Қуандық Шаңғытбаев. Ауылдың оты жамырап...

Қуандық Шаңғытбаев (1925-2000) – 1925 жылы 21 наурызда Қарабұтақ ауданында дүниеге келген. Қазақ әдебиетінің классигі. Әр кездері Ақтөбе педагогикалық институтында қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі, Қазақ біріккен баспасында редактор, Ақтөбе облыстық «Социалистік жол», «Ақтөбе правдасы» газеттерінде бөлім меңгерушісі, «Қазақ әдебиеті» газетінде қызметкер, Қазақстан Жазушылар одағында хатшы, «Қазақфильм студиясында сценарлық-редакциялық коллегияның бас редакторы, Қазақ радиосы әдеби хабарлар редакциясының бас редакторы, Қазақстан Жазушылар одағында кеңесші болып істеген. «Беу, қыздар-ай», «Ой, жігіттер-ай», «Құтырғаннан құтылған» секілді драмалық шығармалардың авторы. Омар Хайям рубаиларын, А.С.Пушкиннің «Евгений Онегин» романын, Р. Бернс өлеңдері мен комедияларын қазақ тіліне аударған.

Қазақстан халық жазушысы. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. «Ар» (1945 ж. Мұхтар Әуезовтің алғы сөзімен), «Аққу әні» (1968 ж.), «Армысың, республика!» (1974 ж.), «Лирика» (1976 ж. таңдамалы), «Жыр жаһаны» (1980 ж.), «Гүлтолқын» (1982 ж.), «Саршатамыз» (1983 ж.), «Махаббат пен ғадауат» (1995 ж.) т.б. жыр кітаптары жарық көрген.

АР

Тәңірім сен! Жаббар, саған бағынам,

Жалбарынам, жалғыз саған жалынам.

Патша тәжі жолда жатса, қайрылмай,

Теуіп өтіп, тап алдыңа табынам.

Сен сау болсаң, сана, сабыр сарқылмас,

Әділетімнің толы арнасы тартылмас.

Қара дүние қаптап келсе, қаймықпан:

Ажал қаупі ар күшінен артылмас.

ТУҒАН ЖЕР

Сүйемін тунгі орманның

Ордалы нуын оңаша:

Төңірегім – баяу толған үн,

Көргенім – кілең тамаша.

Сүйемін таңғы майсада,

Малынған шықтың маржанын.

Салынып тұрса сай-сала,

Көмкеріп көк тал жан-жағын.

Сүйемін жазда жабыққа

Тырсылдап тиген жауынды,

Құлдырап қаңбақ жазықта,

Дүрілдеп өткен дауылды.

Сүйемін кешкі самалды

Сұлудың жұпар лебіндей,

Саябыр тартып сам алды,

Көкжиек кетсе көрінбей.

Сүйемін қала шамдарын

Түндерде жанған самала...

Сау жүрсін сылқым шалдарым,

Сау жүрсін сырбаз сал ана.

Жырлаймын туған жерді мен,

Бөлмеймін бұ жақ, о жаққа;

Сыйлаймын тұтас елді мен,

Айырмай орыс, қазаққа.

ЕДІЛ

(Жауынгер монологы)

Мен туып-өскен едім жағаңда, Еділ,

Асылым, ақ бесігім, анам да Еділ.

Япырмау, сүйсе де жұрт туған жерін,

Тең түсер мекен бар ма саған да, Еділ!

Жуды ғой кіндігімнің қанын суың,

Пейіштей панам болды жасыл нуың.

Көк меруерт көбігіңе бетім жуып,

Тыңдаушы ем толқыныңнан дүние шуын.

Таң атса шымқай шұғла көкке бойлап,

Күн қонса құба белге қалқып жайлап,

Желп еткен ерке самал лебін жұтып,

Мен өстім телі тайдай жағаңда ойнап.

Ұрланып арасында орманыңның,

Құшқанда қыл белінен жан-жарымның,

Көзінен айдыныңды көруші едім,

Үңіліп шырағына арманымның.

Жасымнан ертегіңді айттың тынбай,

Қаһарман ел ерлігін өстім тыңдай.

Телегей дәстүріңнен таптым дәрмен,

Мен де бір тентегің ем толқынындай.

Қайтейін, қандай ауыр қатал шындық!

Күн емес отыратын сені жыр ғып:

Жағаңда жортуылдап бүгін жау жүр.

Өрт пен оқ... құрбан құрбы... қандай сұмдық!

Мен сонда айрылам ба сенен, Анам?

Болмақ па жырың, сырың, күйің тамам?

Жетім боп, зар боп саған, өтсем өксіп,

Не қызық, не тіршілік онда маған?

Сенсіз мен жүрем шалқып қайсы арада?

Естілер сенің үнің қай салада?

Қай жерде тірі болып жүрмекшімін,

Айрылып сенен мақрұм, жайсаң Ана?

Жоқ, Еділ! Ет жүрегім бала жастан

Қатал-ақ қас душпанға қара тастан.

Кек емес кеудемдегі, – өшпенділік,

Қарашы жүрегімді жара басқан.

Жоқ, Еділ! Болмайды ойнақ жатқа жағаң.

Сүрен сап түсті, міне, отқа балаң

Алжаспан әділеттің ақжолынан

Антым сол сен үйреткен жаста маған.

Еділім, енем менің, өскен жерім,

Қаусатпай жау жасағын шешпен белім.

Қайыссам қасарысқан қан қасапта

Шіріген жумыртқаңмын. Кешпе мені!

ПЕЙЗАЖ

Қанатын баяу қағады,

Күнгейге тартқан тырналар.

Жайылып жырақ маңады

Аңызды алтын қырда мал.

Апкүрең отты шарапқа

Толғандай аспан бокалы,

Самалды салқын алапқа

Жұпарын сеуіп шашады.

Жаяу жел таспа өреді

Құбақай жолдың шаңынан,

Аяңдап қана ереді

Аттылы бала соңынан.

Қонды күн қоңыр кезеңге

Алыста жатқан аласа.

Дамылдап алып өзенде,

Қайтадан ұшты қараша.

Ауылдың оты жамырап,

Самсады сосын самала:

Түн түсті самсоз салбырап

Күздегі делсал далаға.

Тек қана шопан шалғайда

Бейуақыт тыным көрмейді,

Басып ап насын таңдайға,

Үркерді санап көлбейді

ҚЫЗ ҚУУ

Төрт өрме қамшы сарт етті,

Арғымақ атқып жұлқынды,

Жанары қыздың жалт етті,

Жарысып желмен ұмтылды.

Жігіт те шықты сыдырып,

Орамал таңып басына,

Жұмылған бейне жұдырық,

Жабысып ердің қасына.

Топылдап тиген тұяқтан

Тозаңы жердің өрілді.

Дүйім ел тұрып бұл жақтан

Күледі гулеп көңілді.

Сырбай-ау, әне, қарап бақ:

Қуалай өрлеп даланы,

Айтылмай жүрген махаббат

Құйын боп ағып барады

.

ЫМЬІРТТА

Көл Шалқар, кеште көрдім айдыныңды,

Төсіңнен тостың маған ай нұрыңды,

Томсарған тунығыңнан тұрдың есіп

Бір тыныш, жүрегіме жәйлі жырды.

Үргедек, қонып жатты ерге ымырт,

Батыста байып баяу семді қызғылт.

Шоршыган шорағайлар арасында

Келемін қайығымды есіп жым-жырт.

Кербез кеш бар екен-ау мұндай, тоба!

Мүлгиді жиектегі тұнған қоға,

Қырдағы қиқу салған қызғыш сорлы,

Ақыры, жік-жапар боп тынды-ау о да.

Тұрғанмен айналада бағы өмір,

Бәрін де қымтап, қымқап алды іңір,

Қыршындай көп қызығын көре алмаған,

Күн кетті бұл дүниеден тағы да бір.

ЖАҢБЫРДАН КЕЙІНГІ АЛМАТЫ

Алматының өзі, шіркін, тұрған жыр!

Төкті-ау бір күн дүркін-дүркін дүр жаңбыр,

Көшелерде күміс жалын жалтылдап,

Толықсыды қоңыр-шымқай гүл жамбыл.

Жаңбыр сосын таусылды да басылды,

Сырлы инағаш манар тауға асылды,

Қолшатырлар қанаттарын жинады,

Торғын аспан мөлдіреп кеп ашылды.

Ару қала салқындап тұр жеп-желең,

Көшелерге көл орнады көлденең.

Көл бетінде ақ торқа бұлт шомылып,

Көл түбінде аспан жатыр көлбеген.

Осы сәтті күн қимайтын секілді,

Әйнектерге қонды нарттай екінді.

Жібек жұпар бұрқырайды жан-жақтан,

Шалқиды, айхай, самал сүйіп бетімді.

Гүлге толы, нұрға толы Алматым,

Сөн тұрғанда, қайтем аспан жәннатын?

Қадіріңді білмейміз ғой кейде біз,

Еһ, Алматым, махаббатым, ләззатым!

ҚҰЛЫН

Өрттей қаулап, нарттай лаулап қыр гулі,

Май бұрқырап турған кезде қырмызы

Мәрмәр тұяқ, меруерт кекіл, қан күрең

Құлын келді дүниеге бір күні.

Ойнай келді, қунай келді балаша,

Тулай келді тіршілікпен таласа.

Төбелінен сүйіп алғың келетін,

Қолыңды иіскеп, алақаның жаласа.

Көрілгенде келте жалын сілкетін,

Құйын өтсе, құты қалмай үркетін.

Аңқау еді, емшек іздеп, таба алмай,

Енесінің төсін түгел түртетін.

Аңқау еді, адал еді, ақ еді,

Күнә-күпір, пәс-пәледен пәк еді.

Атқан таңның, батқан күннің парқына

Түсінбей, тек таңырқайтын бала еді.

Бұ жалғанда жау бар ғой деп ұқпайтын,

Көк талмайтын, кісінейтін, ұйқтайтын.

Күн шуақта елтең-селтең жүгіріп,

Жаңбыр жауса, енесіне ықтайтын

Ертелі-кеш енесі еді ермегі.

Ондай жомарт, мейірбанды көрмеді,

Оқта-текте оқыранып бір қойса,

Барша бақыт сол болатын жердегі.

Тағдыры не? Таңдайында тас тұр ма?

Жем боп ертең кетер, мүмкін, қасқырға.

Жал-қүйрығы оқаланып, ойқастап,

Жүрер әлде бір Тахауи астында.

Бірақ әлі білмейді ғой түгіңді,

Қызық керек оған мына бүгінгі:

Сімірді де бір тостаған қымызын,

Қызып алып, сәби тағы жүгірді.

Шамырқанып тал бойында ат қаны,

Шапқылады, байыз-баян таппады...

Осы кезде көкек айдың аспанын

Көк-ала бас көбік бұлттар қаптады.

Көкті лезде қола құйып торлады,

Кетті бұрқап бұйра бұлттың орманы.

Бұлан-талай бір бұлағай басталды,

Ақырғандай мың арыстан тордағы.

Ағыл-тегіл кетті от пен дүр ұшып,

Құлын қалды лезде ғана бүрісіп.

Бір уыс боп енесінің ығында,

Дір-дір етіп, зәре-құты тұр ұшып.

Кенет аспан шарт сынғандай гүрс етті,

Тап алдынан тарғыл түтін бұрқ етті.

Селк етті де, тұра қашты құлыншақ,

Сорлы бие сол орнында сылқ етті.

Өлді ене, кетті сәби серігі!

Өтті жаңбыр, тынды дүлей сел үні.

Жазығы жоқ, жаны таза жетімнің

Өміріне өксік кірді со күні...

Өмір оған түгел дарқан, тегін-ді,

Сенгіш еді, көрмеп еді өлімді.

Жүгіріп кеп енесіне періште,

Сора берді дертіп жатқан желінді.

Әй, Қуандық, бұ да саған бір ақыл,

Бар қызыққа бәйек болмай, тұра тұр,

Қарашы әне: аспанда — нұр, жерде — гүл,

Болмағандай түкте сұмдық сұрапыл.

КӘРІ БҮРКІТ

Талғардың тарғыл тасына

Шалдығып қонды шәу бүркіт.

Тұлдырсыз тақыр басына

Қарашы тұрды қар бүркіп.

Қариды төсін қауырсын,

Қымтанып желден, қомданса,

Долданса тауда дауыл шын,

Болады қамсау ол қанша!

Күс басқан мүйіз түяғын,

Тайғанақ тасқа қадайды.

Тарап бір қойып қияғын,

Қиырға сосын қарайды.

Қарайды селқос, азынап,

Қауқар жоқ шәулі шөгелде.

Жас дүние жатыр жазылып,

Жарқырап жырақ төменде.

Ерігіп ерке түлегі,

Етекте еркін ұшады,

Ауаны жайдай тіледі,

Дауылға толып құшағы.

Шабыты шалқып, шаңқылдап,

Бұлттарға періп кетеді,

Жалқындай сосын жарқылдап,

Жалтылдап жарып өтеді.

Саңқылдап шыққан қатты ұран

Кернейді таудың қойынын,

Шоңқиып шыңда қарт қыран

Шолады бала ойынын.

Кеп-кеше ғана қантүбіт

Қаперсіз момын баласы

Алыстан бүгін аң түріп,

Қансүрек бопты, қарашы!

Кеп-кеше ғана қанаттап

Қияға өзі баулыды...

Самғайды енді мазақтап

Омалып қалған шәуліні.

Салады сүрен қиырдан

Таудағы тентек жас құдай.

Бұл отыр тайып тұғырдан,

Баянсыз бетпақ жастық-ай!

Жас кезі қайда, жас кезі?

Жаңаның жанса от күші,

Қиядан шалып аш көзі,

Түйілсе қайта топшысы.

Ойламай оңай олжаны,

Тәкаппар туған тарланың

Тарлаудан тауып құлжаны,

Қандамас па еді бармағын?

Шалықтар еді-ау шығандап,

Мұз қатып балақ, бауырға,

Айналып көкті ұрандап

Жауында, жойқын дауылда...

Баршындап әбден ол енді,

Жас келіп, міне, шаршапты.

Ілетін түрі жоқ енді

Таутеке түгіл, қарсақты.

Етекте кенет тірнегі

Саңқ етіп, дауыл сұрады,

Бүлк етті баршын бүйрегі:

- Бітпес, - деп, - таудың қыраны!

Бітпейді таудың қыраны

Сөнбейді қайсар от қайрат,

Жанары жіті, қырағы

Түлектер жүрсе көкте ойнап.

Үлкенге қуан, Қуандық,

Кіші бол, күшің жеткенше:

Құрметте сөзін құран ғып,

Шәулі боп өзің шөккенше.

***

СОНАР

Есіктің алды қан сонар.

Балалар ойнап шулайды.

Сонарда асыр салса олар,

Тулайды менде ну қайғы:

Балалық бір сәт сағынтып,

Әйнектен ұзақ қараймын.

Қаптатып бетке қалың түк,

Өтіпті-ау күндер талай мың.

Япырмау, мен де бір уақыт

Шынымен бала болдым ба?

Сонарда шана зулатып,

Домбығып қолым тоңдым ба?

Терезе бетті қариды,
Журекте сыздап шанышады.

Балалардан өзін таниды

Көңілдің балғын бал шағы.

Ойынның кезі сап болып,

Қартаяр әлі булар да,

Торлаған ойға тап болып,

Жанары толар мұнарға.

Бұтақтар сынбай тұр шаққа.

Параққа сонар барабар:

Келешек алыс ұрпаққа

Хат жазып жатыр балалар.