Жанарбек Әшімжан: Маған адал дос керек!
Бөлісу:
АНА
Аяздарда жабырқап, жасымаған,
Аптаптардан ап өткен көшін аман,
Тар кезеңде тағдырдан шошымаған.
Бар кезеңде арнадан тасымаған.
Шаңырағын басына тік көтеріп,
Суарылған семсердей сертке берік,
Аяңдай басып келеді, асыл АНАМ!
Асыл анам, жайнаған жасыл бағым,
Қасарысқан тағдырға бас ұрмадың,
Орта жолда опат боп асыл жарың,
Бізге мәлім қамығып, ашынғаның,
Он баланың жалауын тіктеймін деп,
Ошағыңның жылуын қашырмадың.
Шыр айналған шиеттей бала-шаға,
Ұрындырмай қаңтар мен қарашаға,
Мойын бұрмай думанға, тамашаға,
Формуласын шешті анам тағдырының,
Ауық-ауық жылап ап оңашада.
Намысымды таптатпай жат біреуге,
Өміріміз бұл күнде сап түзеуде.
Аналарға дейтұғын ұлы сезім,
Сағат сайын кеудемді тепкілеуде.
Қара қазан
Артыма бір қарасам қайырылып,
Кездер көп әр күні аңыз, тайы – күлік.
Күншуақта қап кеткен шүберектей,
Сол күндер қалды-ау дар-дар айырылып.
Таулы өлкеде, қиялдың ұшағында,
Қонарын да жел біліп, ұшарын да.
Біздің ауыл күтетін Қызыр шалды,
Қып-қызыл ұрандардың құшағында.
Айналып бүкіл ауыл бір қауымға,
Көшені толтыратын жыр-дауылға.
Саясаттың кимей-ақ сал шекпенін,
Торқалы той болатын күн де ауылда.
Немерені жетектеп апаларым,
Көрші үйдегі көжеге апаратын.
Әйбәт киімін киіп ап аталарым,
Ала таңнан беретін баталарын.
Қара торғай көп еді сол жылдары,
Қарлығаш құс болатын елдің бағы.
Наурыз шешек жіпсітіп жіберетін,
Қыстан қалған қырдағы тоңнын бәрін.
Атқан кезде рауандап таң қылаңы,
Біздің үй де жасанып, жаңғырады.
Жеті түрлі дәм қосып тоғыз жанның,
Жан анамыз мейірін қандырады.
Разы боп қалса аға пейілі ірі,
Көже жетпей бұртияр кейіп іні.
Шешей ылғи ырыс қып тосатұғын,
Қырда жатқан әкейдің мейірімін.
Ораққа да орылмай, төске түспей,
Әз наурыз көнеден көшкен іздей.
Көзімізді көктемде тырнап ашып,
Көппен бірге көшке еріп өскеміз ғой.
Жыл келгенде жылғаға бұлақ келді,
Біздің елге Ақбастау суат болды.
Қара қазанда асылған аппақ көже,
Қара ұлдың бойына қуат берді.
Ескі жылдар ескегін қағыпты енді,
Шәр Алматы шақырды, жарық берді.
«Көже жасап берем» деп,
Көшкен кезде,
Қалаға анам қазанды алып келді.
Ырыс келді қазанмен әулетке бұл,
Ұрпағына тілеген дәулетті өмір.
...Қызыр-кәрия қазаққа дос бол мәңгі,
Алақанын жайсе тек сау кетпегір.
Жүректе мәңгі қалар ізгі жыр бұл,
Көңілім бала күнге жүз бұрып жүр.
Немере-шөберені жинап алып,
Шешем бұл күн жерошақ қыздырып жүр.
Өмірдің өр, ылдиы, тасы мәлім,
Шашымның ағын кейде жасырамын.
Наурыз келіп қалған жоқ па екен деп,
Әр күн сайын анама асығамын.
Жалаңаш
Ықтасынын қоршап жатқан тал, ағаш,
Қырқасының қызығы бір тарамас.
«Кесіріңнен сақтай гөр» деп Жаратқан,
Бесігімнен шешіп алған, Жалаңаш!
Сәби шақта жалау болған құт-мекен,
Топырағың әруақты екен, құтты екен.
Қалбалақтап қай қиырда жүрсем де,
Таңдайымда дәмің қалған сүт-мекен!
Көмейіме бүлкілдетіп ән берген,
Келген жанға кілкілдетіп дәм берген.
Жағың семіп қалмасын деп тіл берген,
Жолаушысын төрге оздырып, хан көрген.
Аруына мүсін берген, сән берген,
Баласына бармақпенен бал берген.
Шақалаққа бесік етіп талды өрген,
Азаматқа мыңды айдатып, мал берген.
Көк аттыны басынбаған Жалаңаш,
Басынан сөз асырмаған Жалаңаш.
Жылқайдаров Мұқатайдай мұңданып,
Аралдайын ашылмаған Жалаңаш.
Тартсаң дағы тағдырдың сан ауырын,
Тәкаппар ғып өсірдің сен тау ұлын.
Мына сені сүйер мендей жан бар ма,
Жалаңашым – бірге туған бауырым.
Самғағын деп қанат бердің, ат бердің,
Сағат сайын аламанға сап келдің.
Көмбеңді мен сан шаң қылдым,
Көңілін,
Табу үшін Жалаңаштай бапкердің!
Жалау алсам батыр болдым, бас болдым,
Қажет кезде үйілген бір тас болдым.
Қасқа туған Қасқасулық досыма,
Ауылымды айта-айта мас болдым.
Тезге түскен кезін көріп текті ұлдың,
Таспен емес достарменен шеп құрдым.
Қазығұрттың төбесіне шыққанда,
Жалаңашым көріне ме деп тұрдым.
Топырағын сатқандардан безіндім,
Атырабым өзіңді ойлап көз ілдім.
О, туған ел сені сүю арқылы,
Бар қазақтың қасиетін сезіндім.
Айтпа маған бүгінгі ауыл дерегін,
Естіледі бөлек дауыс, бөлек үн.
...Жұдырықтай жүрегімді қолға алып,
Жұмыр жерден жұртымды іздеп келемін.
Тоздырып тонымның жағасын,
Аздырып адамдар арасын,
Бетке алып бақидың сағасын,
Тайдырып сақидың тағасын,
Сыздатып жанымның жарасын,
Сақпанның тасындай сал-дәурен,
Сабылып қайда алып барасың!?
Тазқара ұшырған тауымнан,
Бүлдірген ұсынған бауымнан,
Кіндігі байланған бауырдан,
Түндігі жайланған қауымнан,
Үйірден шалма сап шәр заман,
Иіріп әкеттің ауылдан.
Көлсайдың көкала қазындай,
Керілген сұлудың назындай,
Жайқалған Алтайдың жазындай,
Найқалған Хантәңірі басындай,
Сантүрлі құбылған сал-дәурен,
Талғаттың сыбызғы сазындай!..
Төкеңнің «Салтанат» күйіндей,
Арбаған Құлжа-қыз биіндей,
Шебердің қандырған иіндей,
Ханға да, қараға иілмей,
Тұрып-ақ тозарсың сұм жалған,
Су жаңа киімдей киілмей,
Ескі үйде үрленген бүйендей.
Жаралған бозкөде, жусаннан,
Сүлдемді бұл күнде у сорған,
...Самарқан тасындай бусанған,
Жалыңнан сипатар ма екенсің,
Беу дүние бес атпен қусам да!
***
Адалдығы – пәк сәбидей, баладай,
дархандығы – далиған кең даладай,
ақ көңілі – анам жайған өредей,
тектілігі – төрде отырған төредей,
бағбандығы – бал жинаған арадай,
маған адал дос керек!
Күн туғанда ту түбінен ту алар,
арғымағын жер шетінен суарар,
Арал болсаң – ары бірге қуарар,
тек жеңістен тұрмайды ғой бұл жорық,
сәтсіздікте сабырына жұбанар,
маған асқан бауыр керек!
Адырнасын ту сыртымнан атпайтын,
алдаспанын тек жорыққа сақтайтын,
есерлігін ерлігімен ақтайтын,
шибөріше ши түбінде жатпайтын,
жекпе-жектің кіргізетін шырайын,
қан майданда қас жауын да сатпайтын,
маған текті жау керек!
Жасын ұрса жар таба алмай тығылар,
жүргендердің көздерінің сұғы бар,
уысымда жүргендердің уы бар,
туған елдің тұмасының суы – бал,
жарым көңіл жалшының да бақыты –
босағадан еркін еніп жығылар,
таңбасы бар, картасы бар, Туы бар,
маған бүтін Отан керек!
Кешіріңдер...
О, арулар, мен сендерге асыққам,
Тағдыр келіп ін қазғанда іргеден,
Сұлулардың жанын сонда қажытқам,
Тағдыр жайлы жырлар оқып мінбеден.
Екі иіннен дем ала алмай тұрдым мен,
Сұм жалғанды суреттеуге тіл жетпей.
Сүйретіліп келді қанша құр сүлдем,
Босағаңа басты сүйеп бірбеткей.
Ана жайлы, ару жайлы жыр жазбай,
Аламаннан аты озған ба ақынның?
Білте шамның жарығымен сыр қозғай,
Көкжиектен талай таңды атырдым.
Сонда мені құтқарған сол сұлулар,
Сұлулардың жанарында жылу бар.
Мәті дәурен сәл аялдап тұрыңдар,
Аруларға ақтармаған сырым бар.
Сәтті өлеңге қайырма боп құралсам,
Тәтті әуеннің ырғағында барсыңдар.
Анам менен жарыма арнап гүл алсам,
Қауыз жарған сендерсіңдер, Аршындар!
«Мен өмірге ғашықпын» деу – жалғандық,
Сұлуларға ғашық болу – дұрысы.
Өмір саған біз қаншама алдандық,
...Қызды алдаған арамзалар құрысын.
Пандур, шонгур, сырнай, шаған, сыбызғы,
Сан аруға сызылтып ән баптадым.
Қымсынып қап ұсынатын қымызды,
Өз ұлтымның аруларын мақтадым.
Шығарайық аруларды төрге еппен,
Теңеу таппай теңселейік жер-көктен:
Есіктегі кебінге кеп енгенше,
Бесіктегі босап шығып жөргектен.
Найзағай... Топ бала
Жалған дүние – ылди, қия, еңіс, дөң,
Бар сапардан оралар деп жеңіспен.
Біз жолыңды күтуші едік қарғам-ай,
Бүрлеп тұрып, гүл жармаған періштем.
(Құлпытастағы жазу)
Сары ала үйрек, жоқ әлде қара ала аспан...
Бейуақта сапар шеккізді-ау далама дастан.
Күре жол бүгін, сен мені қайда бастадың?
Жалауымды менің ауылға сан ала қашқан,
Мына бір таңды көжиек шала қырқыпты...
Жаныма жалған дүние жара бүркіп тұр.
Ауылға шықсам атқақтап қоя беретін,
Жүрегім неге бұл күні алабұртып тұр?
Апатай, жазып тұрмысың жауырынды айға,
Қалдырдың неге қамкөңіл қауымымды ойға?
Құйғытып келіп тау жақтан қарсы алатын,
Дариға-ай, сол бір дәулескер бауырым қайда?..
Сабыла көшіп кеткен бе сауығың сайға?..
Тобылғы теріп өр жақтан топ бала өрді,
Жасаурап жанар тау жаққа оқтала берді.
Ән салып шауып өтетін Әлибегім жоқ,
Топ бала менің кеудеме шоқ сала келді.
Сұм дүние мынау зыр қаққан сынап па еді?
Сырғытып тіреп қойған-ай сынаққа тегі...
Түксиген таулар, қыраттар, бұлақ та мені,
Бұлғаққа салып дәл бұлай жылатпап еді...
Кетті ме жәудір жанарға ғасыр елестеп,
Қарғам-ау, біздер шалдардың жасыны емес пе ек!
Қақпанға түссе аяғын шайнап кететін.
Кім айтты сені намыстың ғасылы емес деп?
Тана көзіңе танабау Қасымдар таққан,
Өзің көшкелі борап жүр басымда ақпан.
Құсымнан туған құмайым сені іздеп жүрем,
Қаймана жұртты ұрылар басынған шақта.
Жалыңнан ұстатпадың-ау қалаға мынау,
Ғашық боп өттің шың-құзға, далаға қырау.
Ұлтымның кеткен ұпайын түгендер деуші ем,
Жауырыны жер иіскемеген бала нарым-ау...
Шабандозым-ау, шәлкестеу жорға ұстатпайтын,
Соңымнан жүрсін дедің бе сорға ұқсап жай күн,
Торайғырдың анау жазығын құрлық көрмейтін,
Қарагер дүл-дүл сен неге қолға ұстатпайсың?
Құнан шағыңда-ақ төрге озып жарап едің-ау,
Ат қосқан шалдар тұлпарға балап едің-ау.
Жас парлап кеткен шағыңда жанар сүртетін,
Шабандоз қайда күліктей қарагерім-ау?
Балапаным-ай,
Жалғанды жаңылдырған сен қайрақ едің ғой,
Атан шағыңда бәйге алған тайлақ едің ғой.
Тәңір тауының басынан томағаңды алып,
Қабір тасының төріне қоймап едім ғой.
Қолымда болса қозғар ма ем дәуірді бермен,
Қауыштырар ма ем содан соң бауырды елмен.
Тас қалада өстіп беймезгіл тасырқап қалам,
Тау ұлын ойлап он үш-ақ сәуірді көрген.
Тобылғы теріп өр жақтан топ бала өрді,
Жасаурап жанар тау жаққа оқтала берді.
Ән салып шауып өтетін Әлибегім жоқ,
Топ бала менің кеудеме шоқ сала келді.
Ауылға хат
Қалай бауыр, ауылда шал аман ба,
Ағашты ат қып мiнген бала аман ба?
Торайғырдың төсiнен қар кеттi ме,
Сал Қапез әнге қосқан дала аман ба?
Сенi ойласам бөлiнiп санам мыңға,
Отырамын күбiрлеп ар алдында.
Топырағын өзгенiң жерсiнбейтiн
Қолды болған торыңды таба алдың ба?
Тағы қандай шаруалар еңсерiлдi?
Ала алдың ба даярлап жем-шөбiңдi?
...Сендерде ғой адалдық, бекзадалық,
Жiгiттерi-ай ел жақтың ең сенiмдi!
Ауыл жақтан ән жетсе құлағыма,
Байыз таппай кетемiн тұрағымда.
Бақұл болсын... бiраз шал кетiп қапты,
Әлдилеген бiздердi тұмағына.
Жалаң жiбек жамылған қыздарымды,
Қылыш мiнез сағындым ұлдарымды.
Шалдарымды сағындым, бауларымды,
Солар едi киесi түзгi ауылдың.
Ауылда ғой гүл көктем, жайдары күз,
Құрақ ұшар атты да, жайдағыңыз.
Кер бестiнi сағындым, кең даланы,
Кеттiк достым, ауылға, сайланыңыз!
Нарынқол, Жалаңашым – дала мекен,
Жаралы екен, осы өңiр жаралы екен.
Заманақыр зауалы таяғанда,
Бұл ел де жер түбiнде қала ме екен?..
Аға, сiз айтыңызшы пәтуәнi,
Туған ұл жерсiнбеп пе жат ұяны!
Құлағыңа жете ме бақи әнi?
Бiз топырақ iздеймiз.
Кiм iздейдi?
Жолбарыс ұл ұл жоғалса қапияда.
Опырылып отырам осыны ойлап,
Қонбады ғой тәңiрi, басыңа-ай бақ.
Тас-талқан қып кетедi аспанымды,
Кенеттен күн құбылып, жасын ойнап.
Жалаң жiбек жамылған қыздарымды,
Қылыш мiнез сағындым ұлдарымды.
Шалдарымды сағындым, бауларымды,
Солар едi киесi түзгi ауылдың.
Болмады ғой тiптi де өмiр – бұйым,
Үйiрiп тағы әкеттi жемiр-құйын.
Алматының аспаны ағыл-тегiл –
Тiк тұрып құлап түстi көңiл-күйiм.
Үрей
Көкжиектiң көбесi әне тұр сынып,
Сәлден кейiн басталады тiршiлiк.
Ал, сәт сапар, қамданыңдар ертеңге,
Тұл жалғанға тұрғандарың құлшынып.
Құшағында күнәсi көп манағы,
Қақырады қара түннiң қабағы.
Замананың дауылымен тағы да,
Ақтарылды уақыттың парағы.
Қия тiлiп құба жонды даланы,
Жер бетiне жарық сәуле тамады.
Түн қойнынан суырылып табиғи,
Тағы бiр таң шеру тартып барады.
Кешкен дәурен ұнамасын, ұнасын,
Жиып алып күллi әлемнiң күнәсiн,
Бұл шеруде, ей ақындар сендер де,
Елеусiздеу бұрышқа кеп тұрасың.
Қайнап жатқан бес күн дәурен базары,
Тiптен сiзге аудармайды назарын.
Бұл жалғанның келешегi кескiнсiз,
Ал мазары... қирап жатыр мазары.
Мына атар таң былай қойып ар iсiн,
Тәмсiл қылмақ тәкаппарлау тақ үшiн.
Әлдекiмнiң жылтыраймыз алдында,
Байыз таппай баяны жоқ бақ үшiн.
Мiнәйiсiз мiнезi сол тас ғалам,
Тас ғаламда естiлмейдi асқақ ән.
Сосын, сосын сөресi жоқ жалғанның,
Жарық күнiн қарсы алудан жасқанам.
Тарих шашқан ғасырларды белес қып,
Әр таң сайын тағдырыңнан кеңес күт.
Әрбiр күнiң әдiл батса, әсiлi,
Таң қарсы алу қорқынышты емес түк.
Бiр-бiрiнен аумай туған адамдар,
Запыранын шашып кеттi заманға әр.
...Көз ұшында тағы бiр таң келедi.
Талаңдар...
Тырналар
Төбемнен өттi тырналар легi,
Есiме түстi сол әуен.
Сол әуен неткен мұңлы әуен едi,
Ұрлап алған-ай көк әлем.
– Жадыма қайта түсiрiңдершi,
Ол менiң ғана мұңым ғой, –
деп едiм сол сәт бұлтты аспан қапты,
Тырналар ғайып қарап ем.
«Тырналар легi қайда жол тартты,
айтып жiбершi күз дала?», –
деп тiл қатып ем ләм-мимi жоқ,
Жұтаған ағаш сыздана.
Тырналар ғана түсiрер еске,
Сол мұңға қатты ғашық ем.
Менiмен қоса қайғырып жатты,
Тал, терек, емен... жыр-нала.
Жанарым менiң қанталап тұрса,
Мұңайып тұрсам күз дегiн.
Ақ қайың-қызға сүйенiп тұрып,
Сыр айтып тұрсам күз дегiн.
Тағдырымды менiң күзге ұқсатыңдаршы,
Сары алтын емес – сары уайым.
Сары уайымнан сары дала тұнса,
Бағынайын ба, нағылайын...
Көзiмнен жасым көл боп ағады,
Оқысам мұңлы тектi өлең.
Тырналар салған сол iздi көрсем,
Жаныма қайғы бөктерем.
Баяғы сол шық тырналар легi,
Тiзбекке қосып ап кеткен,
Мұңымды менiң қайтарып бермей,
Күз мәңгi сенi жек көрем.
Күй
Дәуiр ағып барады жанарымнан,
Сәуiр сырғып ағады сабағынан.
Тұрлауы аз дүние тұра қашты-ау,
Қондырып ап қаралы қабағына ән,
«Балбырауын» жылатты шанағынан,
Ғазиз жылдар құлатты қабағынан.
Қара өлең неге ғана елес бердiң,
«Аққудың» алаңғасар сағағынан.
Қыз-жалған ойлы, қилы қыратты екен,
Көбеюде күн сайын сұрақ бөтен.
Қобыз шалып отырған қоңыр қызды,
«Қоңыр қаз» неге ғана жылатты екен.
Уақыттың қомағай қылығы да,
Аруларды үйiрдi құрығына.
Құмыра бел қыздардың төгiлмейдi,
Қазанғаптың «Көкiлi» бұрымынан.
Сартоқа сайран салған сардалаға,
Бөкейден Дәулеткерей паң қараған.
Соны ойлап Алматыда мен жүремiн,
Жанымда сабаз күйшi, сардар ағам.
Санам жаңа сезгендей көкте iз барын,
Қырмызыға дүние төктi ызғарын.
Тағдыры теңбiл-теңбiл арулардың,
Жанарынан оқыдым қобыз зарын.
Дәуiр ағып барады жанарымнан,
Сәуiр сырғып ағады сабағынан.
Тұрлауы аз дүние тұра қашты-ау,
Қондырып ап қаралы қабағына ән.
Уақыттың кәрiнен ықпайды арман,
Бұл да бiр шер екен ғой шыққа айналған.
Жүрекке күй боп кiрiп ақырында,
Сұм жалған сырыңды ашам құсқа айналған.
Бөлісу: