Шәріп  Айтмуханбетұлы. Әріптер тілдің тағдырына айналғанда

Бүгін 5 қыркүйек Қазақстан халқы тілдері мерекесі. 1989 жылғы 22 қыркүйекте «Тілдер туралы» заң қабылданып, ол 1998 жылдан бастап мемлекеттік мереке ретінде атала бастаған еді.  Осы даталы күнге байланысты қазақ тілінің латын әрпіне қатысты қолданысын зерделеген ғылыми мақаланы  назарларыңызға ұсынып отырмыз.

Қазақ тілі, кез келген басқа тіл сияқты, өзінің даму тарихында өзге мәдениеттер мен тілдерден сөздерді қабылдап, тіл өркендеп, жаңа лексикалық байлыққа ие болды. Орыс тілінен енген жаңа сөздермен бірге әліпбиге қазақтың төл лексикасында бұрын болмаған әріптер де енді — Ё, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, Ю, Я, Ф. Тарихи тұрғыдан бұл кірме әріптер сөздік қорды байыту үшін қажет болды, әсіресе ғылым, техника және қоғамдық салаларда. Сондықтан бұл әріптер қазақ тілінің төл фонетикасының бөлігі болмаса да, жазба және ауызекі қолданыста берік орнығып қалды.

Лингвистердің пайымдауынша, қазақ тілінде төл «ц» дыбысы жоқ, қазақтар оның орнына тек бір ғана «с» («сэ») әрпін қолданған. Осы тұрғыдан алғанда, «цирк» сөзі «sırk» (оқылуы «сирк») деп жазылуы тиіс, қазірдің өзінде «полиция» сөзін «polιsιa» (оқылуы «полисия») түрінде жазып жүргендер барын байқаған боларсыздар.

Осыған ұқсас жағдай «ч» әрпімен де байланысты. «Ч» әрпін «ш» - мен ауыстыру ұсынысы даулы пікірлер туғызуда. Бұл әріптен бас тартуды жақтайтындар «ч» қазақ тілінің төл дыбысы емес деп санайды және «чемпион» сөзін «şempion», «чемодан» сөзін «şemodan», ал «чек» сөзін «şek» түрінде жазуды ұсынып, «ескі ұмыт қалған айтылымға» қайта оралуды ұсынады.

Мұндай көзқарас ақылға қонымсыз, себебі кірме әріптер әлдеқашан тілдің бір бөлігіне айналды және олардың жаңа ережелер бойынша жазылуы қоғамда қабылданбауы мүмкін. Қалыптасып кеткен сөздер мен дыбыстардан «тілдің тазалығы» үшін бас тарту — бұл реформа емес, керісінше артқа шегіну.

Осыған байланысты Ё, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э, Ю, Я, Ф әріптері жай кірме элементтер емес, қазақ тілінің дамуы нәтижесінде орныққан толыққанды дыбыстар деп сенімді түрде айтуға болады. Оларды жаңа әліпбиден алып тастау немесе басқа әріптермен алмастыру қисынсыз, себебі бұл тілдің шынайы жағдайына сәйкес келмейді және оқу-жазу үдерісін қиындатуы мүмкін. Тіл ұрпақтан-ұрпаққа ұлтпен бірге дамуы тиіс және оған енгеннің бәрі оның табиғи дамуы ретінде мойындалуы керек.

Қоғамда қазақ әліпбиін латынға көшіру қажеттілігі барған сайын айқын сезілуде. Ол дәстүр сабақтастығын сақтап, тілдің үздіксіз даму барысын бұзбай жүзеге асырылуы қажет.

Қазақтың жаңа әліпбиін әзірлеу барысында түрлі жобалар қарастырылды. Соның алғашқысы 26 әріптен тұратын базалық латын әліпбиін қолдануды, оған қоса бір дыбысты беретін екі әріптен тұратын диграфтарды енгізуді ұсынды. Алайда бұл нұсқа қабылданбады. Негізгі кедергі — жобаға аға буын мен кейбір лингвистердің теріс көзқарасы болды, олар мұндай әліпбиді қолайсыз әрі қазақ тілінің ерекшеліктеріне сәйкес келмейді деп санады.

2024 жылы Жалпы түркі әліпбиінің нұсқасы ұсынылды. Оның мәдени және саяси мәніне қарамастан, ол қазақ кириллицасындағы барлық дыбыстар мен әріптерді толық жеткізе алмайтыны атап өтілді. Сонымен қатар, 1928 жылы қабылданған Жалпы түркі әліпбиі түрік әліпбиіне барынша жақын, ол кезде әлі заманауи цифрлық технологиялар болмаған. 

Осыған байланысты диграфтарға негізделген әліпби идеясын қайта қарастыру орынды. Бәлкім, бұл тәсілге жаңа қырынан қарап, қайта зерделейтін уақыт жеткен шығар. Әрбір жаңа әліпби қазақ кириллицасындағы барлық әріптерді қамтуы тиіс әрі қарапайымдылық пен қолайлылықты сақтауы қажет.

Жалпы алғанда қазақ кириллицасында «дыбыс — әріп» сәйкестігі принципі сақталған. Алайда тек 26 таңбадан тұратын латын графикасында мұндай сәйкестікті сақтау мүмкін емес. Өйткені латын әліпбиі тек латын тілі үшін жасалған және басқа тілдердің барлық фонемаларын беруге арналмаған, кейін басқа тілдер оның графикалық негізін өз қажетіне бейімдеп қолдана бастады. 

Әліпби - фонетикалық транскрипция емес екенін түсіну маңызды, мұнда әр фонема міндетті түрде бір таңбаға сәйкес келеді. Иә, "дыбыс-әріп" сәйкестігіне дерлік қол жеткізілетін тілдер бар, бірақ мұндай жағдайлар аз. Көптеген тілдерде әртүрлі себептермен бұл қатынас бұзылады.

Мұның айқын мысалы – ағылшын тілі: ондағы 44 дыбыс 26 латын әрпімен беріледі. Соның нәтижесінде бір дыбыс бірнеше әріптің тіркесуі арқылы (мысалы, sh, ch, zh) таңбаланса, ал бір әріп әртүрлі дыбыстарды білдіруі мүмкін (мысалы, a әрпі can (кэн) және call (колл) сөздерінде).

Демек, бір дыбысты бірнеше әріптің комбинациясы арқылы беру — қалыпты құбылыс. Сондай-ақ бір әріптің әртүрлі жағдайда әртүрлі дыбысты білдіруі де табиғи нәрсе.

Бұл неліктен қиындық тудырмайды? Мұның сыры оқу процесінде жатыр. Біз бір сөзді жиі көрген сайын, миымыз оны жеке әріптерге бөлмей, тұтас бейне ретінде сақтап қалады. Әр әріпті бөлек танымаймыз, сөзді бірден танып, мағынасын сол сәтте түсінеміз. Сондықтан біз тез әрі еркін оқи аламыз.

Мысалы, ashana, Ashat деген сөздерді оқығанда адам оларды автоматты түрде «асхана», «Асхат» деп қабылдайды, «ашана», «Ашат» деп емес. Сондықтан диграфтардан қорқудың қажеті жоқ — олар түсінуге кедергі келтірмейді.

Кімге бұл әлі де үйреншікті болмаса, оған да шешім бар. Қазақтың «х» әрпін ағылшын тіліндегі дәстүрлі «kh» диграфымен беруге болады. Бұл жағдайда сөздер askhana, Askhat түрінде жазылады және танымалдылығы сақталады.

Жаңа немесе күрделі, әлі «таныс сөздер кітапханамызда» жоқ сөзбен кезіккенде, ми мүлде басқаша жұмыс істейді. Қайта оралып, сөзді қайта оқимыз. Ми оны әріп бойынша талдай бастайды. Сонымен бірге, сөйлемнің контекстін пайдаланып, оның мағынасын болжауға және дұрыс оқуға тырысады.

Қазақ латын әліпбиінің әріптері мен диграфтарының көпшілігі диграфтар негізінде жақсы таныс. Шын мәнінде, бұл "халықтық латын" түрі — біз күнделікті өмірде бұрыннан қолданатын белгілер: есімдерді жазуда, СМС-хабарламаларда, белгілерде. Оның қарапайымдылығы мен ыңғайлылығын жоққа шығаруға болмайды. Сингармонизм заңына келсек, оның артықшылықтары айқын, қосымша түсіндіруді қажет етпейді. Ал ол жүрмеген жерде жоғарыда айтылған басқа механизм — сөзді көзбен тану жұмыс істейді.

Мен тек, «ә», «ө», «и» - үш әріптердің алмастыру нұсқасын ұсынамын. Егер ойлансақ, ағылшын әліпбиінде қазақтың і әрпі болған жағдайда, ә және ө дыбыстары табиғи түрде ai және oi диграфтарымен берілер еді. Өйткені ә — [a] мен [i] аралығындағы дыбыс, ал ө — [o] мен [i] аралығындағы дыбыс.

Сондықтан көпшілікке үйреншікті емес ae және oe тіркестерінің орнына қазақ тіліне анағұрлым жақын ai және oi нұсқаларын қолдануға болады. Халықаралық фонетикалық әліпбиге (ХФӘ) назар аударудың қажеті жоқ, оның функциялары мүлдем басқа. Қызығы, ae және oe диграфтары латын тілінде көне грек тілінің ai және oi дифтонгтарын беру үшін пайда болған.

«И» дыбысын белгілеу үшін ii тіркесін қолдану туралы ұсыныс бар. Алғашқы қарағанда, бұл өте қисынды көрінеді: мұндай нұсқауды пернетақтада тез әрі оңай теруге болады, қосымша таңбалар қажет етпейді және мәтінді ұзартпайды.

Иә, биік немесе киім сияқты сөздерде үш әріп қатар келеді — biiik, kiiim. Алайда бұл қиындық тудырмайды: қазақ тілінде «и» дыбысы әрқашан «і» дыбысының алдында тұрады, ал керісінше ешқашан кездеспейді. Оның үстіне мұндай екі дыбыс қатар келетін сөздер салыстырмалы түрде аз.

Егер біз алфавитті тұтастай қарастыратын болсақ, онда «ii» жақсы нұсқа деп санауға болады. Бұл технологиялық таза және әмбебап:

• бұл стандартты ASCII жиынтығы, яғни барлық құрылғылармен, қаріптермен және дерекқорлармен жүз пайыздық үйлесімділік;

* іздеу жүйелері мұндай комбинацияларды еш қиындықсыз индекстейді;

* бағдарламалар мен жүйелерді ii-ді кездейсоқ қате ретінде емес, жеке дыбыс ретінде тануға үйретуге болады.

Тек бір қажет болатын нәрсе – сөздіктер мен автотүзету ережелерін бейімдеу, сонда компьютер biiik немесе kiiim сөздерін қате емес, қалыпты жазу ретінде «түсінетін» болады. Цифрлық технологиялар тұрғысынан ii - бұл қазіргі қазақ әліпбиі үшін қарапайым және әмбебап шешім. Әрине, бағдарламашылар мен лингвистер соңғы сөзді айтады. Олар мұндай жүйенің қаншалықты ыңғайлы, үйлесімді және тілдік нормаларға сәйкес келетінін бағалауы керек.

 «Й» дыбысын «j» әрпімен белгілеуге болады. Мұндай қағида көптеген тілдерде кездеседі — мысалы, неміс, швед, поляк, литва, фин, венгр және басқа да тілдерде j әрпі дәл осы дыбысты білдіреді. Баламасы ретінде ii диграфын да қолдануға болады. Алайда бұл жағдайда мәтіндерде i әрпі жиі қайталанатын болады. Алғашқыда бұл тосын көрінуі мүмкін, бірақ уақыт өте келе мұндай ерекшелік қазақ жазуының өзіндік белгісі мен стиліне айналуы ықтимал.

Қазіргі таңда үш пернетақта жаймасы қолданылады: қазақ кириллицасы, орыс және ағылшын. Егер диакритикалық таңбаларға негізделген жаңа әліпби енгізілетін болса, қосымша төртінші жайма пайда болады. Мұнымен қатар, аға буын өкілдері, үлкен ықтималдықпен, кириллицада қала береді. Осыған байланысты екі қазақ әліпбиінің кемінде алдағы 30 жыл бойы қатар қолданылуы ықтимал. Мұндай жағдайда төрт түрлі жайманың арасында үнемі ауысып отыру айтарлықтай қолайсыздық тудырады.

Тағы бір мәселе - қазіргі уақытта смартфондар мен гаджеттерде қазақ әріптері (ә, ғ, қ, ң, ө, ұ, ү, һ, і) орыс пернетақтасының «екінші қабатында» орналасқан, оларды теру қиын болғандықтан, көпшілік бұл таңбаларды жиі қолданбайды. Латын әліпбиі диакритикалық таңбалар негізінде енгізілсе, бұл әріптер ағылшын пернетақтасының екінші қабатына көшеді, нәтижесінде мәтін теру тағы да қолайсыз болады. Ал диграфтарға негізделген латын әліпбиінде мұндай мәселе туындамайды — әріптерді қосымша ауыстырмай-ақ, әдеттегі пернелермен теруге болады.

Қазақ тіліне тән ғ, ң, ұ, ү дыбыстары жаңа латын әліпбиінде бекітілмесе, олардың жоғалып кетуі мүмкін деген қауіп болған, бұл тілдің бұрмалануына әкелуі ықтимал еді. Шығудың бір жолы – бұл дыбыстарды ğ, ñ, ü, ÿ таңбалары арқылы белгілеу және оларды мектеп бағдарламасында бекіту. Балаларға мәтінді оқуға жеңіл болады: мұның ұқсас мысалын орыс тілінен көруге болады, онда «ё» әрпі мектеп бағдарламасында бар, бірақ кейін мәтіндерде жиі «е» әрпімен алмастырылады — соған қарамастан, дыбыс жоғалып кетпейді. Дәл сол сияқты қазақ тілінде де бұл әріптер ерекше дыбыстарды сақтап қалуға мүмкіндік береді.

Тағы бір мәселеге назар аудару қажет: қазіргі қолданыстағы таныс сөздер жиі неологизмдермен немесе қолданыстан шығып қалған көнерген сөздермен алмастырылып жүр. Мысалы, «холодильник» сөзі «тоңазытқыш» деп, ал «хирургия» — «ота жасау бөлімі» деп берілген. «Ғаламтор» неологизмі қаншалықты қисынды көрінгенімен, оның орнығуы күмәнді, себебі «интернет» халықаралық термин ретінде сөйлеу тілінде берік орнығып үлгерді. Мұндай жағдайдың салдарынан қазақ тілі пәнінің мұғалімдері де кейбір оқулықтарда кездесетін сөздердің мағынасын әрдайым түсіне бермейтінін мойындайды.

Мұндай жаңа сөздер жиі естілмейді және ауызекі сөйлеуде орныға бермейді. Әрине, тілдің бірегейлігі мен тазалығын сақтау — игі мақсат. Дегенмен, шамадан тыс тілдік консерватизм мен пуризм тілді икемсіз етіп, оның дамуын шектеуі мүмкін. Қазақ тілі өз сорпасында қайнап піспейді.

Тарих көрсеткендей, тілдің байлығы — кірме сөздерге ашық болуында. Мәселен, орыс тілі шығыс та, батыс та тілдерінен енген сөздер мен ұғымдардың орнығуы нәтижесінде көптеген басқа тілдерге қарағанда анағұрлым бай әрі әртүрлі болып қалыптасты. Белгілі жазушы әрі публицист Лидия Григорьева бекер айтпаған: «Орыс тіліндегі әрбір сөз – шетелдік тектен шыққан!». Сол сияқты ағылшын, неміс, жапон және дүниежүзінің басқа да жетекші тілдерінде тұтас қабат болып қалыптасқан кірме лексика бар.

Тарихи тұрғыдан алғанда, қазіргі таңда орыс тілі қазақ тілі үшін донор әрі дәнекер қызметін атқарып отыр. Қарым-қатынас барысында пайда болған кірме сөздерден қорқудың немесе қазақ тілі «орысшаланып кетеді» деп ойлаудың қажеті жоқ. Себебі орыс және қазақ тілдерінің құрылымдары түбегейлі өзгеше:

• орыс тілі — славян тілі, флективті тіл,

• қазақ тілі — түркі тілі, агглютинативті тіл.

Тіл дамуы — бұл лексикадағы олқылықтардың орнын толтыруға, жаңа құбылыстарды неғұрлым дәл сипаттауға және қоғамның қажеттіліктеріне бейімделуге мүмкіндік беретін кірме сөздердің басты рөл атқаратын үдерісі. Сонымен бірге кірме сөздер қабылдаушы тілдің фонетикасы мен грамматикасына икемделіп, уақыт өте келе оның сөздік қорының ажырамас бөлігіне айналады.

Ақырында, тілдің өзін-өзі реттеу қабілеті жоғары. Уақыт өте келе кірме сөздердің басым бөлігі не тілдің нормасына бейімделеді, не қолданыстан шығып қалады — егер олар өзектілігін жоғалтса немесе сөйлеу тілінде орныға алмаса. Демек, тіл өзі қандай кірме сөздерді қажет ететінін, ал қайсыларынан арылатынын айқындайды. 

Келтірілген барлық пайымдар мен мысалдар автордың жеке бақылауларына негізделген және тақырып бойынша оның көзқарасын білдіреді.