«Бақытын таппай жүрген пенделер»: жазушы Дидар Амантаймен әдебиет және өнер жайлы сұхбат

1990 жылдардан бері Дидар Амантай мен оның шығармалары жайлы сөз қозғалса, қызу айтыс басталып кететініне етіміз үйреніп кетті. Және осы екі полярлық көзқарас «Гүлдер мен кітаптар» шыққалы үдей түскен сияқты. Бұл пікірлер қайшылығы жайлы Герольд Бельгер «Цветы и книги Дидара» деген мақаласында жазды. Сыншы Әлия Бөпежанова "Гүлдер мен кітаптар" – мәдениет құбылысы» деген мақаласын да осы тақырыпқа арнады. Сыншы Герольд Бельгер мен Дулат Исабековтің баспадағы кереғар пікірлеріне шолу жасай келіп, «Дидар төл прозамызға саналы түрде құрылымдық өзгерістер енгізуге ұмтылды, оны бірден қабылдауға, зерделеуге оқырманның тәжірибесі жетіспей жатады», - деген қорытындыға келді. Аталған мақалалар – белгілі жазушылар мен әдебиет мамандарының арасындағы пікірталас мысалдары. Ал 2016 жылы abai.kz вебсайтында орын алған агрессияға толы жағымсыз пікірлердің сарынынан оқырмандардың көбі аталған шығармаларды мүлдем оқымағаны немесе мүлдем түсінбегені байқалды. Бүгінгі сұхбатты Дидар Амантайдың шығармашылық әдістерін талдауға арнағым келіп отыр.

Дидар Амантай

Зәуре Батаева: Әу бастан өзгеше жазуға ұмтылдың. Алдымен кейіпкерді өзгерттің. Совет Одағы таңған жалған құндылықтар мен жаңа дәуір шындығы арасында адасқан, мың-миллион сұрақ қойған, «желтоқсан» дәуірінің қазақ жастарын бейнеледің. Олардың сөз саптауы, киім киісі, жүріс-тұрысы қазақ жазушылары сомдаған социалистік реализм кейіпкерлерінен өзгеше еді. Кейінгі жылдары стиль жағына көп көңіл бөлдің.

Жаңашылдыққа ұмтылған өнер иесі әрқашан алдымен классикалық дәстүрде суреттеу шеберлігін жетілдіріп алып, кейін одан бас тартады. 20 ғасырдың басында Батыстың көркем өнерінде пайда болған көптеген жаңа ағын өкілдерін алсақ, соның ішінде Пикассоның шығармашылығын зерделесек, ол абстракт жанрын жетілдіру үшін бірнеше сатыдан өтті. Бұл заңдылық. Абстракт жанрының алғашқы үлгілері 18 ғасырлық жапон суретшісі Хокусайдың соңғы еңбектерінен көп байқалады деп жатады мамандар. Пикассоға әсер еткен осы Хокусайдың шеберлігі дейді.

Сенің шығармашылығыңнан осы эволюциялық жол анық байқалады. Бұл құбылыс саналы түрде орын ала ма әлде жазушы бір сәтте: «Мен дәстүрлі әдістен жалықтым, жаңа нәрсе жазғым келеді» деген шешімге келе ме?

Дидар Амантай: Жоқ, жазу логикасы осыған алып келді. Ізденістердің нәтижесі. Десек те, әр автордың жекелеген шығармалары әсер етті. Бейімбеттің «Естайдың ауылы», Әуезовтің «Көксерегі», Ғабеңнің «Боранды түнде» туындысы, Тынымбай Нұрмағанбетовтің «Зәуреші», Буниннің «Антонов алмалары», Роже Бордьенің «Серуені», Альбер Камюдің «Үнсіздігі», Роб-Грийенің «Жағалауы», Хемингуэйдің «Үндістер ауылы» мен «Түнгі жарық» әңгімелері, Ясунари Кавабатаның «Бамбук үні, шабдалы гүлі», Коэтиро Уноның «Жаһан балықтардың Тәңірісі»... Көп.

Зәуре Батаева: 2013 жылы аударылған «Төлеутай ақсақалдың немересі» атты әңгімең ағылшынтілді жұртқа ұнайды. Орыс тіліне әлі аударылмапты. Бұл әңгімеде төл мәдениетімізге тән – ата мен немере байланысы тамаша суреттелген. Тақырыбы, құрылымы мен тілдік ерекшеліктері тұрғысынан классикалық мәнерде жазылған психологиялық драма. Өмірдің аяусыз шындығынан дәм тартып үлгерген сәбидің алғашқы жан күйзелісі мен өмір соқпағының соңындағы дана қарттың арасындағы үнсіз сұхбат, түсіністік, берік байланыс кейін «Бабалар мен Ұрпақтар» әңгімесіндегі Айдар мен большевиктер жүйесіне деген сенімі алданып, қан жұтқан атасының бейнесінен қайта көрініс тапты. Бұл – кеңестік дәуір құндылықтарын қайта қарауға шақыратын, күрделі, экзистенциалдық ойларға жетелейтін шығарма. Аталған шығармаларды сыншылар талдады ма, бұлар жайлы жазды ма?

Дидар Амантай: Жоқ, жазған жоқ. Тек бірде Жұмабай Шаштайұлы осы екі әңгіме туралы жылы пікір білдірді. Сосын, эстетикалық тұрғыдан «Төлеутай ақсалдың немересі», «Жаңбырдың күбірі» туралы Асылбек Ихсан жақсы баға берді. Әкелер мен балалар тақырыбын қамтыған кітаптар, сонымен қатар, аталар мен немерелер қарым-қатынасына құрылған шығармалар – әлем әдебиетіндегі ең көне сюжеттердің бірі. «Төлеутай ақсақалдың немересі» мен «Бабалар мен ұрпақтар» – бір арнадағы, сюжеттік желілері біріккен туындылар.

Мен атамның қолында өстім. Балалық шағымда қажырлы еңбек, қайратты ғұмыр кешкен атам, мен ержетіп, өскен кезімде күрт қартайып, бейшара қалыпқа түскені мені қатты таң қалдырды. Өмір заңдылығы, тағдыр талайы. Бірақ, одан бетер жаныма батқаны – Совет Одағының күйрегеніне налып, қасірет шеккені. Бұл – атам өміріндегі ұлы трагедия еді. Мен атаммен қоса, атам үшін қайғырдым. Болашағым басқа, арманым жарқын болса да. Эмпатия, яғни жанашырлық деген осы. Әдебиеттің парызы, тіпті, міндеті.

Қазақ прозасы, негізінен, дидактика болып келеді. Мораль басым, жасанды маңыздылық көп. Ұр да жық кейіпкерлерден аяқ алып жүргісіз. Менің мақсатым – оқырманға бағыт-бағдар сілтемей, жол көрсетпей, ақыл айтпай, кеңес бермей, тәрбиелемей, керісінше, бостандық, еркіндік, қалау хұқын алға тарту. Оқырманды ізгілікке, жақсылыққа, жарыққа жетелеу.

Зәуре Батаева: Енді жанры, тілі және құрылымы жағынан көп дау тудырған «Гүлдер мен кітаптарға» тоқталсақ. Бұл шығарманы Сорос Қоры жариялаған «Жаңа қазақ романы» грантымен жазғаныңды еске сала кетейік.

Біріншіден, жазушы ағамыз Дулат Исабековтің «Гүлдер мен кітаптар» жайлы: «Егер бұл роман болса, онда бүкіл әлем романға деген көзқарасын өзгертуі керек. Оны роман деп атауға болмайды» - деген пікіріне тоқталайық. Қай тілдегі анықтамасын алып қарамасаңыз да, роман өлшеміне қойылған белгілі бір шектеу жоқ. Ең қысқа роман/хикаят дегенде, Хемингуэйге тиесілі деп саналатын: «Продаются: детские ботиночки, неношенные» (For sale: baby shoes, never worn) деген мәтін еске түседі. Яғни, бұл мысалда қаламгер оқиғаны оқырманға түгел өзі баяндап берудің орнына, оқырманды пайымдауға шақыратын, қысқа да нұсқа және астарлы шығарманың күштілігі көрсетілген. Бірнеше дербес мәтіннен тұратын «Гүлдер мен кітаптардың» қысқалығы басынан жоспарланды ма әлде уақыт тығыздығынан орын алған жағдай ма?

Дидар Амантай: Жалпы, мен ұстанған ұстын біреу-ақ, ол – ықшамдылық. Қысқа әрі нығыз жазу. Қимыл-қозғалысты бір сөзбен бейнелеу. Айтар ойыңды суреттемей, кейіпкердің іс-әрекеті арқылы жеткізу. Шығарманың түйіні, кейіпкердің мінез-құлқы сомдалып жатқан бейненің іс-әрекетінен көрініс табуы керек. Айқын деталь прозасы. Бірақ, сөйлем көркемдік қасиетінен айырылып, қарадүрсін соқпаққа түспес үшін, тақырыпқа ақындық метафора дәрежесіндегі сөздерді қолданып қалам тартқан жөн. Бұндай жазу мәнерін жетілдіру үшін көп еңбек ету қажет. Кітапты көп оқығанның осындай жерде пайдасы тиеді. Бұл – бір.

Екіншіден, мен кез келген шығарманы желісін алдын ала жоспарлап жазғанды, кейіпкерлерін санап, есеп жүргізгенді, жанталасып қаһармандарын жаман-жақсы, жағымды-жағымсыз топқа жіктеп, әрбіреуіне әртүрлі мінездеме бергенді, көмескі композициялық фабула орнына жаттанды, басын оқысаңыз, соңын біліп отыратын, сан мәрте қайталанған, қым-қуыт, шытырман сюжет жасағанды ұнатпаймын. Мен стильге сенемін. Стиль мен атмосфера мені әйтеуір алып шығады. Инерциялық екпін («Наваждение», Уильям Фолкнер), фантом («Индейский поселок», Эрнест Хемингуэй), жарқ еткен құбылыс («Пляж», Ален Роб-Грийе), күрделі интеллектуалдық текст («Хазарский словарь», Милорад Павич), жазушылар тізімі, шығармалар атаулары – міне, бұлар мен ұнатқан әдіс-тәсілдің сұлбасы, мен іздеген жазу мәнері.

Шығармадан асып сөйлеген, асқақ тіл қатқан, айқай-шуға құрылған сөйлемдерді көрсем, көтеріңкі пафосты, құбылмалы фальшті байқасам, оқи алмай қаламын. Мен тыныштықты, астарлы мағынаны, түсініксіздікті, тіпті, оқырманды ұмытып кеткенді жақсы көремін. «Гүлдер мен Кітаптар» – жоспарсыз жазылған шығарма. Қолымнан келгенше жонып, сүргіледім, тегістедім.

Зәуре Батаева: Романның идеясы қалай пайда болды? Романды қалай жаздың?

Дидар Амантай: Бір күні қойын дәптерімді ақтарып отырып, Словакияға оқуға барар алдында түртіп қойған бір жазбаларға көзім түсті. Үйден гүлдер мен кітаптарды туысқандарға апарып тастау қажет деп жазып қойыппын. Жұрт сияқты, кетерде, пәтерімді жалға тапсырып кетпекші ойым болды. Пәтерді жалға беру жазбалары ішінде тұрған бұл сөз тіркесі кейін тағдыр кешті. Қойын дәптерден жазу қағазына көшіп, романның тақырыбына да, атауына да айналды. Роман қос нұсқада жазылды. Жазу мәнері бір бірінен бөлек-бөлек екі нұсқаның бірі модернистік үлгіде, екіншісі дәстүрлі бағытта жаза бастадым. Бірақ, бірі тарихи-мифологиялық сарында, екіншісі бүгінгі цивилизациялық дағдарыс туралы болды.

Қай мәнерде жазғаным дұрыс? Формасын таппадым. Бірақ, жазу мәнері айқын еді. Инерциялық екпін. Интеллектуалдық тереңдік. Интуициялық сезім. Уақиға, өмір тыныш қалпында қызықты. Тыныш қалпында – жайнаған тіршілік, тыныстаған өмір.

Әуелі алғашқы роман жазбаларынан бас тартып, қазіргі заманды бейнелеген вариантын қалдырғанды жөн көрдім. Бірақ, екі нұсқа бір атмосфера, бір көңіл күйдің әсерімен жазылғандықтан, қос романды бір-бірінен ажыратуға болмайтындай көріндіі.

Сосын екеуін қостым. Бұл мәтін шексіздігін білдіреді. Яғни, кез келген аяқталған мәтінді ары қарай жалғастырып кете беруге болады деген сөз.

Зәуре Батаева: Бұл шығарма, сөзсіз, постмодернистік шығарма болып табылады. Постмодернизмнің шарттарының бірі – «модернизмнен» саналы түрде бас тарту болса, бұл шығармада оның белгілерінің бәрі бар. Атап өтсек, постмодернистік шығармалардың айқын белгілерінің бірі – формаға шек қойылмайды. Тағы бір белгісі – пастиш, яғни сәулет және көркем өнерде бұл әдісті «коллаж» дейді. Постмодернистер бұл әдісті еліктеу үшін емес, басқа автор шығармашылығына бас ию үшін қолданады. «Гүлдер мен кітаптарда» қасиетті кітаптар мен Борхес шығармашылығына бас ию бірден көзге түседі. Осы шығарманы жазуға тағы қандай жазушылар әсер етті? Жалпы, бұл бағытқа қалай бұрылдың?

Дидар Амантай: Біз, әдетте, белгілі бір жазу мәнеріне деген құрметті еліктеумен шатастырып жатамыз. Оқыған қаламгер бәрін біліп отырады, ештеңе жасыра алмайсыз, себебі ол әдебиет тарихын стильдер шежіресі деп түсінеді. Мен Батыстың модернистік әдебиетін жақсы көремін. Жиырмасыншы ғасырда америкалық жазушылар да қомақты табысқа қол жеткізді. Фицджеральд, Шервуд Андерсон, Фолкнер, Хэм, Сэлинджер, Пинчон. Доктороудың “Ақындардың ғұмыры” атты повесін оқып таң қалғаным бар. Стиліне. Классикалық үлгіні меңгерген адам ғана модернистік және постмодернистік шығармаларды жаза алады. Яғни, виртуоздық керек.

Мен көпсөзділікпен күрестім. Анықтауыштардың көптігі детальдарды бұлдыратады. Сенімділік эстетикалық мәнерде жатыр. Пафос күшейген сайын фальш көбейеді. Борхес үлкен туындыларға қалам тартпаса да, көп жаңалық ашқан адам. Шындап келсек, мен өзімді Абайдың шәкіртімін деп санаймын. Абайдың стилі айқын, сөзі – дәл, ойы – анық, тіпті, оқырманы барма, жоқ па, оны өзі де білмейді.

Зәуре Батаева: Әлия Бөпежанова жоғарыда аталған мақаласында бұл шығарманың басты кейіпкері мен желісі жоқ деді. Бірақ тұтас алғанда, бұл роман/повестің кейіпкері – шығармашылық. 2002 жылы «Жаңа қазақ романы» сайысына қатысқан төрт автор бірдей шығармашылық тақырыбын көтергені бекер болмас, дегенмен, өзің тағы да мәтін және автор мүмкіндіктерін кеңейтуге, стильді өзгерту жағына ұмтылдың. Оқырмандар мұндай шығарманы оқуға әзір болмады. Бұны мен халық әнін тыңдап үйренген жұртқа ешбір әзірліксіз джаз тыңдатумен бірдей дер едім. Осы жағдайды біле тұра неге оқырмандарды осындай интеллектуалдық сайысқа шақырдың? Қазақ оқырмандарының көңілінен шығатын, қат-қабат емес, оқиға желісі бірізді тарихи роман жазуға болар еді ғой?

Дидар Амантай: Шынымды айтсам, түсінеді, түсінбейді деп ойлаған да жоқпын. Бірақ, әңгімелер шыға бастағанда, назар аударғандарына қуандым. Мен стильді кемелдікке жеткізгім келді. Ықшам сөйлем, айқын көрсетілген деталь, дәл айтылған сөз - бұл талаптар менің кредом болды. Жаңадан сүрлеу салу, соқтықпалы да соқпақ жолға түсу қашан да қиын болады. Бірақ, кейде кейбір алабөтен сыншылардың, ой-пікірін бір-бірінен көшірген ғалымдардың жазғандарына таң қаламын. Әлем әдебиетін, қазақ прозасының тарихын білмейтіндей көрінеді. Десек те, өкпем жоқ. Шын баға болашақта беріледі деген ойдамын.

Зәуре Батаева: Мысалы, 90 жылдары Виктор Пелевиннің культтік романға айналған Generation «П» романын алсақ, тотаритарлық жүйеден шығып үлгермеген Ресей оқырмандары бұл сияқты жаңа дүниеге әзір болды. Сыншылар жаппай оның формалық ерекшеліктерін талдады да, ал жазушының қарапайым тілі мен оқиға баяндау әдісі жалпы оқырманның көңілінен шықты. Себебі орыс тіліндегі интеллектуалдық кеңістік әрқашан қозғалыста. Тоқырауға жол берілмейді. Ал қазақ әдебиетінде жаңа құбылыстарды түсінуге қажетті интеллектуалдық контекст пен дискурс болған жоқ, әсіресе өнер хақында. Оның бірден бір себебі – қазақ тілінде әлеуметтік ғылымдар, әсіресе философия пәні қажетті дәрежеде оқытылмайды. Осы пікірім туралы не дер едің?

Дидар Амантай: Біз философиялық ойланып-толғану дәстүрін қалыптастыруымыз керек. «Философское мышление». Оның бірінші көрінісі – басқа философиялық мәдениетке деген агрессиялық көзқарастан құтылу. Біздің әлем көп мағыналы, өмір көп түсті екенін түсінетін кезіміз жетті. Өнер – түрлі көзқарастардың тоғысы. Адам ойланбай тұра алмайды. Ғылым ілгерілеп келеді, өнер күрделенді. Тек поп-арт қана жұрт алдында болса да, артта қалды. Арт оның алды. Ал біздің оқырман дайындықсыз. Кез келген пікірге қарсы тұра ұмтылады. Жауласады. Жаулық – өнердің категориясы емес.

Интеллектуалдық ой-сана – ақыл-парасат пен ізденістің нәтижесі. Қазақта оқығандықтың, білетіндіктің культі жойылып бара жатыр. Библиотекалар жабылды, кітаптардың құны түсті, алға өлермендік, ақшақұмарлық, жағымпаздық шықты. Әдебиеттің, ұлы романдардың мұраты “сострадание”, яғни жанашырлық, қамқорлық тәрізді адами биік сезімдер еді. Жақсылыққа шақыратын -ды. Қазір карьерасы үшін досы түгілі, анасын сататын адамдар шықты. Кітаптың насихаты күшеюі тиіс. Кітапта қасиет көп. Интернет кітап емес, интернет – қолжазба. Кітап сөз қорын молайтады, ол өз алдына ойлауды тереңдетеді, күшейтеді, себебі көп сөз білген адам ойын, пікірін басқаға қарағанда дәлірек жеткізеді. Тәрбие құралы. Жас ұрпақтың бойына, санасына ізгі ойларды, асыл сезімдерді сіңіретін ақылшы, адал серік, кемеңгер дос.

Зәуре Батаева: Қазақ прозасы ХХ ғасырдың басында бірден реализм жанрында қалыптасты да, белгілі себептермен социалистік реализмге ұласты. Соңғы 20-30 жылда қазақ прозасында тақырып және форма тұрғысынан жаңалық болмады. Жалпы қазақ өнерінде – көркем өнер болсын, музыка болсын, би болсын, кино болсын – модернистік қозғалыс орын алмады. Драматургия саласында аздаған әрекеттер байқалады. Дегенмен, драматургия саласында қалыптасып қалған дәстүрді өзгерту тіптен қиынға соғатын сияқты. Яғни, модернизм орын алмаған жерде, постмодернизм жайлы сөз қозғау мүмкін бе?

Дидар Амантай: Қазақстанда постмодернизм құбылысы да, теориясы да жоқ. Бекет Нұржановтың кітабынан басқа кітап та жоқ, оны түсіндіретін Әлмира Наурызбаевадан басқа маман да жоқ. Бақыт Қадырұлы деген жас пәлсапашы бар, болашағы зор. Бірақ қарсылық көп. Білегін сыбанғандар төбелестің ортасында емес, дөңгелек үстелдің басында отырғандарын түсінбейтін, байқамай қалатын сияқты. Кімге, неге қарсы – түсініксіз.

Майда соққан самал желдей жүзіңізді сипайтын жібектей жұмсақ модернизм бар. Ол алпысыншы жылдары қалыптасты, бірақ бірінші модернист жазушы – Бейімбет Майлин деп санаймын.

Зәуре Батаева: «Түсіндіретін маман жоқ» деген пікіріңе тоқталып өткім келеді. Әдеби сын саласы ақсап тұр. Зерттелмеген, зерделенбеген, әр түрлі дереккөздерден көшірілген және субъективті пікір көп айтылады және оған әбден жол берілген. Оның бірден бір себебі – сын жазған қаламгерлер ізденіп, көп оқымайды, шығарманы талдағанның орнына өзінің авторға деген жеке көзқарасын білдіруге асық! Мәтінді талдамай, авторға шабуыл жасау немесе құр мақтау қалыпты нәрсе деп қабылданады. Яғни, әдебиет саласындағы тоқырау тікелей әдеби сын саласының артта қалуымен байланысты болып тұр.

Осы мәселеге қатысты, тағы бір тілге тиек еткім келіп отырған шығармалардың бірі – «Көзіңнен айналдым». Бұл шығарманы да «Дидар тағы не деп отыр?» деген оқырмандарға жіліктеп берген адам – Таласбек Әсемқұлов еді. «Оператор жайлы аңыз» атты мақаласында сыншы осы шығарманы талдау үшін, француздардың «жаңа толқын» өкілі Жан Люк Годардың шығармашылығына шолу жасай келіп, «Әлем әдебиетін үлкен цитата деп алсақ, Дидардың кейіпкері осы цитатаның ішінде қаңғып келе жатқан адам. Бұл әңгімеден сюжет іздемей-ақ қойғаныңыз абзал», - деп талдады.

Бірақ Таласбек Әсемқұлов бұл мақаласында әлем өнерінен көптеген мысалдар келтіріп, тіпті атышулы Борхестің әйгілі кітапханасын жеке атап өтіп, шығарманың әлем туындыларына жасалған «аллюзиялардан» тұратын құрақ, яғни оқырманнан әлем әдебиетін қандай да дәрежеде білуді талап ететін постмодернистік, интерактивтік мәтін екенін тәржімелеп берген күннің өзінде де, кейбір оқырмандар, тіпті кейбір қаламгерлердің өзі, бұл шығарманы түсінуден бас тартты. Демек, әлем мәдениетіне зор үлес қосқан батыс модернизмімен оқырмандар әлі де жақсы таныс емес, сондықтан өзгешелікті тікелей «батысқа еліктеу» деп қабылдайды. Сонда оқырмандардың көбімен қарым-қатынасың әрқашан диалог емес, монолог түрінде қалып отыр. Бұл жағдай жаныңа бата ма әлде сенің жазушылық мақсатың осы ма?

Дидар Амантай: Бұл әңгіме – текст туралы философия көрінісі. Әлем – текст. Оператор баланың көзі, көзқарасы арқылы әлемді түсіндіріп жатыр. Сонымен қатар, “Көзіңнен айналдым” – поэзия, өлең, жыр. “Майда қоңыр” деген де бір әңгімем бар. Оны сыншылар да, ғалымдар да, оқырмандар да білмейтін, оқымаған сияқты. Бұл әңгімеде мен тапқан стильдің үлгілері бар.

Әділіне жүгінсек, «постмодернистік машық» деген жазу тәсілі жоқ. Тек қана постмодернистік ситуация ғана бар. Сол постмодернистік ситуацияда белгілі бір машықтар туады. Бірі классикалық үлгіде, бірі модернистік үлгіде жазады, баз біреулер Толстойды да, Достоевскийді де, Бунинді де біріктірген аралас машықта кейіптейді. Немесе тексте Герман Мелвилл, Джером Дэйвид Сэлинджер, Джек Керуак, Томас Пинчон қолтаңбасы аралас-құралас өріліп отырады. Стильдер арасындағы айырмашылық сақталса да, қайшылық жойылады. Стиль көп оқып, көп жазғаннан қалыптасады. Стиль – атмосфераның авторы. Атмосфера – бір нәзік дүние. Кез келген өнердің, өнерпаздың мұраты – атмосфераға жету. Стиль атмосфераны тудырады, атмосфера – шығарманың жаны. Атмосферасыз кітап – өлі туынды.

Зәуре Батаева: «Майда қоңыр» әңгімесін дұрыс атап отырсың. Келісемін. Біріншіден, тілі жатық, жасандылық жоқ. Екіншіден, атмосфера сомдауға ұмтылыс осы туындыдан жақсы байқалады. Бірізді оқиға желісі жоқ, психологиялық шиеленісті өрбітуге негізделген. Даниярдың аласапыран ішкі дүниесі, тұрақсыз көңіл-күйі, өзімшіл жалғыздығы оқырманға көрініс суреттеулері, диалог кезінде айтылған тосын пікірлер мен оның іс-қимылына назар аударту арқылы көрсетілген. Данияр мен Ғайнижамалдың күрделі қарым-қатынасы да осы мақсатта тамаша қолданылған. Шығармашылық тақырыбы мен жалғыздық меңдеген беймаза суреткер бейнесінің алғашқы нышандары да осы туындыда бар. Бұл лейтмотивтік бейнеге кейін «Гүлдер мен Кітаптар» повесінде қайта оралдың.

Осы шығармада Ғайнижамал мен Шолпан қосымша кейіпкерлер болғанымен, даралығы басым, шынайы кейіпкерлер. Шығармашылығыңдағы қыздар бейнесіне қысқаша тоқталып өтсең.

Дидар Амантай: Менің арманым – заманауи қазақ жастарының образын сомдау еді. Әсіресе, қалаша киінген, қазақша сөйлейтін жас қыз-жігіттер бейнесін сахнаға шығарсам деп ойладым. Зейін Әліпбек айтқандай, кейіпкерлерім қашанда ақылды әрі білімді келетін. Әуезхан Қодар: «Бақытын іздеген бақытсыз жандар да емес, десек те, бақыттарын іздеп-іздеп таппай жүрген пенделер», - дейтін.

Зәуре Батаева: Таласбек Әсемқұлов – өзің туралы біраз дүние жазған қаламгер. Жалпы, қазақ әдебиеті мен өнері туралы көп жазды. Бес томдық жинағын алдырып едім, өте көп дүние жинақталған екен. Бұл жинақ әр қазақтың кітапханасында болуы тиіс шығар. Жалпы Таласбек Әсемқұловтың феномені неде? Қазақ мәдениетін жете білетін, өз болмысына берік, бірақ «біртекті мәдениетте шырмалмай», ұлттық әдебиетке сырт көзбен қарай алатын қаламгерлер неге аз?

Дидар Амантай: Өзге түгілі өз кітабын оқымаған ұлт өзіне өзі сырт көзбен қарай алмайды. Аудармалар аз, тәржімеші еңбегі бағаланбайды. Біз, тіпті, көрші отырған өзбек, тәжік, қырғыз, түркімен әдебиетін білмейміз. Не істеп жатыр, қандай бағытта кетіп барады.

Ал Таласбекке келсек, ол – оқымысты еді. Ол – кітап культінен туған тұлға. Мәдениеттер тоғысында қалыптасқан сан қырлы өнерпаз, білімпаз, орысшаны да, қазақшаны да терең меңгерген, қаламы виртуоз, өзі – эрудит жазушы. Таласбек мәдениеттің өзі еді. Бір көкірегіне бүкіл бір ғылыми институттың мұрағатын сақтап, еңбегін атқарған аяулы жан еді ол

Мәдениет дегеніміз мәдениет құшағында өмір сүру. Мәдениетте өткен жоқ, бәрі де бүгінгі күн. Яғни, ескірген мәдениет болмайды. Мәдениеттің бәрі – асыл. Тікелей пайдасы жоқ тегін жатқан қазынадай көрінеді. Бірақ мәдениет сізді жетімсіретпейтін, жалғызсыратпайтын, үйіңізге айналған қамқор ая, серік. Мәдениеттің жаманы болмайды. Тіпті, дарынсыз дүниелердің өзін жоюға, құртуға, далаға тастауға ешкімнің қақысы жоқ, онда ол – мәдениетсіздік. Мәдениеттің негізі – кітап, оқығандық, оқуға ұмтылған пейіл-ниет. Қазіргі заманда, сакральді орта жойылған дәуірде кітап оқымаған адам – мәдениетсіз адам.

Біздің қоғамда кітапқа күлкімен қарайтын ұрпақ қалыптасып келеді. Пайда іздеген тоғышар қауым қаламға қарсы күрес бастағандай көрінеді. Қауіпті құбылыс. Бұрын қазақ жас еді деп ақталатынбыз, енді, бәрібір, пайдасы жоқ деп қарсы шығатын болдық. Кітап оқымайтын ұлт атанудан сақтасын. Жазушылық культі, кітап насихаты ғана бізді мәдениетсіз болашақтан құтқара алады. Бөгде мәдениетке, басқа әдебиетке деген агрессиялық көзқарас, әдетте, кембағал, қараңғы, кенже ұлттың бойынан байқалады, бұл ұлттың мәдениетсіздігін көрсетеді. Ал біз – жарқын ұлтпыз. Сондықтан, көне дәуірлердің өзінде көп елмен араласқан, көп мәдениетті таныған көшпелі халықтың ұрпағы ақжарқын, кеңпейіл, танымы кең ұлт болуы тиіс.

Зәуре Батаева: Қызықты әңгімеңе рақмет. Шығармашылық табыс тілеймін!

Сұхбатты әзірлеген Зәуре Батаева