Амангелді Құрметұлы: Әдебиетті тауар емес, рухани азық ретінде ғана бағалап келеміз

Белгілі журналист Амангелді Құрметұлы Нобель сыйлығының лауреаты Орхан Памуктің «Менің атым Қырмызы» деген романын түпнұсқадан қазақ тіліне аударды. Осыған орай, қаламгермен аз-кем әңгімелесудің сәті түсті.

- «Менің атым Қырмызы» қандай шығарма? Әлем оң бағасын беретіндей не айтты?

- Орхан Памуктың бұл шығармасы ислам өркениетіндегі сурет, миниатюра өнері жайында сыр шертеді. Рас автор романды махаббат хикаясы ретінде бағалаған. Бірақ, іс жүзінде детектив деуге келетін туынды. Орхан Памук сонымен қатар ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы Таяу Шығыстағы, соның ішінде парсы өлкесіндегі, Осман империясының аумағындағы бірқатар келеңсіз қылықтарды да әшекерелейтіні бар. Әрі мұсылман суретшілері мен еуропалық шеберлердің стилдерін, өзіндік ерекшеліктерін салыстыра сипаттайды. Ең бастысы шығыстың сурет өнеріндегі жанрларды, кәсіп иелерін таныстырады. Сонымен қатар роман кейіпкерлерін жеке-жеке сөйлету арқылы да ерекшеленеді. Қысқасы, оқуға тұратын шығарма.

- Бізде тікелей түпнұсқадан аударылған шығармалар көп емес. Орхан Памуктің шығармасы қай деңгейде аударылды деп ойлайсыз?

- Оған аудармашы емес, оқырман баға берсе керек-ті. Бірақ, әділдік үшін айта кеткен жөн, бұл шығарма қазақ тілінде алғаш рет жарық көріп отырған жоқ. Қытайдағы қандастарымыз бізден бұрын аударып қойыпты. Алайда, ол кітаппен танысу барысында тікелей түрік тілінен емес, қытай тіліне аударылған нұсқадан тәржімаланғанын байқадық. Әрі кейбір тұстарда түпнұсқадағы ойларды бере алмағанын аңғардық. Сол себепті, тікелей шығарманың түпнұсқасынан аудардық. Әрі автордың стилін, ой орамдары мен қисынын мейілінше сақтадық. Сонымен бірге ағылшын және орыс тілдеріне аударылған нұсқаларымен де ішінара салыстырып отырдық. Нәтижесінде орысшасынан гөрі ағылшын тіліне аударылған нұсқасының сапалы екендігіне көз жеткіздік. Біз де сол деңгейден түсірмеу үшін барымызды салдық. Жалпы бағасын оқырман бере жатар. Кем-кетігі болуы бек мүмкін. Мүкәммал болу пендеге тән қасиет емес. Оның үстіне бұл шығарма біздің түрік тілінен тәржімалаған ең көлемді шығармамыз болды.

- Білуімше мектепті «Қазақ-түрік лицейінен» оқыпсыз. Түрікшені жетік білуіңіздің себебі осыдан болар. Фетхуллах Гюленнің идеясымен ашылған мектептің қазаққа зияны бар ма немесе керісінше?

- Бұл енді әдебиетке қатысты мәселе емес. Өз басым ол мектепте оқығаным үшін өкінбеймін. Пайдасы ұшан-теңіз болды. Қазіргі мәселе тек саясаткерлердің текетіресінен туындап жатқаны өтірік емес. Ал мектептер баяғыда-ақ қазақтікі болып кеткен. Бұл оқу орындарының елге пайдалы болғанын оның түлектері емес, сырт көз де айтып, жоғары бағалап жүр. Сол пікірлерге алып-қосарым жоқ.

- Әлемнің үздік шығармалары түрік тіліне дер кезінде аударылып отырады ғой. Болашақта бізде кенжелеп тұрған аударма саласына біржола ойысуға мүмкіндік бар ма? 

- Аударма мәселесі кенжелеп жатқаны өтірік емес. Көбіне үздік туындылар орыс тілінен қазақшаға тәржімаланады. Сол жағы қиын. Ал түріктерге келсек олар әр шығарманы тауар ретінде бағалайтын деңгейге жеткен. Біз болсақ әдебиетті тауар емес, рухани азық ретінде ғана бағалап келеміз. Сондықтан аударма саласында жуық арада суырылып шыға қоярымызға күмәнім басым. Біздің оқырмандар екі тілді екенін ескеру керек. Яғни біздің нарық әлсіз. Түріктер тек ана тілдеріне аударады. Соның өзі жетіп жатыр. Әжептәуір нарық.

- Жақында қаламақыны көбейту туралы мәселе оң шешімін тапты. Бұл жаңалық аударма саласына да оң әсерін тигізетін шығар?

- Мүмкін. Дегенмен, қаламақыға қатысты мәселе әлі шешілген жоқ. Үкімет жақсы бастама көтергенімен, оны дұрыс жолға қою үшін кешенді шаралар жасалуы тиіс. Тіпті, бұл әрі-беріден соң елдің экономикалық қуатына да тікелей қатысты болады. Меніңше, мемлекет беретін қаламақыға қарай бергеннен гөрі, әрбір әдеби туындыны тауар ретінде сатуды үйренгеніміз жөн шығар. Мәселен, сол Орхан Памуктың шығармаларының жалпы тиражы 13 млн-нан асқан. Яғни, ол шығармаларын тауар ретінде ұсына алды. Біздің жазушылар да еңбектерін осылай сата алса, қаламақы күтудің қажеті болмас еді.

- Шығармашылық адамын журналистика тоқыратады дегенді жиі естиміз. Мүмкін сізге аудармамен айналысып, әлемде соңғы уақытта шығып жатқан ең үздік романдарды аудару керек шығар?

- Мен - журналиспін. Аударма саласына түбегейлі ауыспақ ниетім жоқ. Журналистің шығармашылығы көбіне публицистикадан аса қоймас. Ал, бойында жазушылық дарыны бар азаматтар бәрібір түптің түбінде әдебиетке кетеді. Оған кәміл сенемін. Ал, аударма саласына келер болсам, ғылыми әдебиеттердің көбірек аударылғанын қалар едім. Әсіресе қоғамдық ғылымдардағы соны еңбектерді аудару қажет бізге. Мәселен, маған салса әлеуметтанушыларды көбірек аударғанымыз жөн шығар. Макс Вебер, Эмиль Дюркгейм, Вернер Зомбарт сияқтыларды. Тіпті, қазір көзі тірі Мануэль Кастельс тәрізді авторларды да аудармадық. Мықты футурологтар бар, соларды да аудару керек қазақ тіліне. Бәлкім, ыңғайы келсе осындай салаларға ден қоярмын. Өйткені, әдебиетші емеспін мен.

- Әңгімеңізге көп рахмет!

Сұхбаттасқан: Бағлан Оразалы