Көп партиядан халыққа зәредей пайда жоқ

— Мен сiздi кәдуiлгi көп айтылатын «жасымда бейнет бер, қартайғанда дәулет бер» деген қазақы тiлектiң орындалған көрiнiсi деп бiлемiн. Ел алдындағы еңбегiңiздiң зейнетiн көрiп отырсыз. Қазыналы қариясыз. Бiрақ, қартайып, тұғырдан да түсiп отырған жоқсыз.

— Рахмет.

— Қартайтпайтын дәрiңiз де қасыңызда дегендей...

— А-а, солай ма едi?..

— Ендеше, Мәжiлiс депутаттығына тағы бiр мерзiмге сайлауға түспеуiңiздiң себебi неде? Басқа уақытта бiр сәрi, ал, дәл қазiргi кезеңде, мәжiлiсмендердiң қазақ мүддесiне қарсы шабуылы үдеп тұрған кезеңде қатыспауыңыз ненiң белгiсi?

— Парламент заң шығарушы орган ғой. Заң дегенiмiз — киелi, қасиеттi Құрандай болмаса да әр елдiң бағытын анықтайтын құжат. Бiрақ, сол заңыңның өзi... Орыста бұрыннан бiр мақал бар. Бұзықтау мақал. «Закон что дышло - куда повернул, туда и вышло» деген.

— Бұзықтау болса да дәл мақал, менiңше.

— Иә, дәл болса керек. Заңды шығаруын шығарасың-ау, бiрақ оның орындалуы қиын, бұрмаланып кете бередi. Мiне, осындай ойыңдағы болмай жатқаннан кейiн ұдайы айтыс-тартыс шаршатады адамды... Қазiр де Мәжiлiсте халықтың мүддесi үшiн, ұлт мүддесiнiң жеңiсi үшiн айқасып жүрген үш-төрт адам бар. Басқаларының барлығы оларды қолдамайды, қайта қарсы шығып жатады. Бiз жүрген кезде де сондай едi. Сосын, «мыңмен жалғыз алыстым, кiнә қойма» деп Абайдың өзi айтқандай, жалғыз-жарым жүрiп алыса беру оңай емес. Сенi жоғарыдан қолдап жатса, сенiң пiкiрiңдi iске асырып жатса бiр жөн. Айдалаға айқайлағандай боласың, жұмысыңның жемiсiн жемеген соң адам жалығады. Мен 90-жылдардан бастап депутаттыққа араластым, ұдайы депутат болып жүру мiндеттi емес. Оның үстiне мен жазу-сызудың адамымын, айтарың бар, жас болса келiп қалды, ал, депутаттық, сенiң жазуыңа кедергi. Үндемей, соншалықты қызыл танау болмай жүре беруге де болады, ондайлар көп. Бар-жоғың белгiсiз, санда бар да, санатта жоқ, қараңды көрсетiп, өз жұмысыңды iстеп жүре бер. Бiрақ, жаратылысың ондай қылыққа сай келмеген соң тыныш отыра алмайсың...

— 90-жылдардың басындағы бiр рет таратылған, бiр рет өзi тараған Жоғарғы Кеңестi қазiр бәрi «азулы едi, мықты едi» деп еске алады.

— Иә, онысы рас.

— Үкiмет қолдап жатса дегеннен шығады, сiз бiр кездерi марқұм Камал Смайыловпен газет бетiнде хат алысып, кейiн ол «Елiм, саған айтам, Елбасы, сен де тыңда!» деген атпен бөлек кiтапша да болып шықты. Сiздердiң сол айтқандарыңыздан қорытынды шығарған үкiмет болды ма?

— Үкiмет екi журналист, екi жазушының әр хатынан кейiн тiкелей қаулы-қорытынды шығарып отырмаса да ол хаттардың әсерi болды. Елбасының өзiне де. Ал, халықтың қолдауы керемет болды, хат деген жауып кеттi. Әңгiменiң өзi екi жақты болуы керек қой. Камал марқұм өте бiлiмдi, не айтайын деп отырғаныңды бiле қоятын, үлкен дарын иесi едi ғой.

— Ендi жалғастырудың ретi келмейтiн шығар?

— Ол үшiн хат жазысатын әрiптесiң идеялас, мүдделес болуы керек, бiрiн-бiрi толықтырып отыру керек. Мен ешкiмге жазған жоқпын, маған да ешкiм сол үрдiстi тiрiлтейiк деп хат жазбады. Ол кезең өзi бiр мемлекетiмiз тәуелсiздiк алғаннан кейiнгi сын сағатта тұрған кезi едi. Өндiрiс тоқтаған, ауыл шаруашылығы күйреген, колхоз-совхоз тарап, бет-бетiмен кетiп, жер әрi-сәрi күйге түсiп, барлық нәрсе талан-таражға түскен кез едi ғой. Сол сын сағаттың әңгiмесi едi ғой. Бiрақ, сол кезде күйреген ауыл шаруашылығы түзеле қойды деп айту бүгiн артық болар деп ойлаймын. Бiздiң қазiр «бәрi керемет, ауылды көркейтiп жатырмыз, қолдап жатырмыз, қолпаштап жатырмыз» деген ұранымыз сөзде бар да iсте жоқ. Айналаға қарасаңыз, ауылда алдымен техника жоқ. Бес-алты адам ұйымдасқан немесе әр үй жеке шаруашылық болып бөлiнбеген жерде ғана техника бар. Техникаң қазiр қырық жамау. Мен әр жазды осы ауылда өткiземiн, күн сайын атқа мiнiп пәленбай шақырым қыдырып қайтамын. Сонда көретiнiм – егiстiкте жұмыс iстеп келе жатып бұзылып қалған трактор, комбайн, машина. Өйткенi ол тозған, жаңасын алуға шаруаның шамасы жоқ. Тракторыңның бiр дөңгелегi жүз мың теңгеге дейiн барады. Оны алуға көмектесiп жатқан үкiмет жоқ, бiрақ, көмек ұранда бар. Жарайды, колхоз-совхоз тарасын, жекешеленсiн. Тек үйлесiмiн таппайiс жүрмейдi. Мен Америкада болдым. Фермердiң өз техникасы бар. Жоғын толтыратын баяғы бiзде болған МТС секiлдi мекеме бар. Техникада тоқтау деген жоқ.

Хош. Егiндi олар орып алды. Оның бәрiн өзi жемейдi ғой. Ендi оны қайда апарып, қандай ақшаға  сату керек, т.т. бәрiн зерттеп отырған америкалық МТС-тiң жанында мекеме бар.

— Ақпараттық МТС десеңiзшi.

— Иә, соның өзi. Саған егiнiңдi сатуға толық жәрдем бередi. Ақысын алады, әрине. Шығынға ұшырап жатқан фермер жоқ. Қане, сол МТС-тер бiздегi? Әр шаруа бес-алты тонна астығын жинап алып отыр. Қашан, қайда, кiмге апарып сатқан тиiмдi, ешқайсысы оны бiлмейдi. Қазiр осы «маған сата қал!» деп арзан бағаға алғысы келiп сумаңдап жүргендер жетедi. Бүгiн сатса – арзан, қыста, көктемде мүмкiн қымбаттауы, бiрақ оған дейiн шаруа оны сақтай ала ма? Болашаққа болжам қандай? Оны да шаруа бiлмейдi. Техника ғана емес, жер де тозған. Тыңайтқышты ешкiм тегiн бермейдi, сатып алуың керек. Соның салдарынан алқаптағы егiннiң жартысынан көбi — арамшөп. Кекiре, мия. Оны көремiн де мен «мұны орып алғанда не болады» деп ойланамын.

— Осы жерде бiр мәселе бар. Үлкен болсын, кiшi болсын, келген басшыға жергiлiктi басшылар нашар егiстi апарып көрсетпейдi. Көрсетпеуiнiң бiр себебi – қорқады. Бұл тұрғыдан келгенде атқарушы билiктен тәуелсiз, одан қорықпайтын билiк бұтағы - өкiлеттi орган болуы тиiс. Бiрақ, таразының басын теңестiрiп тұрады деген Парламент партиялардың қолшоқпары болып кеттi. Шындап келгенде партия екеу-ақ болуы керек – билiктiкi және оған қарсылардiкi. Ұсынысың халыққа ұнаса, билiкке кел. Iсiңмен дәлелдей алсаң, билiкте қалдың, дәлелдей алмасаң - орын бер. Көппартиялылық уақытша құбылыс па бiздегi, жоқ осы бағыт дұрыс па, қалай ойлайсыз?

— Иә, бәрiмiз де көрiп жүрмiз, басшылардың барлығын бiтiк бидайдың ортасына апарады. Олар барлығы сол жерде басы толық масақты үгiп тұрады. Жасанды тiрлiк. Жаттанды және жасанды. Шын жан ашитын басшы болса «жарайды, мынауың жақсы екен, ендi жаман жерiңдi де барып көрейiк» деу керек қой. Ол жоқ. «Бiздiң алдымызда мынадай-мынадай ауыр проблемалар тұр» деп жергiлiктi басшылар айтпайды. «Ауруыңды айт, ауырған жерiңдi көрсет» деп жоғарғы басшылар айтпайды. Ал, ауруын жасырған өледi, өзiң бiлесiң.

— Сонда сыры неде бұл құбылыстың? Бұл бiздiң ұлттық ерекшелiгiмiз бе, қанымыздағы қасиет пе, жоқ басқа себебi бар ма оның? Осы бетпен кеткенiмiз бе?

— Жаңағы өзiңiз айтқан партиялар шын халықтың қамын ойлайтын, оның жанашыры болса кемшiлiктердi ашып айтады. Халыққа шын жаны ашып жүрген қай партия бар? Ұраншыл «Отаннан» бастап «Патриоттарға» дейiн. Ауыл бүгiн егiнiн жинап үлгере алмай қиналып, қылқынып жатқанда осы жайлы қай партия мәселе қойып отыр?Аграрлық немесе «Ауыл» айтып жатыр ма? Айтатындары «ауыл керемет болып кеттi». Рас, ауылдың қарны тоқ, малы бар, бiрақ, ол ауыл адамының өлермендiгiмен келiп жатқан дүние. Шаруашылық болса әлi бiр жамбастап жатыр. Мемлекет не көмек берiп жатыр? Лизингiге техника берiп, қарық қылып тастады ма? «Пәленбай миллиард ауылға қаржы бөлiндi» деймiз. Сұра, кез келген ауылдың кез келген шаруасынан,  қолына қанша ақша тидi екен? Қайда кеттi үкiметтiң сол мол ақшасы, қай қалтаға түсiп кеттi? Неге жетпейдi ауылға?

— Жауабы жоқ сұрақтар...

— Саны көп, сапасы жоқ партиялар бұл сұрақтармен айналыспайды. Демократия бiзде, пәленбай партия бар. Тек сол партиялардан халыққа зәредей пайда тиiп жатқан жоқ.

Оралхан тұнып  тұрған талант едi

— Сiздер Парламентте ел мүддесi, ұлт мүддесi үшiн шамаларыңыздың келгенiнше айтыстыңыздар, алыстыңыздар. Ал, қолында бес жыл  жаманды-жақсылы билiк болған Жармахан Тұяқбайдың бүгiнгi даусын сол кезде ешкiм естiген жоқ. Қазiр оппозицияда. Дұрыс, болсын. Бiрақ, олар ұсынған жаңа конституцияда қазақтың мүддесi, тiлi, дiлi қазiргi қолданыстағыдан да нашар қорғалған. Үкiмет халықтан алшақ деймiз, бар мықты деген оппозициямыздың сиқы әлгiндей. Мәскеуге барып(!) берген сұхбаттары анау. Сонда бiз дамудың қандай деңгейiнде тұрмыз? Жоқ әлде демократия ауруымен әлi бiраз ауруымыз керек пе? Халықтың шын жанашырларының дәуiрi әлi туған жоқ па?

— Кiмнiң қаншалықты бiлiмi, қаншалықты қабiлетi барын жаңағы айтылған партиялардың iсi көрсетiп отыр. Дүрмекте жүрген дүние ғой...Рас, Жармахан жаманды-жақсылы бiздi бес жыл басқарды. Кейiнгi келгендерден не көрiп жүрмiз? Жармаханнан да бетер. Жармахан ашық кетпесе де iштей үкiметтiң қателiгiн бiлiп, кейде текетiреске барыңқырап, қырғиқабақ болыңқырап  жүретiнiн сезетiнбiз. Ендi, әрине, сол қызметте жүргенде көрiнуi керек едi. Жұмыстан кеткеннен кейiн қарсы шығуын халық түсiнiңкiремейтiнi рас. «Билiк басында отырғанда қайда қалдың?» деген әңгiменiң шыға беретiнi содан.

— Заңды сұрақ емес пе?

— Заңды сұрақ.

— Оған жауап керек дегендей... Ендi бiз өзiңiздiң жаныңызға жақындау әдебиетке жақындасақ.

— Бәрекелдi!

— Соңғы кезде бiздiң, алдыңғы толқынды қайдам, кейiнгi буынның жанына қатты батып жүрген нәрсе – үлкен ағалардың баспасөз бетiндегi айтысы. Тiрi классик атанып жүрген Әбдiжәмiл ағамыз бен Қабдеш ағамыздан бастап екi Мұхтарға дейiн. Жақында Сұлтанәлi Балғабаевтың «Қазақ әдебиетiнде» «қос Мұхаң бiлiм-жiгерiн бiрлескен қимылға жұмсаса» деген ниеттегi мақаласы шықты. Ниетi өте орынды, онысына рахмет. Тек сондай мақаланы Сұлтекең емес сiз жазғанда дұрыстау болар ма едi, Мұхаңдардың екеуi де қолыңызда iстедi, жасыңыз да үлкен. Ал сiз мұндайдан бойыңызды аулақ ұстайтын секiлдiсiз.

— Бiрiншiден, мен ол мақаланы оқыған жоқпын. Екiншiден, мен екi Мұхтарға төрелiк сөз айтатындай менiң олардан өрем биiк емес. Олардың екеуi— бүгiн екi Гималай. Сенiң сөзiңдi тыңдап, «мынау бiздiң ағаның сөзi екен ғой, жөнi бар сөз екен ғой» деп икемге келетiн Мұхтарларды көрiп тұрған жоқпын...

 — Мағауин ағамыз аттасын меңзеп, «ондайларды бағзы заманда түрегелтiп қойып бауыздаған» дейдi. Осыны оқыған жас ұрпақ не үлгi, не өнеге алады?

— Бекершiлiк! Пендешiлiк! Адамның намысына тимеу керек қой.

— Мен осы пендешiлiкке қарай ойысып келе жатырмын. Сiз ана жылы Оралханның құм жайлы шығармасына қатты риза болғаныңызды баспасөзде жаздыңыз. Неге бiз осындай мойындауларды, өзгелердiң табысына жан-тәнiмен қуанған сөздердi аз естимiз? Тым майдаланып бара жатқан жоқпыз ба? «Болар елдiң баласы бiрiн-бiрi батыр дейдi» деген өсиет кiм үшiн сонда?

— Рас, Мойынқұмда малшылардың арасында көп жүрдiм мен. Ал, Оралхан небәрi он ба, он бес күн бе жүрдi де, керемет дүние жазды. Мен өзiмнiң жаза алмағанымды, iнiмнiң жазғанын айттым. Мойындадым. Талант. Тұнып тұрған. Оны айтқаннан мен тағымнан тайып қалған жоқпын. Ал, неге аз айтамыз дегенге келсек, оған мен дәл жауап бере алмаймын. Әркiм өзi бiледi.

— Сiз қай басылымға барсаңыз да оның тиражын еселеп көбейттiңiз.  «Жұлдыздың» тиражы 200 мыңға жеттi-ау деймiн.

— 250 мыңға. «Правда» газетi өзiнiң бас мақаласында «ұлт тiлiндегi журналдардың iшiнде ең тиражы көбi» деп жазды. Ал, қазiр – 5 мың. Мүгедек болып қалды ғой.

— Ендi осы тұрақты құбылыстың сырын өз тарапыңыздан немен түсiндiресiз? Өзiңiздiң түйгенiңiз?

— Оның сыры  журнал ұлт мәселесiне ауысты. Қазақтың қазақ екенiн танытуға, жеткен табысы мен кедергi келтiретiн кемшiлiгiне, тiлiне, мәдениетiне көп көңiл бөлдi. Басқа сыры жоқ. Газеттерде де осы бағытты ұстандық.

— Ұлт мәселесiн ол кезде қазiргiдей еркiн жаза алмайтын едiк қой.

— Иә, еркiн жаза алмайсың. Партия бар. Жандiлдин деген атақты адам бар.

— Аға, бiр ғана эпизодты еске түсiрiп, осы мырзаның бет-бейнесiн ашып, сол арқылы дәуiрдiң бет-бейнесiн ашып кетiңiзшi. Сондай бiр сойқан жанның болғанын жұрт естiген, бiрақ, оның кесiрi, зияны, салдары қандай болды, бүгiнгi көп адам бiле бермейдi ғой.

— Эпизод Рысқұловқа байланысты. Қарағанды қалалық партия комитетiнiң 1-хатшысы болып тұрған жерiнен ұсталып, 18 жыл отырып келген, Алматы облысынан шыққан Рахымалы Байжарасов деген кiсiнiң 1960 жылы мен «Социалистiк Қазақстанда» әдеби қызметкер болып iстеп жүргенiмде осы газетте Тұрар Рысқұлов жайлы үлкен, жақсы мақаласы шықты. Редактор Қасым Шәрiпов, орынбасары Әлiм Тұяқбаев деген азаматтар едi. Екеуiн де осы мақала үшiн Жандiлдин орындарынан алды. Кейiн Жандiлдиннiң орнына келген, сол кезде партия тарихы институтының директоры Саттар Имашев газетке редакциялық, авторы көрсетiлмеген мақала жазды. Он сегiз жыл каторгадан келген Байжарасов Жандiлдинге кiрiп, жұдырық жұмсаған ғой. Астындағы орындығын лақтырған екен, Жандiлдин өзi кiшкентай адам, бұғып қалып, орындық тимей кеткен. Байжарасов онымен де тыншымай Мәскеуге хат жазып, соны тексеруге Ляхов деген кiсi мен тағы бiреу келдi. Партия тарихының бiр журналы болушы едi, олар соған Тұрардың қайраткерлiгiн көрсетiп үлкен мақала жазды.  Тек  «уклон бар едi» дегендей сөз қосып қойған аяқ жағында.

Байжарасов бiр күнi маған келдi. Мен бұл кезде «Лениншiл жасқа» редактор болып ауысқанмын. Рахаң маған «мен сол мақаланы аударайын, сен газетiңе бас» дедi. «Менiң емес, Мәскеудiң, Орталық Комитеттiң мақаласы, оны аударып басқаннан саған ешқандай бәле жоламайды» деп үгiттедi. Екi күн «не болар екен» деп ойланып жүрдiм де, үшiншi күнi «тәуекел!» деп басып жiбердiм. Сол күнi менi Жандiлдин шақырды. Аласа бойлы, бетi шұбар-шұбар, басы үлкен, қара бұйра шашты адам болатын. Мен кiрiп сәлемдестiм. Ол болса сәлем алудың орнына менi орысшалап оңдырмай боқтады. Сөйттi де, маған «партия газеттерiнiң мақаласында не шаруаң бар, сен өз жұмысыңды бiлмейсiң бе?» деп ұрсып ала жөнелдi. Үндемей, бiраз сазарып тұрдым да «партия мен комсомол ағайынды адамдар ғой, бiрiнiң айтқанын екiншiсi құптап отыруы керек қой» дедiм. Менi бұлайша жол тауып кетедi деп ойламады ма, жауабыма ырза болды ма, әйтеуiр, сосын барып сабасына түсiп, «ендiгәрi мұндайды iстеушi болма!» деп шығарып жiбердi.

— Одан бергi «қайта құру», «жариялылық» дәуiрiне дейiн аттай жиырма жыл бар едi. Сiз сол уақытта газеттерiңiзде, журналдарыңызда ұлт мәселесiн көтеремiн деп қаншалықты таяқ жедiңiз? Кiм арашашы болды?

— Менi «Лениншiл жастан» кетiру жайлы бiрнеше рет мәселе қойылса керек. Сол кезде комсомол жетекшiсi болып Өзбекәлi Жәнiбеков деген азамат келген болатын. Көбiнесе сол арашалап алып қалып жүрдi. Ол кiсiнiң беделi күштi едi. Орталық партия комитетiнiң алдында да. Өзекеңмен Қонаевтың өзi санасатын. Жандiлдин «менiң орныма түбi осы келедi-ау» деп одан сескенетiн. Жәнiбековтiң орынбасары Камал Смайыловтың да түсiнiгi мол жiгiт едi. Жетпiсiншi жылдарға дейiн маған осылайша партия оң көзiмен қарай қойған жоқ. Тек жоғарыдағы екi азаматтың арқасында аман-сау iстеп жүрдiм.  Сол кезде Жәнiбеков жаңадан ашылып жатқан Торғай облысына хатшы болып кетедi деген сөз шықты. Маған «Жазушы» баспасынан «Сен бiр орында көбiрек отырып қалдың ғой, жастардың «Жалын» альманағы ашылады, соған редактор болсаң қайтедi, әрi баспаның жастар және балалар әдебиетi редакциясын басқарасың» деген ұсыныс түстi. Кейiн Әнуар Әлiмжанов деген азамат Жазушылар Одағына басшылыққа келiп, менi «Жұлдыз» журналына жiбердi. Кейiн 5 жылдай одақтың екiншi хатшысы болып iстедiм. Сол жерден «Қазақ әдебиетiне» келдiм. Сол жерде 9 жыл тапжылмай редактор болдым. 1989 жылы «Социалистiк Қазақстанға» редактор етiп ауыстырды. Төрт жылдан кейiн «Қазақтелерадиокомитетiне» директор етiп ауыстырды. 

Менiң үлгiм — Саттар Ерубаев

— «Социалистiк» деген сөздi «егемендi» деген сөзге ауыстырдыңыз. Қазiр құлаққа сiңiстi болып кеттi, бiрақ сол кезде жасандылау сөз деген пiкiрлер айтылып қалып жүрдi. «Еге» емес, «ие» деген сөз дұрыс едi дегендей.

— Иә, ондай пiкiрлер айтылды. Әйтсе де ол сөздi мен ойлап тапқан жоқпын, бұрыннан қазақ тiлiнде бар сөз. Екiншiден, «егемен болмай ел болмас» деген де өсиет қалған бұрынғылардан. Сол уақыттарда мен Түркияға барып едiм, көшедегi Ататүрiктiң сөздерiнiң iшiнен «егеменлiк» дегендi көп кездестiрдiм. Мағынасын сұрадым. Оларда да тәуелсiздiк деген ұғымды бередi екен. Тек алғашқы кезде түрiкшеге жақын түрде «егемендi» деген нұсқасы кетiп қалды да, кейiн марқұм Қуандық Шаңғытбаевтың ұсынысымен «дi-нi» алып тастадық.

— «Азат Қазақстанды» неге ұсынбадыңыз?

— Ұсынғанмын. Дәл осы «Азат Қазақстан» деген атты мен Орталық Комитеттiң бюросында ұсынғанмын. Бiрақ, ұсынысым қабылданбады. Неге? Сол кезде «Азат» деген бiр қозғалыс шығып, оны жоғарғы жақ жек көрiп жүретiн. Алматының Қаскелең ауданынан бюроның мүшесi бiр сауыншы орыс қатын бар едi, сол «азат» деген сөздi естiсiмен «ой, что вы, что вы!» деп атылып шықты. Сөйтiп, «Азат Қазақстанды» орыстың бiр жаман қатыны өткiзбей тастады...

— Сiз қазақ телерадиосын басқарған уақытта ерекше серпiлiс пайда болып едi. Сол деңгейге он жыл салып ендi-ендi жақындап келе жатқан сияқты. Бiрақ, сiз ол жерден кеттiңiз. Соның себебiн ашып айтатын уақыт келдi ме бүгiн?

— Храпуновтың қатыны Ләйла Бекетова дегендi әкелуге жанталасты бәрi. Неге екенiн қайдам.

— Сiз өндiрiс жайлы «Қара маржан» романын жаздыңыз. Ол өте сәттi дүние болып шықты, сiзге мемлекеттiк сыйлықты сыйлады. Бiздiң жазушылардың бұл алқапқа аяқ баспайтыны инженер ретiнде менiң жаныма қатты батады. Сiз де ол тақырыпқа қайта оралмадыңыз. Неге?

— Ол кезде  жазушыларға «пәлен тақырыпқа жазыңдар, түген тақырыпқа жазыңдар» дейтiн тапсырма болушы едi. Соның оң әсерi болды-ау. Оның үстiне мен Қостанайда, кейiн Рудныйда тiлшi болып iстедiм. Соколов-Сарыбай руднигiнен очерк жазып жүрдiм. Нариман деген кейiпкерiм бар едi, сол Жаңатасқа ауысып кеттi де мен соның iзiмен осында келiп, роман туып кеттi ғой.

— Өзiңiз де журналист болып iстедiңiз. Көп жыл журналистерге жетекшiлiк еттiңiз. Сiздер жас кездегi журналистика мен қазiргi журналистиканың қандай айырмашылығы бар, қай жағы артық, қай жерi кем?

— Салыстырып көрмеппiн. Тәуiр журналистер бар. Әсiресе, қыздар жағы қырғын. Жаңағы, Нариманның қызы мектептi орысша бiтiрген. Қазiр журналист. «Хабардың» тiлшiсi.

— Аға, бiздiң газетте «Мен сенi мойындаймын» деген жаңа айдар бар. Ондағы ой ағалардың үлгiсi арқылы кейiнгi толқынды мәрттiкке тәрбиелесек деген ғой. Соңғы нөмiрiмiзде мiне, сiз жайлы Қалтай Мұхамеджановтың «отыз жыл бойы осылай танып, таңғалып, сүйсiнiп келемiн» деген сөзi бар. Ендi өзiңiздiң тұстастарыңыздың iшiнен мойындаған, өзiңiзге ықпал еткен әрiптесiңiз бар ма?

— Ондай адам өз тұстастарымның iшiнен емес: ол – Саттар Ерубаев едi. Бұрын өтiп кетсе де, өзi, сөзi маған үлгi болған, ептеп елiктегiм келген оған. «Лениншiл жаста»жұмыс iстеген. Менiң өмiрi көрмеген жерiм, туыс, танысым да жоқ Қарағандыға тiлшi болып кетуiме де Саттардың «Менiң құрдастарымы»қатты әсер еттi. Ал, өзiмнiң тұстастарымнан, қайдам, бiлмеймiн, кiмге елiктедiм… Аса бiр айшықты көрiнiп тұрған… Бәрi өзiм қатарлы азаматтар. Камал Смайылов, Кәкiмжан Қазыбаев, Сапар Байжанов.

— Аға, сiз Камалға жазған хатыңыздың бiрiнде «өз ағам деген өзбектiң жерiмiзге көз алартып отырғаны анау» дейсiз. Мен жiгiттерге олардың әзiр шамасы келмей жатыр, шамасы келген күнi алды Әмiр-Темiр, арты Қоқан хандығы жаулап алған жердi бiздiкi дейтiн болады деймiн. Елi жерiне сыймай жатқан көршiмiзден бiзге қауiп бар ма, жоқ па?

— Дұрыс айтасың. Ал, анау Әмiр-Темiр деген кiсiңiзге көзқарасым онша түзу емес.  Осман империясы бүкiл Еуропаны алайын деп отырғанда Iлдiрiм Баязитты құлатты.

 — «Бiр әлемге бiр-ақ әмiршi керек» деп көре алмады ғой.

— Иә. Екеулеп күш бiрiктiрудiң орнына! Баязитпен тiзе қосқанда қазiргi әлем картасы мүлде басқаша болар едi. Кейiн Алтын Орданы құлатты. Моғолстанды шапты бес рет күйретiп. Ирак, Иранды алды. Сонда бұл адам мұсылман қауымына не жақсылық жасады? Мейлi, ол  жақты қояйық, Орта Азияға не жақсылық жасады? Рас, Яссауиға кесене салып бердi. Заттай құндылықтар қалдырған шығар кiшкене, ал, мемлекет тұрғысынан, рухани, мәдени тұрғыдан не әкелдi бiзге? Не қалдырды? Қалдырса өзiнiң астанасы болған Самарқандқа қалдырды. Ақсақтың мұрагерлерi даламызды қанша рет шапты. Кешегi Қоқан хандығы жарты ғасыр ғана билеген кезiнде қазақты қан қақсатты емес пе? Салықтың неше түрiн салды. Құлақ естiп, көз көрмеген «қыз салығы» дегендi салды ғой. Етегiн жел көтермеген жас қыз балаларды алып кетедi екен. Соған қарсы көтерiлген Байзақ датқаны зеңбiректiң аузына қойып атып жiбердi. Бiр саусағы ғана табылып, елi сол саусақты арулап жерге көмдi. Кеңес кезiнде қазақтың есесi кеттi ғой әбден өзбекке. Бостандық кеттi, Мырзашөл кеттi. Егемен ел болған кезiмiзде де тышқаншылап, қанша жерiмiзге кiрiп алды. Бұлар шамасы келмейдi, шамасы келсе Қоқаныңды қайта қоқаңдатпақшы. Өзiңе өзiң мықты болмасаң ешкiм сенi аямайды.

— Адам жасы ұлғайған сайын өз еркiнен тыс ойшыл бола түседi дейдi. Сiзге де оңашада «осы жерде мүлт кеттiм-ау, мына жерде қайрат көрсете алмай қалдым-ау»дейтiн ойлар келмей ме? Мұны сұрап отырған себебiм, жердi сатуға баста қатты қарсылық көрсеттiңiз. «Жер сатылмасын!» деп он бес депутат қол қойған атақты үндеуде сiздiң де қолыңыз бар едi. Ал, бiрақ кейiн «Жер туралы» кодекске қол қойдыңыз. «Сатуды ең болмаса бiраз жыл шегеретiн болды ғой» деп үмiттенiп жүрген ел-жұрт түсiнбей қалды…

— Шынын айтсам, не болғанын, қалай қол қойғанымды дәл сол сәтте өзiм де түсiнген жоқпын. Ауырып жүрдiм бе, бiреулердiң әсерi болды ма, бiлмеймiн... Кейiн өзiмдi-өзiм тексерiп те көрдiм. Дұрыс, менiң қолым тұр. Одан соң да қарсылық айттым, бiрақ  мезгiлiнен кеш сермелген нәрсе болды.

Жердi сатқанымыздың дұрыс болмағанын, соның зардабын бүгiн көрiп отырмыз. Жердi сатып алған қаладағы байшыкештер жерге берудi емес, тек қана одан алуды ойлайды. Берудi қашан ойлайтын болады? Оған дейiн жер байғұс не күйге түседi?  

 — Бүгiнге соңғы сұрақ. Адам жақсылықты ең әуелi кiмге жасау керек, өзiне ме, өзгеге ме? Сiз шығыстан Оралханды, батыстан Фаризаны алдырдыңыз. Ал, бiзде қазiр осы үрдiс тоқтап қалған жоқ па? Оны дұрыс дейiн десең «жақсылықты жақыныңа, артылса сыртқа жаса» деген пайғамбарымыздың хадисi қайда қалады? Таразының басын қайтсек тең ұстауға болады?

— Бiз ешқандай iскерлiгiмен, тазалығымен аты шықпаған жiгiттердi ары сүйреп, берi сүйреп жатамыз. Бейнебiр басқа лайық адам құрып қалған секiлдi. Пендешiлiк тұрғыдан ол да дұрыс шығар. Бiрақ, елдiң көзi соқыр емес, кiмнiң кiм екенiн бәрi көрiп отыр ғой. Олай болса өзiңнiң қадiрiңдi түсiретiн, өзiңе абырой әпермейтiн iске бару қаншалықты қажет?

Мен таразының басын тең ұстауға мүмкiндiк беретiн жалғыз-ақ нәрсе әдiлдiк деп бiлемiн.   

_{Сұхбаттасқан Өмiрзақ АҚЖIГIТ, «ЕВРАЗИЯ-KZ».26.08.2005}