратады сәулесін Жүрек-айдын – шүпілдеген ақ нұрға. Ақша құстың жанарынан жалт көрем, Аппақ Айдың табағынан қант терем. Көмейге – уыз, тіліме – бал құйылып: «Пәктік, Сені сүйемін!» – деп Ант берем! Аспанында ақша құсы қалқыған, Айдынында қауырсыны малтыған, Жүрегінде аппақ Айы балқыған Ақын – айнып көріп пе екен Антынан?!. 17.01.2008 ж. Шынжыр. ӨТКЕН КҮННІҢ ЕЛЕСІ Жәутең көзді, пәк қарағым, Түсесің сен неге есіме? Қырды кезсем, тап боламын Өткен күннің Елесіне. Қол бұлғайды қырқада әман, Қолға жаңа қалам ұстап, Кекілдерін күн тараған Көк жейделі балалық шақ. Тілдесуге оқталамын, Сипағым кеп маңдайынан. Кетуге еріп шақ қаламын, Жармасып ап шалғайынан. Өзек күйіп, қысылар дем, Кірпігімде білте жанып. Өтем үнсіз тұсынан мен Жанарымды бүркеп алып. Бір белесте – әз болашақ – Көздерінде жарқыл жанып – Ақ көйлекті бозбала шақ Жолығады аңқыл қағып. Күйдіргенде өңімді шық, Шақты көріп сәлемі – өлең; Қалғым келіп қолын қысып, Кідіремін әрең-әрең. Бозбалаға қарай алмай – Жүрегінің дүрсілі аңыз, Өтіп кетем жанай (Алла-ай!) – Ол да, мен де... қымсынамыз. Жан сияқты қорқамын кеп Асау мінген тізгіні осал. – Біз тілдесер ортақ үн жоқ, Ортақ жол жоқ бізді қосар. Құлыны – шат, бота – мұңсыз Жастық шақтың даласымен Өтіп бара жатам үнсіз – Кілең Елес арасымен. Күзге жеттім – жаз өтіп ед, Сені аңсадым жанып ішім, Еш пендеге қажеті жоқ, Қайран менің сағынышым! Көзіме ыстық әр сай, белең, Көшіп жатыр көш-дүрмек боп. Неге сені аңсай берем, Жүрегімнен жас дірдектеп?.. Мен тіріде соғам мұнда, Кетпегей тек қашып Елес. Мына қырда моламның да Тұрар күні қашық емес!.. Жалбарынам Тәңіріме – Пәк жүзінде бір секем жоқ Сол елестер қабіріме Келіп-кетіп жүрсе екен деп... 19.01.2008 ж. Шынжыр. БАС ТОҒЫСТАҒЫ ҚАУЫШУ Бас Тоғыс бүгін. Құдая, тәубә! – Ақшулан дәлу арсылдап... Сен қыстан, інім, сұрама сауға, Балағын жазсын баршындап. Жеті қат көкті тінте қараңыз, Мүмкін бе жұлдыз-қар ұшпау?! – Ай-қалыңдық пен Үркер-ағамыз Өліп те талып табысты-ау. Дәурен ғой бұл да түстегі ғафыл, Арбайды ғарыш сағымы. Құс төсек құсап Құсжолы жатыр, Бұрқырап бұлттың мамығы. Пердеден тұрмын Айды шақ тауып, Сұқтанып сәуле-сынаға. Жолықты екеуі айғұшақ қауып, Не болды сосын? – Сұрама!.. Ұлғайды кеуде-сарайдағы үрей, Сескендім жандай соғар сең. Аспанның асты алай да дүлей Болды да кетті содан соң! Көрпесін Ай ма, қыз ба бүркенген? – Жарайсың, Үркер – мәрт аға!.. Қаламыз ба енді біз-дағы Үркерден, Жетейік Айдай қалқаға?! Қайта оралғаны бастан ұшқан сән Бақ па, әлде сор ма, ай, Тәңір? – Толғатады әлем Бас Тоғыстан соң Бір перзентіне, әйтеуір! Туад деп Көктем түзді түлеткен, Сол арманға елтіп жан-тәнім – Қағып тұрмын мен ізгі тілекпен Есігін Айдай қалқаның... 22.01.2008 ж. Шынжыр. КҮЗГІ ҚҰРБАН Сары күз жүр соңымда салбыр балақ, Кәрі құз тұр алдымда жалбыр қабақ. Көз шоламның кіреуке алдын қамап, Құстар кетті сусылдап шалғын-қанат. Сүйегімді бір суық кеміреді, Жүрегімнің жыртығын жаңбыр жамап. Соғар ма екен сілесі сары күздің, Ұрар ма екен жоқ, әлде кәрі құздың?.. Күз күлкісі емі емес жанымыздың, Қылымсыған кейпіндей кәрі қыздың. Келер күзде қалмаймыз – сіз де, біз де, Кетуін-ай, қара ағаш, сәніміздің... Кім кетпей жүр?! – Артында із қалмаған Соңы біз бе құрбанның күз жалмаған?! Бауырын – мұз, сауырын сыз қарнаған Күз күлкісі – зары екен бізге арнаған. Өтпесіңе қоя ма, кетпесіңе, Сайдан аптап ұрғылап, құздан боран!.. Әлі сәби – жел үні іңгәлаған, Ұлитын шақ жеткен жоқ шыңдағы аран. Сол аранның аузына сырғанаған Жеткізбей-ақ қойса екен күнге қаран. Осы күзде-ақ кетейік, кел, ендеше, Ізімізді қыс қалсын тырналаған. Тауып алып көктемде мүрдемізді, Басымызға көтерер дүрбемізді. Еңірете беред деп түнде құзды, Екеумізден күз күдер мүлдем үзді. Дүрбемізді паналап жас бұтақтар, Тырнап жүрсін бейбақ-жел іргемізді... 03.02.2008 ж. Шынжыр. ТАСҚА КӨШУ Жүректен – нұр, жанардан аспан өшіп, Біздің ауыл баратыр тасқа көшіп. Шетінеген бауырдың тумай жатып Басында тұр жел тербеп қасқа бесік. Көш алмасып жатқандай Екі Ғалам, Ортасында табыт жүр қатынаған. Жетім анам жылайды: «Не жаздық? – деп, – Әлде жердің, әлде елдің ниеті жаман...» Дегеніммен: «Өлгенге кінә тақпан», – Бірі арақтан мерт тапқан, бірі апаттан. Кілең – патша, табытын елге артып ап, Ана таққа ауысад мына тақтан. Жалмап келед бір тажал тапап бәрін, Қарсы қояр амалын апатқа кім? Түк бітірмей тірліктен өткен бейбақ, Құлпытаста қалдырған атақтарын... Байлап жүрген кім біздің ұрғынға кек? – Әлде шындап төбеден ұрдың ба, Көк?.. Біздің ауыл қырылып жатыр бүгін... Заман – тыныш. Сүргін де, қырғын да жоқ... Жылан жалап жатқанда төңірегін, Еңірерім болмаса, не білемін? Садақаға шалынып, бұл бетімен Жер бетінен көше ме менің елім?.. Бәрі өшуде – делі дос, ізгі бауыр, Сыпырып жүр сапырып түзді дауыл. ...Ертең қырда жоқ болып шықса, қайтем, Тас бетіне орнаған Біздің Ауыл?.. Бағзы күмбез әлі тұр әспетімен, Тарихымды оқимын хасбетінен. ...Түнде Сүлдем тентіреп жүрмегей тек – Көшіп кеткен Елді іздеп тас бетінен!.. 03.02.2008 ж. Шынжыр. ҚАРА ТҰМАН «...Болмасын еш күмәнің мен сұрағың, Мына тұман – менің ғана тұманым. Таңда түнгі табытымнан тұрамын, Қара торын жамылып ап күнәнің. Атқан таңым ақ таң емес, қара таң, Маған түкке қажеті жоқ – ел, отан. Көксегенім – жалғыз басым қарақан, Жалған сөйлеп, жалған күліп баратам. Екенімді сезінбеймін елге өгей, Мені еріне қылады үлгі жеңге кей: Қарақанда тұманы жоқ пендедей, Жан-апанда күмәні жоқ пендедей. Тұманыма жанасса егер шамалы, Су қараңғы бітеледі жанары. Өңешімнен өткені тек – бағалы, Бәрі бір бәс – харамы не халалы. Өзі білсін, кімдер мені жек көрсе, Тұманыма кірмей кетер кектенсе. Күндіз өмір сүрер адам жоқ менше, Түнгі қара табытыма жеткенше...» ...Қара тұман келеді, ойбай, жолама! – Жоласаң-ақ, кетеді ертіп молаға... Біздің үшбу қасиетті далада – Осындай да бір адамдар болады, ә?.. ...Келтіре гөр тілді, Тәңір, тобаға!.. 03.02.2008 ж. Шынжыр. Фото: www.stihi.ru, zakazposterov.ru

Ата Тілім менің, Сенің күркіреген күндей қасиетті Дауысыңды Шеше құрсағына біткенімнен-ақ естігем. Өмір – мынау, дүние қуа дабырласқан көш түмен!.. Қарсы ұрып жүрмін жылмия арбаған сансыз жылан-пиғылдарға Өзіңнен дарыған кәрлі қара диюдай Сесті мен! Құдаймен де Өзің арқылы ғана тілдесем. Өзің арқылы тілдесермін жоқпен де. Қырық шілтен аңқыған жұпар желің - өкпемде. Егер, бір Сөзіңді дұрыс айта алмай қалсам, Бір тал шөп көз ашпай жатып өліп кетеді Көктемде! Өзіңсің - өлшеусізді де өлшете алатын Өлшемім. Мұңыңда мұңсыз ойнаған сәбиіңмін де - мен, Сенің. Күлкім – Жұмағыңның шұғыласы! Сөз ұқпастарға үнсіз шыңғырған көз жасың – кемсеңім! Өзіме жабыла кеткенде өзгетілді құл-құтан, Ақыра арқаланып кетем, отызекіаспандық дыбыстарыңды пір тұта!.. Сен саңқылдап сөйлей жөнелгенде, жым болады жынды да. Сенің үнің ғана құлан-таза айықтырады ауру Нұрды да! Өкінішті, әрине, Саған көк тиынын да қимайды, даналығың арқылы байыған бар сараң. Қанша сараң болса, сонша – аран!.. Бір Өзің ғана жанталасудасың, Болмасыншы деп ертеңгі ұрпақ та ақыл-ойсыз арсалаң. Отанымнан да қасиетті Ата Тілім-ау менің, Егер, Сен өліп бара жатсаң, соңғы деміммен де Жан салам! МЕРЕЙ Ауылым, болушы еді күнде боран... Өзгеріп кетті қазір мүлде балаң. Қаздардың қаңқылынан қаймақ жалап, Түнде сәл Ай сәулесін тыңдап алам. Мендегі сөз – құлынды, көз – боталы. Бұл дәурен қайталанса жазда тағы!.. Мамырдың майын бұлттар бүркіп өтіп, топырақ жапырағын маздатады. Бір білсе жер қадірін, тау қадірін, білер ме жусан емген марқа түлік... Қыз – Көктем көл басына асығады, бұрымы бұлт ішінде тарқатылып. «Сезімнің сынықтарын құрсар күйді Сен маған осы қазір қисаң қидың!» – деп түнгі құрбым отыр... Омырауынан бүр жарған жұлдыздардың иісі аңқиды... ТҮНГІ КҮЗЕТ Не деп саған жазайын,.. қой қоздаған, Тау мөңіреп, аспанда Ай боздаған. Жұлдыздар да түрткілеп түйсігімді,.. түсініксіз діріл бар бойда аздаған. Не деп саған жазайын,.. төбет үрген... Сандырақтап Түз жатыр көне тілде. Аш байғыздар пәлекет шақырады, осы түнде қырылып өлетіндей. Не деп саған жазайын,.. көк өспеген. Өмір сүріп жатырмыз елеспенен. Тірі тышқан көрмеген тарғыл мысық даңғырлатып ойнайды тегешпенен. Сұқ саусағы әр қойын санап бағар Қойшы қойды қораға қаматпаған. Түн қылауын қидалап құлағымен, осқырынып қояды торы ат маған. Сабыр сақтар адаммын, есір емен, күйіп-пісе беремін несіне мен?! Мың ашылып ауызы, мың қисайып, жапан түзде жалғыз үй есінеген. Өз басынан өткермей сенген бе өзге, ертек сынды бәрі де көрген көзге. Дем алармын, желіні сыздап Таңның, қозы-бұлттар жамырап емген кезде. АУЫЛ КЕШІ Қастерлеген хатыңды, бағалаған, аман-есен мұндағы жаман ағаң. Қақпақылдап тынымсыз жел – уақыт, қаңбақ – күндер келмеске домалаған. Төлдеп болды қолдағы ырысты мал. Жүрегіңді тербетер тыныштық – ән. Бүгін Аспан боталап, Тау тамсанды, бүйен – сайға құйылып уыз тұман. Қойшы аянбас сіздердей қонағынан, не бір серке сойылар, не бағлан... Жаз жазмышын оқисың, жанар қадап, жадыраңқы іңірдің қабағынан. Ыңылдайды інішек «Дудар-ай»-ды. Ырымдайды қойшымыз туған Айды. Таныстырған өзіңе тарғыл мысық тышқандарды күнұзын қудалайды. «Қылышбұлақ» – құты бар мекеніміз. Жеке там үй – біздегі жеке мүйіс. Марқа-көңіл қоймайды маңырауын, терезеден Ай қарап текемүйіз. Болмаса егер бойдағы сабыр-ұстам, саған деген өлер ме ем сағыныштан. Көгілдір нұр төгіп тұр Көкте жұлдыз, қой көзіндей, сәулеге шағылысқан. Тындырғандай осы айда зор жұмысты, кеше ақыры «аспанға бөркім ұшты». Төл деген не, тәйірі, күні ертеңгі «сақманы» Өлөңнің қорқынышты... КӨКТЕМ Болмаса да тым шұғыл орындар түк, ерте тұрам (төлдегі тәлім-тәртіп). Қаңқылдаған әуеде сары ала қаз тауға қарай өтеді, «горн» тартып. Иірілер шаруаның ұршығы – мен. Сақманға әу баста құлшынып ем. Қошақандар тойып ап, балықтардай балтырымды түртеді тұмсығымен. Батыста – мал, мыңғырған, шығыста – мал, мыңғырынан көңілің тынышталар. Иін әбден қандырып илеуінің, ширатысқан мұрттарын құмырсқалар. Мұңның мені мүмкін бе иектері? Мұндай бола қоймайды күй өтпелі: құшағына қыз – самал енген сайын, балқи түсер таулардың сүйектері. Айналаны алғанша ымырт қамап, гүлдеп жатқан кең Дала – түлікке бап. Қалпағыңа, шешсең-ақ, бұл маусымның үлгереді торғайы жұмыртқалап... ТҮЗ ТАҒЫСЫ Ауылдың тіршілігін бақылаңыз, әр күні – шешен-ертек, ақын-аңыз... Ащы-ащы шай ішіп кешкілікте, тәтті-тәтті Ой ойлап отырамыз. Ондайда әңгіме көп, түн – көңілді, тыңдайсың кішің менен үлкеніңді. Әзілқой, әпенділеу қойшымыз бар, қойкөзді, текетанау, жылқыерінді. Қиын-ақ таудағы бір қыстақ үшін: қасқырлар жазда – қысым, қыста – қысым. Қойшымыз теперішті көп көрген-ау, әйтеуір, көп айтады түз тағысын: «...Тағдыр-ай, кей жылдары кекесін ең,.. кездестік қиындықтың көкесімен... Сол жылы Күн де жиі қызарақтап, ал, түнде Ай қарайтын шекесінен. Онда да сары ала қаз ерте келді, құтырған түлкі-желді ерте келді. Түлкі-жел түлей қалса – қар борайды!.. (әрине, соның бәрі ертек енді) Онда да, дәл осындай... қойымыз арық, сұрғылт-сұрғылт Ойлардан бой мұзданып... Жиі-жиі ұлитын иттеріңіз, жиі-жиі сұңқылдап байғыздарың!.. Қарекет те ұлғайып бірер есе, уайымнан шұбылтпа шідер есем... Енді қайтем, ілмиген көтерем бұлт өрісте жиі-жиі үйелесе?! Онда да, дәл осындай төл кезінде, ауылдың қасқыр ұлып желкесінде!.. Бір жақсы төбет бар ед, сол төбеттің құйрығын ғана таптым ертесінде!.. Қойсаңшы итшілеткен бұл өмірді, құртқалар күшіктейтін білем інді, қолыма шор қайыңнан сойыл алып, сауырға бір-ақ тарттым күреңімді!..» Паһ, шіркін, тіл бәрінен шалымдырақ, бояуы әңгіменің қалың бірақ: қойшымыз қою шайын сораптайды, «қорқаудың соғып алып онын бір-ақ!» Сөйтіп, ол «кетер қайта түсіп ізге». Қызық қой «одан да арғы ісі» бізге!.. Соңыра сасқалақтап оянасыз, көкжалдар енген кезде түсіңізге. Қорықпасқа ондай кезде бар ма амалың: «қорқаулар қоршауына көр қамалып!..» еріксіз, үзік-үзік ұйқыңызды жатасыз кірпігіңізбен жалғап алып. ...Томпаңдап, байғыз үнін тыста күшік келеді тұмсығымен ұстағысы?.. Әне, енді енесі де үрді тауға. Қойшымыз атып тұрды! Түз тағысы!.. БОРАН АЛДЫНДА Нені көрмек төлші қыз қол айнадан? Малда жүріп жан бар ма қараймаған... Боз саулықтар сүзісіп жатыр сыртта, бойларында арқардың қаны ойнаған. Төбет, ол да доп сынды домаланып!.. (бір «айқайдың» әйтеуір болары анық!) Сап тыйылған тынысы самалалы – Күн де бүгін алыпты қораланып! Сиырлар да жөтелген ықтасында. Ызғар уыты – есіктің тұтқасында. Қойшыңыз да сайлана берсін енді, қорасы мен көңілін мықтасын да. Жетісіп бір тұр дейсің сай-сала қай, болар ма екен бұл Көкек ең сорақы-ай?! Қой – ашқарақ, төл – тоңғақ, жусан – өлі, тал – жалаңаш, бұлт – үркек, жел – солақай. Бәлкім, қайта билігін құрмақ Ақпан?! (жалықты ғой бала да сырғанақтан) Бір пәле бар, әйтеуір, келмей тұрып, босағаны мысыққа тырмалатқан!..

Бүгін Ақордада Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ұлт рухниятын ұлықтауға сүбелі үлес қосып жүрген бірқатар танымал тұлғаларға әдебиет және өнер саласындағы мемлекеттік сыйлықтарды тапсырды. Атап айтқанда ақын Тыныштықбек Әбдікәкімовке «Алқоңыр дүние» өлеңдер мен балладалар жинағы үшін; ақын Ақұштап Бақтыгерейқызы Бақтыгерееваға «Ана сыры» өлеңдер мен балладалар жинағы үшін, ақын Өтеген Оралбайұлы Оралбаевқа «Шуақты шақ» жыр жинағы үшін берілді. Мұнан бөлек, Нұрсұлтан Назарбаев екі авторлық ұжымға да мемлекеттік сыйлықты тапсырды. Нақты айтқанда, Төлеубек Нығметұлы Әлпиевке, Алан Асқарұлы Бөрібаевқа, Сүндет Әбдірахманұлы Байғожинге, «Астана Опера» мемлекеттік опера және балет театры» коммерциялық емес акционерлік қоғамының шығармашылық ұжымына қатысушыларға «Абай» операсы (Л. Хамиди, А. Жұбанов) үшін; Ақан Қарғамбайұлы Сатаевқа, Әлия Нұрсұлтанқызы Назарбаеваға, Тимур Қазбекұлы Жақсылықовқа, Алтынай Бауыржанқызы Нөгербекке, Әділ Ералыұлы Ахметовке «Анаға апарар жол» толықметрлі көркем фильмі үшін мемлекеттік сыйлық тапсырылды. «Нұрсұлтан Әбішұлы, Ұлы даланың еркін даусын төрткүл әлемге естірту дәуірі Сіздей ұлға бұйырғаны тағдыр сыйы екені рас. Қасиетті Атамекеннің өткен рухын жаңғыртып, жас ұрпақ санасында жеті қасиетін қайтадан есіне салып, парасатпен, ұлылықпен, саясаткерлікпен жаңа ғасыр көшіне жалғап отырған еңбегіңіз әлемге аян. Өз басым атқа мініп, домбыра тартып өскен сезімтал жүрегіңізге қайран қалатынымды жасыра алмаймын. Ерекше адамсыз, өнері ұлы болмай мемлекет ұлы болмайды. Кітап оқылмайды деген бекер сөз. Қазақ әдебиетінің жауһарларының әлемнің бүгінде алты тіліне аударыла бастауы, әлем әдебиетінің озық үлгілерінің қазақ тіліне аударылып келуі соған басталған ұлы қадам деп білеміз. Еркіндіктің көк туын қыран мінез қайсарлығыңызбен биіктете береріңізге сенімдіміз және тілекшіміз», – деді Елбасы қолынан мемлекеттік сыйлық алған Ақұштап Бақтыгереева. Қаламгерлер мен өнер қайраткерін марапаттау – 16 желтоқсан – Ел Тәуелсіздігі күніне орай өткен игі шаралардың бірі. Алдағы уақытта еңбегі еленген тұлғалардың шығармалары жан-жақты насихатталмақ.