Дидахмет Әшімханұлы: «Бұрын ақша үшін жазатынмын, қазір ар-ұят үшін жазамын»

Жазушы Дидахмет Әшімханның осыдан 3 жыл бұрын «Ақ желкеннің» жас оқырмандарымен кездесуінде айтқан ойларын назарларыңызға ұсынамыз.

«Ақ желкендегі» жүздесу

«Ақ желкен» журналы жастарға үлгі болатын зиялы адамдармен кездесу ұйымдастыруды дәстүрге айналдырған. Ондағы ой – жас ұрпақтың бойына мысқалдай болса да тектілікті дарыту.

«Соңынан ыңғайсыз сөз ергізбейтін жазушының бірі деп естиміз. Дидахмет ағамен жүздесіп көрейікші», – деп жастардың өздері Дидахмет Әшімханұлын шақырды осы жолы. Алматылық студенттер мен №8 кәсіптік лицейдің оқушылары алдында жазушы не айтты?

Әуелгі әңгімені оқырманның сауалынан бастадық.

«ОРАЛХАННЫҢ МАҢДАЙЫ СУЫҚ ЕДІ…»

Хорлан Сейілхан: Есімі аңызға айналған Оралхан Бөкейдің жерлесі, туысы екеніңізден хабарым бар. Оралхан ағамыз бар болғаны 49 жыл ғұмыр кешіпті. Ол кісінің өмірден ерте кетуіне не себеп болды?

Дидахмет Әшімханұлы: Оралхан – ең біріншіден талант иесі. Сол талантымен де ол – арман, өкініш… Қазіргі қалам ұстап жүргендердің арасында Оралханды менен көп білетін адам жоқ шығар. Он жасымнан бастап таныспын. Қан жағынан алатын болсақ, маған шеше жағынан бес атадан қосылатын нағашы. Қан жақындығынан да бұрын біз бір-бірімізге рухани аға мен іні болдық. Оралханның қысқа ғұмыр кешуін жазмыш деп қараймын. Әкім Тарази: «Қырық жас жасасаң да 4 том, жүз жасасаң да 4 төрт том жазуың мүмкін. Маңдайыңа Құдай әу баста не жазды, соны көресің», – дейтін.

Тағдыр дегенде, ең алдымен Шоқан есіме түседі. Өмір бойы аттың үстінде жүрген. Азия мен Еуропаны шарлаған. Қазіргідей ұшақпен ұшып бара салатын заман емес. Сонда тоқтаған кезінде тізесінің үстіне қағаз-қаламын қойып жазып отырған. Отызға толмай қаншама еңбек қалдырды, бірнеше тілді меңгерді. Сұлтанмахмұт Торайғыровтар да жарқырап өте шықты. Оралхан да солай. Дүниенің барлығы салыстырмалы. Қазақ-кеңес әдебиетінде Ілияс, Сәкен, Бейімбеттер де қырықтан асқанда дүниеден өтті. Әлемдік әдебиетте Джек Лондон, Байрондар 36 жыл ғұмыр кешкен. Эдгар Поның да өмірі қысқа болған. Аса талантты адамдар тым асығатын сияқты. Толстой 82 жыл өмір сүріп, 90 том дүние жазды. Әркімнің тағдыры әрқалай. Оралхан өте асығыс жүретін адам болды. Менің таңғалатыным – ол импровизатор болатын, қолындағы қаламы ойына ілесе алмай отыратын. Онысын талай көрдім. Бірде ауылға менен бұрын барыпты. Тастың үстінде отырып жазып отыр екен. Таңертеңнен түске дейін 4-5 парақты аударып тастапты. Жазуы ұсақ, бірақ бір жерін сызып, шимайламаған. Сондағы жазғаны – «Жылымық» деген әңгімесі болатын. Өзіне қатты ұнап отырса керек, «Оқып берейінші» деп, бас жағын оқып берді. «Қашан бітіресіз?» дегенде: «Ертеңдері бітіріп тастаймын ғой», – деді. Дәл қай күні бітіргенін білмеймін, бірақ әдебиетке әдемі бір дүние қосты.

Ол сезімнің адамы еді. Ең алғаш көргенде-ақ оның ерекше талант екенін байқадым. 1962 жылы ол ауылда «пионер вожатый» болатын. Сыныбымызға кіріп келіп: «Мен жаңа жылда Аяз Ата боламын. Маған «жаңа жыл» болатын бала керек, араларыңда қайсың жақсы сөйлейсіңдер?» – деді. Көп баланың ішінен мені ұнатып, үйіне ертіп алып кетті. Мәншүк деген қарындасы маған маңдайында «1963» деген жазуы бар қызыл костюм тігіп берді. Ондай Аяз Атаны өмірбақи көрген емеспін. Ауыл адамдарының атын ұйқастырып небір өлеңдер оқыды. Жалпы, Оралхан табиғатынан ақын болатын. Биыл 70 жылдығына байланысты оның алғаш жазған шығармаларын жинап жатырмын. Аудандық «Еңбек туы» деген газетте 60-жылдары Оралханның талай дүниесі басылған, оның көбісі өлеңдер.

Біреулер: «Оралхан Үндістанға бармағанда, аман қалар еді, бекер барды», – дейді. Меніңше, Оралхан өзінің ерте кететінін сезген. «Қазақ әдебиетінде» істеп жүрген кезіміз. Бірде «Қаламгерге» бірге барып тамақтанып отырғанбыз. Ол кісі мұңайып: «Өмірі маңдайым жылымайды», – деді. «Сіз-ақ қара аспанды төндіресіз де отырасыз», – дедім бұл әңгімесін аса ұнатпай. «Сенбесең, әкелші қолыңды», – деп қолымды шап беріп, маңдайына тигізді. Жүрегім зу ете түсті. Шынында, маңдайы тастай суық екен. Мен мұндай суық маңдайды көрмеппін. Шілде айы. Ыстық тамақ ішіп, өзім ыстықтап отырғам. Оралханның қан айналысы дұрыс болмады. Бала кезінде өкпесі көп ауырған. «Жүрегім ауырды» дегенін естіген емеспін.

«Ақ желкен»: Елдегі Оралхан ағаның мұражайы туралы көп естиміз. Мұражайына соңғы рет қашан бас сұқтыңыз?

Дидахмет Әшімханұлы: Елге барған сайын Оралханның мұражай-үйіне соқпай кетпеймін. Ол мұражайдың ашық тұрғанынан жабық тұрғаны көбірек болады. Өйткені, ауылда көп болса 200-300 үй бар. Оның бәрі күніге бара бермейді ғой. Былайғы жұрт шалғай болғасын бармайтын шығар. Шыңғыстай – Өскеменнен ары қарай 350 шақырым жерде.

Оралхан жеке отырғанда өте уайымшыл еді. Өз басым карта ойнамаймын, ал Оралхан карта ойнағанда ашылады екен.

Ауылда Оралханның ескерткіш-бьюсті болушы еді. Бірақ ол Оралханға аса ұқсамайды. Биыл жаңадан бьюстін жасамақшымыз. Катонқарағай ауданында кісі бойындай ескерткіш тұрғызуды да қолға алды. Министрлік, облыстық, аудандық әкімшілік Оралхан Бөкейдің мерейтойына жақсы дайындық жүргізіп жатыр. Оралханды бұлай еске алу, әспеттеу, кітаптарын шығару кім үшін керек? Әрине, сендер сияқты жас ұрпақ үшін.

Оралхан қазақ әдебиетінде құбылыс болды. Өзі: «Мен очеркке жан бітірдім», – деп айтып отыратын. Оның шығармасында мұң басым. Еңбекке ерте араласты. Төрт қыздың ішінде жалғыз ұл болды. Әке-шешесі, ауыл-аймақ алақанына салып өсірді. Еңбек жолын тракторшы болудан бастады. Оралханның ең бірінші таңдаған мамандығы – актерлік. Алғаш Алматыға келгенде консерваторияға оқуға түскен. Оны Асанәлі Әшімовтер жақсы біледі. Үй ішіндегілер аса құптай қоймағасын, 1 жылдан соң ауылға қайтып келді. Аудандық газеттегі жұмысын ары қарай жалғастырды. Кейіннен ҚазҰУ-дың журфагына сырттай оқуға түскен. Оралхан әдебиетке өмірдің ортасынан келді. Көп оқып миын «уламаған». Ол істеген газетте мен де істегем, ол жерде әдеби орта болды деп айта алмаймын. Ол бірден жарқырап шығып көрінді. Оралханның бұлай жарқырай көрінуі ең алдымен стилін тапқандығынан болуы керек. Оралхан ешкімге еліктемеді. Керісінше, Оралханға көп еліктеді. Бірақ олардың ешқайсысы Оралхан бола алған жоқ. Тіпті, кейбіреуі жынданып кетті. Оралханға еліктеймін деп қаламына көп тежеу қойғандар да бар. Бір ауылда өссек те бір жолымды Оралханға еліктеп жазбаппын.

«Ақ желкен»: Сонда сізге Оралхан Бөкей кумир болмады ма?

Дидахмет Әшімханұлы: Жоқ. Мен Оралханның жазғанын қызығып оқыдым. Бірақ мен ешкімге еліктеген емеспін. Біз Оралхан екеуміздің мінезіміз екі түрлі болды.

«Ақ желкен»: Оралхан Бөкейге жақын болдыңыз ба, әлде Қалихан Ысқаққа ма?

Дидахмет Әшімханұлы: Қалиханға. Себебі, екеуміздің табиғатымыз ұқсас. Сосын Сағат Әшімбаев жаныма жақын.

«ШЫН ЖАЗУШЫ ЕҢ КЕРЕМЕТ ДҮНИЕСІН ҚЫРЫҚҚА ДЕЙІН ЖАЗЫП ТАСТАЙДЫ»

Бағашар Тұрсынбайұлы: «Құдайсыздар» деген әңгімеңізде төрт буынның өкілі бар. Алдыңғы үш буынның кім екені айқын жазылған. Ал соңғы буын – типтік образ ретінде бүгінгі жастар. Біз кімбіз сонда?

Дидахмет Әшімханұлы: Оны дұрыс аңғарыпсың. Мен сол әңгімені не үшін жаздым? Сендер үшін. Біріншіден, өткенді ұмытпасын дедім. «Құдайсыздардағы» болған оқиға. Ондағы әжей менің Зылия деген апам. Шешем бір күні: «Бүгін апаң өледі. Үйдегі заттарды сыртқа шығар», – деді. Жүгіріп үйге кірсем, апам терезенің алдында сыртқа қарап отыр екен. Бірақ бірнәрсе жетіспей тұрған сияқты. Не екенін білмеймін. Сөйтсем, апам терезенің алдында ылғи жүн түтіп отыратын. Бір қапшық жүні иесіз қалыпты. Сосын апам сол күні таңертең намаз оқымапты. Шешем содан ол кісінің «кететінін» біліпті. Мен соны әдебиетке алып келдім. Адам өмірі дегеніміз – еңбек ету. Еңбектен қалған күні – тіршілігің тоқтайды. Сенім бітсе де, тіршіліктің мәні қалмайды.

Салтанат Бегісбек: Оралхан Бөкей актер болғысы келген деп отырсыз. Ал өзіңіз әу баста жазушы боламын деп ойладыңыз ба?

Дидахмет Әшімханұлы: 6-сынып оқып жүргенде мал жайып қойып, бір жотаның басында кітап оқып отырғам. Нұрмұхамед деген мал санитары маған ар жақтан қол бұлғап: «Әй, журналист, бері кел!» – деп айқайлады. Бардым. «Не оқып отырсың?» – деп сұрады. «Бейімбетті». «Бейімбетті оқығаның жақсы», – деп атпен шауып кетіп қалды. Журналист деген сөзді бірінші рет сол кісінің аузынан естідім. Содан бастап миымда «журналист боламын» деген ой қалыптасты. Құдай аузына салған болуы керек. 7-сыныпта оқып жүргенде мектепте бір мұғалім «Кім боласың?» деп сұрады. «Журналист боламын» дегенді айттым. Әртүрлі мұғалімдер болады ғой, менің арманымды естігенде, маған көрсетпей балаларға қарап ернін шығарыпты. Оны кейін балалардан естідім. Сол ернін шығарғаны жақсы болды, мен керемет намыстандым. Баланың қиялына күмәндануға болмайды. Мұхтар Мағауин: «Ең бірінші достарыма емес, жауларыма қарыздармын, мені жазушы қылған – жауларым» деп отыратын. Мен де осы күнім үшін сол мұғалімге қарыздармын.

«Ақ желкен»: Бастапқы кезде сіз де барлық жазушылар секілді өлең жазған екенсіз. Қазір жазасыз ба?

Дидахмет Әшімханұлы: Өлең жазу, ақын болу деген шартты ұғым. Оралханды да, өзімді де ең бірінші ақын деп есептеймін. Өйткені, мына өмірге мен ақындық көзқараспен қараймын. Ақындық деген – ұйқас қуу емес, сезім. Сезім бар жерде шынайы шығарма туады. Мысалы, Әбіш Кекілбаевты да үлкен ақын деп білемін. Сол сияқты мөлдіретіп жазатын Дулат Исабековты ешкім ақын демейді, мен оны ақын деп есептеймін. Ал Бейімбетті ең бірінші сықақшы деп танимын. Ол бүкіл дүниеге жоғарыдан мысқылдап қарай білген. Бүкіл қоғамды масқаралаған Бейімбет қалай атылмайды? Мен оны оқығанда, Бейімбетті көріп, дауысын естіп отырамын. Ол кісі жазу жазғанда, бір қолымен шашын шиырлап отырады екен. Тап осы күйінде көз алдыма елестейді. «Ақ төс ит орысты көргендегі дауысына салып, қотанды айналып жүгіре үрді» деген сөйлемін қараңдаршы. Орыстан запы болған қоғамды қалай суреттейді десеңші. «Шұғаның белгісі» сендер оқып жүргендегіден басқаша болған. Алғашқы нұсқасында: «Ой, ол кезде заман қандай еді, орыстың иісі де жоқ», – дейді. Бұл жерде бәрін бүлдірген отаршылдық деп отыр. Терезесі тең елдер соғысып жатса, түсінуге болады. Ал отаршылдықты (әлсіз, аз ұлтты тілінен, ділінен, дінінен айыру) ешқандай ақтауға келмейді.

Ақындық дегеннен шығып отыр ғой, шындығына келсек, мен бір шығарма жазардың алдында міндетті түрде өлең жазамын. Күнделік жүргіземін. Мен бұларды жалпы жұртқа жарияламаймын. Себебі, мен Лев Толстой емеспін, жұрттың бәріне үлгі-өнеге болатындай. Кейбір халықтық маңызы бар хаттарым бар. Оларды жарияласам деймін. Өмірінің 20 жылында түрмеде отырған Жайық Бектұровтың жазған 33 хаты бар. Онда Мағжан Жұмабаев туралы қызықты деректер айтылған.

Қазіргі уақытта кітапты таңдамай, талғамай шығара беретін болдық. Отбасылық дүниені де жалпы жұртқа жариялай саламыз. Оған кінәлінің біреуі – мен. Баспаның директорымын. Біреу ақшасын әкеліп, «кітап шығарып берсеңіз», – дейді. Біз шығарамыз. Сосын тура сондай айтар ойы, көркемдік қуаты жоқ үш кітап шығарған адам Жазушылар одағына мүше болуға ұмтылады. Отбасылық альбоммен де жазушы атанып, Одақтың мүшесі болғысы келетіндер бар.

«Ақ желкен»: Сонда сіздер Одаққа кім болса соны қабылдай бересіздер ме?

Дидахмет Әшімханұлы: Мен өз басым ондайларға ылғи қарсы боламын. Өткенде жетпіс жасқа келген адамды мүшелікке қабылдап жатыр. Сонда: «Біз осындайлардан құтыла алмайтын болдық қой. Алпыстан асқандарды Жазушылар одағына мүшелікке кіргізбейік. Алпысқа дейін түк бере алмаған адамнан не күтуге болады?» деп едім, Марал Ысқақбаев мені қолдады. Тіпті, Марал 50 жасқа дейінгілерді ғана қабылдауды ұсынды. Әрбірден соң шын жазушылар ең керемет дүниесін 40 жасқа дейін жазып тастайды. Одан ары қарай көбінікі күшену. Бірақ бұл да шартты дүние. Өмір бойы суалмай кететін ақындарды да көрдім. Мысалы, Сырбай Мәуленов 70-ке келгенше 25-тегі жігіттей өлең жазды. Шыңғыс Айтматов қырықтан кейінгі жазғандарында ой қуып кетті. Кейін де жақсы дүниелер жазды, бірақ бәрібір баяғы «Жәмила», «Құс жолы», «Бетпе-бет» сияқты оқылмайды.

Қазір ата жасына жетіп арнау өлең жазатын ақындарымыз да көп. Той-томалақта арнау оқитындарды аса қабылдай қоймайсыңдар ғой. Оны қойшы, біреу қайтыс болса, сүйегін қаңтарып қойып, өлең оқып тұратындар бар.

«МЕКТЕП БІТІРУ КЕШІНЕ КЕРЗІ ЕТІКПЕН БАРҒАНМЫН»

Алпамыс Файзолла: Әдебиетке келіп жатқан жастарды оқып, жылы пікір білдіріп жүретініңізді, тілектестігіңізді жақсы білеміз. Жаңа өзіңіз Мұхтар Мағауинді мысалға алдыңыз. Ол кісіні өсірген сын, жаулары екен. Сәбит Мұқанов та «Ерді сын ширатады» дейді. Үнемі мақтап, жылы пікір айту жас адамды мастандырып жібермей ме?

Дидахмет Әшімханұлы: Бәрі адамның жаратылысына байланысты. Бір ауыз сын айтсаң, сені өмір бойы жау санап өтетіндер бар. Мақтасаң, соған малданып, екі рулы елге сәлем бермей кететіндер де кездеседі. 1975 жылдан бері Жазушылар одағының бүкіл съездеріне қатысып келемін. Сонда сыннан керемет нәтиже шығарғандарды көрген емеспін. Кейінгі жастарды ағалары сынамай, бағыт-бағдар бергені жөн. Өткен жолы жаңадан жазып жүрген екі-үш жігіттің шығармасын Одақта талқылады. Сонда мүйізі қарағайдай жазушыларымыз олардың әрбір сөйлеміне шүйлікті. Әйтеуір сынап қалу керек.

Мысалы, мен постмодернистерді ұната қоймаймын. Көркем дүние эстетикалық ләззат сыйлай алуы керек. Ал постмодернистік бағыттағылар сезіммен жазбайды көбіне. Зорлықпен, өз-өздерін күштеп жазады. Мұндайда тіл қасаңданады. Бәріне тиіссін, бірақ менің ата-бабамнан келе жатқан тіліме қиянат келтірмесінші.

Гүлдана Нұрлыханова: Әбдіраштың Жарасқаны: «Адамшылықтан «екі» алмаңыз», – дейді. Ал сіз өміріңізде адамгершіліктен «екі» алып көрдіңіз бе?

Дидахмет Әшімханұлы: Дүниедегі қателіктің ең үлкені – адам баласына біле тұрып қиянат жасау. Бірақ жұмырбасты пенденің біреуге қиянаты болмай тұрмайды. 1975 жылдан бері газетте істеп келемін. Он мақала әкелсе, соның екі-үшеуін ғана жариялап, қалғанын жарияламай қоямын. Соның бәрі маған риза болып кетеді дейсің бе? Ой айтып, жылтыраған дүние болса, редакциялап, өзім әңгіме жазып берген кездерім де болды. Біле тұрып, біреуге қиянат жасау менің табиғатыма тән емес. Адамның ішкі ұяты – өзіңнің соттаушы Құдайың.

Бағашар Тұрсынбайұлы: «Он бірінші күз» атты повесіңіздің прототипі кім?

Дидахмет Әшімханұлы: Ол – өзім. Мектеп бітірген кезде барлығы жоғары оқу орнына кетеді. Мен өзімнің торы атымды ерттеп, жылқы жаюға кетіп қалдым. Себебі, мені оқытуға үйдегілердің жағдайы келмеді. Санаулы тайынша мен ұсақ малды саттырып, оқуға кетуге әке-шешемді аядым. Кеңшардың 12 жылқысы күн суығанда таудан түсе алмай, құздан секіріп өлді. Оның бәрін әкемнің мойнына іліп, 3 жыл еңсе көтере алмадық. Жасырары жоқ, мектеп бітіру кешіне керзі етікпен барғам. 10 жыл күзде мектепке барамын деп асыға күтесің. Ал он бірінші күзде мен өмір мектебіне түсіппін. Сондағы әсер ғой. Адам өмірде қиыншылық көріп тұру керек. Ылғи жолы болғыштарда шығармашылық та, адамгершілік те бола бермейді. Жас кезіңде өмірің күрделі болса, ол жазушының бақыты.

Бағашар Тұрсынбайұлы: Қай шығармаңыздан бастап әдебиеттегі өз орныңызды таптым деп ойлайсыз?

Дидахмет Әшімханұлы: 24 жасымда жазған «Аққабаның толқыны» деген әңгімем – шығармашылығымның бастауы.

«ДЖЕК ЛОНДОНДЫ АУДАРУ ҮШІН 1 МИЛЛИОН 50 МЫҢ ТЕҢГЕГЕ КЕЛІСІМ-ШАРТҚА ОТЫРДЫМ»

Салтанат Бегісбек: Джек Лондонды аудардыңыз. Бұл жазушыны аударуыңыздың себебі неде?

Дидахмет Әшімханұлы: Мен оны ақша үшін аудардым.

Салтанат Бегісбек: Сонда сізге қанша ақша берді?

Дидахмет Әшімханұлы: 1 миллион 50 мың теңгеге келісім-шартқа отырдым. Оны екі жылда бітіріп бердім. Екінші рет қайталап басқанда 700 мың, биыл 200 мың теңге берді. Мен мұны әдейі айтып отырмын. Себебі, Джек Лондон да «Ақша үшін жазамын», – депті. «Неге? Ақша үшін жазатындардікі нашар болады ғой» десе, «Нашар жазылған кітапты ешкім сатып алмайды. Сондықтан мен нашар жазбаймын», – деген екен. Менікі де солай. Джек Лондонды керемет аударып беріп едім, маған Голсуорсиді берді. Егер нашар аударма жасасаң, онда сені қайтып маңайына жолатпайды. Маған аударма жасату үшін ылғи жақсы аударма жасауға тырыстым. Ақша үшін аударма жасағанмен, ақшақұмар емеспін. Аудармашы жазушының ішіне кіріге алу керек. Бірде «Каштанканы» аударған Қалихан Ысқаққа «Есік алдында түлкі тұмсық ит бүлкектеп жүр» дейсіз. Түпнұсқасында ондай сөз жоқ қой», – дедім. Қалихан ішегі қатып күліп, «Чеховты қайта оқы», – деді. Сөйтсем, Қалихан жазушыны танып, көре біліпті.

Гүлдана Нұрлыханова: Рухани дағдарысқа түскен кезіңіз болды ма?

Дидахмет Әшімханұлы: Рухани дағдарыс емес, рухани күйзеліс дегенің орынды шығар. «Духовный кризис» дегенді тікелей «рухани дағдарыс» деп аудармамен сөйлейсіңдер. Жер сату туралы мәселе қозғалғанда, рухани күйзеліске тап болғаным рас. Соның нәтижесінде «Жер аңсаған Саратанды» жаздым. Тіл мәселесіне жаным сыздағанда «Тас қаланы» жаздым. Тас қала деп отырғаным – Өскемен. Менің ең жек көретін қалам сол. Бұрын қазақылығы аздау қала еді. 1975-76 жылдары университеттен академиялық демалыс алып, сонда жұмыс істедім. Күнде таңертең жұмысқа бет-аузым ісіп, жарадар болып келетінмін. Бір күні редактор шақырып: «Сен ішетін бала емессің. Бірақ мына түрің не сенің?» – деп сұрады. Сосын орыстармен төбелесетінімді айттым. Бір ауыз қазақша сөйлесең, орыстың кемпіріне дейін жақтырмай, жекіп тастайтын. Жеке басың туралы біреу ғайбат айтса кешіруге болады. Ал сенің тегің, ұлтың жөнінде ғайбат сөз айтса, онда сендегі бүкіл жануарлық инстинкт оянады. Егер ұлтыңды біреу қорлап жатқанда, ішіңде намыс оянбаса, сенің жануардан айырмаң жоқ.

Маған қазір атақтың қажеті жоқ. Осы азғантай абыройым өзіме жетеді. Қазір шығарманы аз жазамын. Бірақ телеарналарға барып тұрамын. Бүгін сендерге де келіп отырғаным, өзіме жарнама жасау емес, ішімде жүрген дүниені, түйгенімді жас ұрпаққа айта берсем, сабақ болар деп ойлаймын. Не істесеңдер де, не жазсаңдар да ар-ұятты ойлаңдар. Толстой «Не істесең, жақсы істе» деген ұстаныммен өмір сүрген. Мен де сол ұстанымдағы жанмын. Сосын өзіме-өзім «ойлануға ерінбе» деген талап қойғам.

«АҢЫЗДЫҢ АҚЫРЫ» КЕРЕМЕТ РОМАН БОЛМАСА, НЕМІСТЕР ҚАЙТАЛАП БАСПАС ЕДІ

Шерхан Талап: Жақында «Алқа» журналынан ең үздік он әңгіменің тізімін көрдік. Сол тізімге көңіліңіз тола ма? Неге тізімде сіз жоқсыз? Бұлай деп сұрап отырғаным – соңғы екі-үш жылдың көлемінде сіз жазған «Ақшоқы», «Құдайсыздар» деген әңгімелер әдебиетсүйер жастардың арасында қызу талқыланды…

Дидахмет Әшімханұлы: Ол тізім үшін неге ренжуім керек? Ол тізімді қазіргі әдебиеттегі эксперимент дүниелерге арналған деп қабылдадым. «Мен тізімге кірмей қалдым» деп ешуақытта ренжімеймін. Оқырман – сендер. Мысалы, бүгін сен менің әңгімемді оқыдым деп отырсың. Маған «сізді оқыдым» деп күніне бір адам айтса, шүкіршілік.

Жазғыштар көп. Осыдан біраз жыл бұрын өз баспамнан бір жазушының 15 томдығын шығардым. Бірақ сол жазушының бір шығармасының аты есімде қалмапты. Осыған кереғар тағы бір дүниені айтайын. 1965 жылы Абдулхамит Исаев деген жазушының «Жұлдыз» журналына шыққан «Бір суреттің тарихы» деген әңгімесін бала кезімде оқығам. Қазақша жазатын шешен жазушысы екен. Сол әңгімені осыдан екі жыл бұрын іздеттіріп, қайта бастырдым. Жазушы жап-жас кезінде біреулердің қолынан қаза тапқан. Бірақ есімі әдебиетте қалды. Бізде романдардың ішінде қайта оқылатын санаулы-ақ роман бар. Соның бірі – Ахан Нұрмановтың «Құланның ажалы». Әлемдік әдебиетте өз-өзіне қол жұмсап, дүниеден өткен Гарсиннің айналдырған отыз шақты әңгімесі бар. Миллиондаған таралыммен шет тілдерінде басылып жатыр. Кейбір пәленбай томдығы бар ақындардың бір сөзі есіңе түспейді. Сабыр Адайдың «Әр қазақ менің жалғызым» деген сөзі бәріміздің аузымызда жүр. Бүкіл қазақ ұран етіп ұстайтын сөзді Сабырдың аузына салды Құдай. Қайрат Жұмағалиевтің «Анасы бар адамдар ешқашан қартаймайды» деген сөзі қандай ғажап! Тауып кеткен бір сөз – ақынның бақыты. Егер ұрпағың сенің не жазғаныңды түсінбесе, қасірет деген сол.

«Ақ желкен»: Өзіңіздің ұрпағыңыз сіздің шығармашылығыңызды түсіне ме?

Дидахмет Әшімханұлы: Ұлым Дәулет шығармашылығымды талдап береді. Тіпті, кейде олар мені артық сынап жібереді. Сондайда «сен кезінде дұрыс оқымағансың, түсінбейсің» деп құтыламын. Кішкентай кезінде 1 бет проза оқығанына 2 теңге, 1 бет поэзия оқығаны үшін 1 теңге беретінмін. Солай біраз оқыттым. Бір күні: «Папа, ақшаңның керегі жоқ. Шаршап кеттім», – деп келіп тұр. Бірақ есейгенде өзі түсініп оқи бастады. Ал қызым өте кітапқұмар.

Мемлекеттегі бүкіл проблеманы жасайтын отбасы. Сондықтан бала тәрбиесін тасада қалдырмау керек. Қазір қазақтың тілге байланысты мәселесін қоздатып отырған өзіміздің қандастар. Орысша оқығандар қызметтерінен айрылып қалмас үшін тілді тежеп отыр. Әкем айтушы еді, «Пайдаңның керегі жоқ, зияныңды тигізбей жүр» деп. Оларға да соны айтқым келеді. Дегенмен оларды кінәлай бергің келмейді. Кезінде Қалмұқан Исабаев деген ағамыздың 5 баласы болды. Қазақша оқытты. Әкелері балаларына «Көшеде қазақтар өтіп бара жатса, сәлем бер» дейді екен. Сөйтсе, ол үйдің балалары көшеде көрген қазаққа сәлем беріп, сәлеміне жауап қатқанша соңынан қалмай жүреді екен. Сол балаларды көзіміз көрді. Жаман адам болған жоқ.

Салтанат Бегісбек: Сіздің жолыңызды қуған балаларыңыз бар ма?

Дидахмет Әшімханұлы: Жоқ. Бірақ менің шешемнің атасы Тікебай деген ақын болған кісі. Бүкіл ұрпағының ішінен шығармашылық адамы болу маған дарыған шығар.

Абылайхан Жұмашев: Қазақ прозасы неге әлемдік айналысқа шыға алмай жүр? Жазушыларымыз талантсыз ба? Әлде бізде шығармашылық идеядан гөрі сылдыр сөзбен сурет салу басым ба? Қысқасы, біздің прозаға не жетіспейді?

Дидахмет Әшімханұлы: Әлемдік деңгейге шығу үшін үлкен ұлт болуың керек. Әуезовтердің жазғандары қанша жерден мықты шығарма болса да, оны шет тіліне аударғанда кішкентай елдің жазушысының жазған дүниесі деп қана қабылдайды. Нобель сыйлығын алып жатқандардың да саяси астары бар. Олардың көбін оқыдым, анау айтқандай керемет емес. Мысалы, Әбіш Кекілбаевтың «Аңыздың ақыры» деген романы неміс тіліне аударылып, бірнеше дүркін басылды. Кекілбаев – әлемдік деңгейдегі жазушы, ешкімнен кем емес. Егер ол ұнамаса, немістер қайта-қайта баспас еді.

Қырғыз прозасын көтеріп тұрған жалғыз Айтматов. Бізде небір мықты прозашылар бар. Поэзиямыздың биіктігіне сөз жоқ. Түркі тілдес халықтар арасында қазақ поэзиясына ешкім жете алмайды. Өйткені, біздің алдымызда дәстүр бар. Ұлан-ғайыр ауыз әдебиеті мұралары қалды. Мысалы, «Ер Тарғында» Ақжүністің: «Қара жерге қар жауар, қарды көр де етім көр. Қар бетіне қан тамар, Қанды көр де бетім көр» дейтін теңеуі әлемдік әдебиетте бар ма? Қандай үндестік, қандай контросурет? «Қыз Жібек» жырындағы:

«Әуелеп ұшқан алты қаз,

Етің – шекер, сорпаң – баз!

Атайын десем оғым аз

Қонар болсаң, жануар,

Міне – майдан, міне – саз.

Өлмеген құлға Құдай-ай,

Болып қалды енді жаз», – деген жол менің сезімімді оятып, әдебиетке құштар етті.

Аслан Тілегенов: Дидар Амантайдың шығармашылығына деген көзқарасыңыз өзгерді ме? Жақында ғана Дидардың прозасы француз, моңғол, түрік тілдеріне аударылды. Неге қаншама жазушының ішінде Дидар Амантайды шет тіліне аударуға таңдап алды деп ойлайсыз?

Дидахмет Әшімханұлы: Дидар екеуміздің жеке бас сыйластығымыз өте жақсы. Бірақ әдебиетке келгенде, мен қаталдаумын. Дидарды жоққа шығармаймын, оның да өз оқырманы бар. Ол бірақ менің талғамымдағы жазушы емес. Мен сынағанда да, ол үндемеді. Мен де сыпайы сынадым деп ойлаймын. Інім ретінде жақсы көрем, жазушы ретінде қабылдай алмаймын.

«КЕҢШІЛІКТІҢ 18 ЖАСЫНДА ЖАЗҒАН ӨЛЕҢІ БЕЙІТІНІҢ БАСЫНДА ЖАЗЫЛЫП ТҰР»

Нұрболат Досжан: Сіздің «құжатыңызға» айналған шығармаңыз деп қай шығармаңызды атар едіңіз?

Дидахмет Әшімханұлы: «Сары самаурынды» жақсы көремін. Былтырғы жылы жазған «Ақшоқымды» да биік қоямын. Есейген кезімде өте талғаммен, ұзақ жаздым. Психологияға құрылған дүние.

Ақбота Ғазизова: Жаңа Оралхан Бөкейді жылдам жазады дедіңіз. Сіздің өзіңізге тән жазушылық шеберлігіңіз бар ма?

Дидахмет Әшімханұлы: Ол жағын ойланбаппын негізі. Мені алға жетелейтін де, қаламымды тежейтін де талғам шығар…

Нұрғали Жарасбайұлы: Менің сұрағымның әдебиетке қатысы жоқ, спортқа деген көзқарасыңыз қандай?

Дидахмет Әшімханұлы: Әскерге барғанда «Спорттың қай түрімен айналыстың?» деп сұрады, буылтық-буылтық денеме қарап. Мен ешқандай спортпен айналыспағам. Бірақ аттың үстінде өстім. Спорттың ең керемет түрі сол екен ғой. Ешқандай спорттың жанкүйері емеспін. Бокс пен күресті анда-санда қарап тұрамын. Себебі, қазақтың табиғатына жақын ғой. Бос уақытым оқумен ғана өтеді.

Нұрболат Досжан: Қазіргі поэзия мен прозаны қалай бағалайсыз?

Дидахмет Әшімханұлы: Табиғатымыздан ақын халықпыз ғой. Қазіргі поэзияны өте жоғары бағалаймын. Проза жанрының жайы қиын. Айтайын дегендерін көбі публицистикаға салып жібереді. Қуаныш Нұрданбек деген жігіттің «Қоңқаның қыздары» деген әңгімесі маған жақсы әсер қалдырды. Бейбіт Сарыбайдың шығармалары тәп-тәуір. Кейбір мүйізі қарағайдай жазушылардың қазір жазып жүргендеріне қарным ашады. Мақтанғаным емес, ондай дүниелерді мен бір аптада отырып-ақ жазып тастаймын. Бұрын ақша үшін жазушы едім, қазір ар-ұят үшін жазамын. Кәкір-шүкірмен ар-ұятымды былғағым келмейді.

Салтанат Бегісбек: Адамның есімі мінезі мен тағдырына әсер етеді дейді. Сіздің есіміңіз қандай мағына береді?

Дидахмет Әшімханұлы: Менің есімім «таңдаулы жүз, таңдаулы келбет» деген мағына береді екен. Тағдырыма пәлендей әсер етті дей алмаймын. Бірақ, көп адам менің атымды дұрыс айта алмайды.

Алпамыс Файзолла: Поэзияда кімді сүйіп оқисыз?

Дидахмет Әшімханұлы: Кеңшілік Мырзабековті. «Шаштым, төгілдім, шайқалдым, Жастық буы бар сайтанның, Уын ұрттадым, уыт қайтардым. Жастық мен сені мың сан қайтардым, Өмір есігін аштым деп қалай айтармын? Мен де кезінде басымды шайқармын, Бірақ, бірақ… өмір сүрдім деп айтармын», – дейді Кеңшілік. Қараңдаршы, ештемесін жасырмай кеткен ақын ғой, шынайы. Бірақ өлімді ерте ойлаған. 18 жасында жазған өлеңі бейітінің басында жазылып тұр. «Шырағым, біздің баста да, Қарлығаш дәурен көп тұрмас. Жығылсақ жер ғой баспана, Жер бізді көкке лақтырмас», – депті. Мұқағали: «Кеңшілік, сен қазақтың тілін бәрімізден артық білесің», – деп мойындап кеткен. Кеңшілік шалт қимылды, билеп жүретін адам еді.

Бауыржан Әліқожа: Заман лебін көрсететін шығармалар бар. Мысалы, тың игеру кезінде қазақ-кеңес жазушылары бұл тақырыптан айналып өтпеді. Соғыстан кейін соғысты жазды. Дәл қазіргі кезде тәуелсіздігіміздің бет-бейнесін, 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасын көрсететін шығармалар неге аз? Жалпы науқандық шығарма жазуға қалай қарайсыз?

Дидахмет Әшімханұлы: Бір ғана мысал – тың игеру кезеңін керемет етіп көрсетіп, насихаттады ғой. Оның бүкіл қасіретін «Боз биенің» көзімен көрсеткен жаңағы Кеңшілік Мырзабеков. Әдебиетті ар-ұят деп білген адам науқаншылдыққа бармайды. Оралханды оқырман неге жақсы көрді? Өйткені, ол науқандық дүние жазбады. Бірақ, қазақ-совет әдебиетін сызып тастауға болмайды. Себебі, онда өткен заманның лебі бар. Тәуелсіздік алған жылдары «Жеңіс күнін тойламайық, онда біз қазақ жерін қорғаған жоқпыз» дегендер болды. Оған біздің ата-бабаларымыз қатысып, қаны төгілді ғой. Соңғы кездері «Жаңа жылды тойламайық» дегенді де айтып жүр. Қалай тойламайсың? Қаншама ұрпақ Аяз Атаның қолынан кәмпит жедік. Біздің жадымыздағы әдемі сәттерді бір сәтте сызып тастауға болмайды. Екіншіден, олай айтып жүргендер тарихты білмейді. Иса пайғамбардың туған күні 1 қаңтар емес. Наурызды ұлттық мереке ретінде тойлайық.

Тәуелсіздіктің бүгіні туралы шығарма енді 20-30 жылдан соң ғана туады. Шындық сонда ғана айтылады.

«ДҮНИЕДЕ АҚҚУ КӨП ПЕ, ҚАРҒА КӨП ПЕ?»

«Ақ желкен»: Түрлі мәселелерге байланысты жазылған ашық хаттардағы тізімнен сіздің есіміңізді көре бермейміз. Неге?

Дидахмет Әшімханұлы: Мен ашық хатқа қол қоймайды емес, қоямын. «Зікіршілер» деп айып тағылғандарды ақтау үшін қол қойдым. Шерхан Мұртаза, Мекемтас Мырзахмет үшеуміз сол азаматтарды алып қалу үшін «жүгірдік». Себебі, «ұсталған» жігіттер өте білімді азаматтар және ұлтжандылар. Жапон халқын ел етіп отырған дін емес екен. Өткенде күйеубалам Ерлан барып келді. Сонда маған Ерланның айтқаны ғой: «Олардың жүздеген Құдайы бар. Жапондарды ел қылып отырған ұлттық салт-дәстүр екен». Суфизм бағытындағы жігіттерді қолдайтыным – олар салт-дәстүрді сыйлайды.

Ал «рушыл болмайық» деген үндеуге 147 адам қол қойды, мен қарсы болдым. Себебі, менің ұстанымымда трайбализммен, наркоманиямен, алкоголизммен күрестің бір-ақ жолы бар, ол – үндемей қою. «Ит қорыған жерге өш» дейді. Айта берсең, меңдеп кетеді. Мауглидің айтатыны бар ғой: «Сен менің адам екенімді қайта-қайта есіме сала бердің, енді мен адамдардың ортасына кетемін», – деп. Сол сияқты дүние.

Өмірімде Мұхтар Мағауинді қаралаған тізімге қол қойып жіберіппін байқамай. Сонымды өз-өзіме ешқашан кешіре алмаймын. Мағауиннің «МЕНІ» шыққанда «ОЛ» деген мақала жазып, баспасөз арқылы кешірім сұрадым. Ойласам, әлі күнге дейін бетім өртенеді.

«Ақ желкен: Тектілік жағынан өз замандастарыңыздың және өкшебасар жастардың арасында кімді құрметтейсіз?

Дидахмет Әшімханұлы: Мен араласып жүрген жастардың 90 пайызы бүлінбеген. Олар әлі таза. Ал біздер саз балшыққа батып біткендерміз ғой. Кісілік келбеті жағынан Ғалым Ахметов деген баспагер кісіні жақсы көрдім. Тоқсанның алтысына келіп дүниеден озды. Бірде әңгімелесіп отырғанда: «Мен алпысқа жетпей апаңнан айрылдым. Сол кезде төсек жаңғыртсам, мен балалы да болатын едім. Бірақ апаңды өте жақсы көруші едім, жадымды лайламайын дедім», – деді. Кей кезде өзі қарттар үйіне кетіп қалады екен. Сондағы ойы – бала-шағасын өзінен «демалдыру». Қарт адам болғасын жөтеледі, түшкіреді. Сонысынан балаларының шаршайтынын сезеді. Қандай әулие шал десеңші. Мұндай адамдар сирек кездеседі. «Дүниеде аққу көп пе, қарға көп пе?» дегендей ғой.

Арман Құдайберген: Зекет беріп тұрасыз ба? Артық қаржыңызды қалай жұмсайсыз?

Дидахмет Әшімханұлы: Бұрындары жұма күні ылғи мешітке барып тұратынмын. Соңғы кездері салғыртсып кеткенімді жасырмаймын. Таңертең үйден шыққанда кім қол көтерсе, соны баратын жеріне дейін жеткізіп тастаймын. Біреуге көмектессем, оны бұлдамаймын, айтпаймын. Әркімнің өз іші біледі.

Айналайын, балалар, біраз әңгіме айттық деп ойлаймын. Сендерді шаршатып алсам кешірім сұраймын. Шамамыздың келгенінше ақтарылуға тырыстық. Бүгінгі уақыттарың бос өтпеді деп есептесеңдер, соған қуаныштымын.

«Ақ желкен»: Бүгінгі әңгімеңізге көп рақмет.

Дайындаған

Жадыра НАРМАХАНОВА.