Мұрат Әбуғазы. «Күй» сөзі және домбыраның шығу тегі

Қазақ халқының аспаптық музыка саласы сан ғасырлар бойы қаншама та­рихи кезеңдердің рухани нәрін бойына жинап, өзіндік айрықша үнмен, өзгеше нақышпен, шебер шыңдалып, кемел дамып, ұлттық дара сипатта қалыптасты. Әсіресе домбыра аспабының қазақ халқының руханиятында алар орны ерекше. Қазақ домбырасының түп тамыры көне замандардан бастау алады. Көне түрік дәуірінен бері талай ғасырлардың талқысынан өтіп, ұрпақтан-ұрпаққа аманат болып жалғасып жеткен домбыра – қазақ халқының баға жетпес ұлттық рухани құндылықтарының бірі болып саналады.

Академик А.Жұбанов: «Кең даланы мекен еткен қазақ жұртының ең аяулы да қасиетті музыкалық аспабы домбыраның бірде күмбірлеген,бірде шертілген ойлы дыбысы құлаққа жағымды,жүрекке жақын,оның күмістей сыңғырлаған үні талай сырдың басын қайырады. Сым­дай тартылған қос ішектен сан ғасырдың сан алуан сипаты ақыл-ойы, көңіл күйі жатыр. Домбыра – көшпелі елдің көнекөз шежіресі, көпті көрген қарияның көкірек күйі» – дейді.

Домбыра ерте замандарда пай­да болып бүгінгі күнге дейін саф алтындай сақталып, халқымыздың тыныс-тіршілігімен етене қабысып, кеңінен қолданылып келе жатқан музыкалық аспаптардың бірі.

Ал­тайдан Анадолыға дейінгі түрік тілдес халықтарда домбыра аспабы кең таралған. Түрік тілдес халықтардағы домбыра тектес шертпелі аспаптарды қазақ, ноғай, өзбек, башқұрт – домбыра, тәжік – домбурак, бурят – домбро, монғол – домбор, түрік – томбра, телеуіт – комыс, шор – қобус, қырғыз – қомуз, қырым татарлары – қобуз, хақас – хомус, ал­тай – топшур, тува – топшулур, түркімен, қарақалпақ, ұйғыр – дутар деп айтады.

Археологиялық қазба жұмыстары мен тасқа таңбаланған ескерткіштерге, ғалымдардың зерттеулеріне сүйенер болсақ, домбыраның пайда болуы ежелгі түрік дәуірінен бастау алады.

Алғаш домбыраның шыққан жері – түрік халықтарының алтын бесігі Алтай тауы болып саналады. Белгілі түркітанушы ғалым Сартқожа Қаржаубайұлының зерттеу дерегі бойынша Монғол Алтай тауының сілеміндегі Жарғалант-Қайырқан жотасының бір үңгірінен табылған домбыра тектес көне саз аспабы екі ішекті, тоғыз пернелі. Әрі саз аспабының мойнында ежелгі түріктің руна жазуы бар. (С. Қаржаубайұлы «Ата домбыра», «Дала мен қала» газеті 2010.№47.376). Аспаптың шанағына бұғының, бұланның бейнелері ойылып салынған, пернелері ағаштың қабығынан таспаланып тілініп жапсырылған, басы бұғы мен бұланның басына ұқсас және оның тасқа жазылған ежелгі түрік ескерткіштерінен көп айырмашылығы жоқ. Табылған саз аспабының пішіні бүгінгі күнгі Алтай дом­бырасына ұқсас болып келеді. Саз аспабындағы жазуды алғаш оқыған Берлиндік түркітанушы ғалым Peter Sieme. Қ. Сартқожаұлының аудармасы бойынша аспаптың мойнында «Жұпар күй әуені бізді сүйіспеншілікке бөлейді» – деп жазылған. Транслитерациясы: ž² p r¹ küü čöre: sb²t²d²mz, транскрипциясы: župar küü čöre sebit idmis.

Алтайдан табылған домбыра

Саз аспабының жазу үлгісінің негізінде зерттеуші-ғалым Қ. Сартқожаұлы бұл жәдігерді б. з. 5-6 ғасырына жатқызады. Ежелгі түрік дәуірінде домбыра аспабының кеңінен қолданысқа ие болғандығын осы кезеңнің жәдігерлері саналатын көне ескерткіштерден байқауға болады. Онда балбал тастарға, қылыш, қанжар сынды қару-жарақтардың сабына қашалып салынған домбыра аспабын ұстап тұрған адам бейнелерін көреміз.

Оңтүстік Қазақстан өлкесіндегі «Қой қырылған» деп аталатын көне қаланың орнынан табылған «Қыш тас мүсін» (домбырашы б. з. 8 ғ.) тасқа қашалып түсірілген ескерткіштегі шанағы дөңгелек, мойыны қысқа, беті жабық аспап ұстап тұрған музыканттың бейнесі домбыраның түркі дәуірінің аспабы екендігін айғақтай түседі. (Са­доков Р.Л. Тысяча осколков золотого саза. – Москва: Со­ветский композитор, 1971. – 170 С. // Жәкішева З. Аспап­тану (археологиялық және тарихи-этнографиялық зерт­теу. Алматы: Қазақ тарихы, 2012. 256 б). Сол сияқты ежелгі орта ғасырлардағы қанжардың сабына салынған екі бейненің біреуінің домбыра тартып, екіншісінің билеп тұрғандығын көруге болады (4-сурет). (З. Самашев. Қазақ өнері 1 том. Ежелгі өнер. 189 бет. Алматы. Елнұр бас-пасы. 2013) Археологиялық зерттеулерге сүйене отырып, сыбызғы, қобыз аспаптарына қарағанда домбыра кейінірек пайда болған деп топшылауға болады. Себебі сыбызғы, қобыз аспаптарының болмысы табиғатпен етене жақын болып келетіндігі белгілі. Сыбызғы табиғи өсімдік қурайдан жасалса, қобыз аспабының ішегіне жылқының құйрығының қылын, шанағына түйенің терісін пайда­лануынан, ысқышының садаққа ұқсас келуінің өзінен көп нәрсені байқауға болады.

Махамбеттің домбырасы

Ал домбыраның құрылысы, жасалу тәсілі күрделірек, қолөнер қалыптасқан заманда, яғни, шебердің қолынан шыққан бұйым деген болжам жасауға болады. Сыбызғы үрлемелі аспаптардың ең көне түріне жатады, әрі адамзатқа ортақ аспап, қобыз ысқышты аспаптардың атасы ретінде дүниежүзіне таралған болса, домбыраның түркі тілдес халықтарына ғана тиесілі бо­луы, оның ішінде қазақ елінде айрықша өркендеуі осы сөзімізді нақтылай түседі. Қобыз негізінен бақсының аспабы болғандықтан екінің бірі тарта бермеген, ерекше қасиет қонған адамдар ғана ұстаған. Домбыраға ондай шектеу болмағандықтан, күнделікті тұрмыста кеңінен қолданысқа ие болуынан да, мейлінше қанат жайып өркендеуіне мол мүмкіндік беріп, барынша дамуына кең жол ашқанға ұқсайды. Домбыра атауының этимо­логиясына байланысты әртүрлі жорамалдар айтылады. Бірақ осы уақытқа дейін музыка зерттеушілері әлі бір тоқтамға келе қойған жоқ. Домбыра атауы дом+бұра деген қосарланған сөзден тұратындығы байқалады. Қазақта әлі күнге дейін «ем-дом» деп қосаралана айтылатын сөз тіркесі бар. «Дом» сөзі қазіргі қолданыста ұлғаю, ісіну деген мағынаны білдіреді. Адамның қолы суықтан тоңып немесе ісініп кеткенде «домбығып кетіпті» деп жатады. Сонымен қатар Орталық Қазақстанда Домбауыл деген тарихи тұлғаға тұрғызылған көне мазар сақталған. «Бұра», яғни, күйге келтір дегенді білдіретіндігі түсінікті жайт. Күйші, музыка зерттеуші А. Тоқтағанның қобыз аспабына қатысты талдауында да «қобыз ата­уы» дыбыстың көтерілуі, өрлеуі дегенді білдіретін болуы керек» – дейді. Қобыз аспабының шамандық наным-сеніммен байланысты болғандығын, екі аспапта да орындалатын күй сөзінің «көк аспанмен», яғни тәңірмен байланысты екендігін ескерсек, бір ортақ ұғыммен байланысты екендігін аңғаруға болады.

ОҚО Қой қырылған қаласының жұртынан

табылған қыш мүсін ("домбырашы" б.з. 8 ғ.)

«Домбыра тартшы» немесе «күй тартшы» деген сөз тіркестеріндегі «тарт» сөзі, яғни, тар­ту, жақындату, демек жаратушы Тәңірмен байланыстыру ұғымымен ұштасады. Бұл нақтылы тұжырым деп кесіп айта алмаймыз, тек жорамал ғана. «Дом» сөзінің көне түрік тіліндегі мағынасы белгілі болған жағдайда домбыра атауының мәнін анықтауға мүмкіндік болатындығын айта кеткен жөн. Домбыраның пайда болуы, шығу тарихы туралы қазақ халқында бірнеше аңыздар айтылады. Соның бірі еліміздің шығыс өңірінде сақталған, тарбағатайлық күйші Бағаналы Саятөлековтың айтуы бойынша: «Ерте заманда тауқұдірет деген құс болған екен. Домбырада жалғыз ғана ішек, тауқұдіретте жалғыз ғана қанат болыпты. Тауқұдіреттің жалғыз қанаты еркегінің оң жағына, ұрғашысының сол жағына бітеді екен. Домбыраны жасаған шебер, жалғыз ішекпен көсілтіп күй тарта алмайды. Ал, жалғыз қанатты тауқұдірет қалықтап ұша алмайды. Домбырашы не істерін білмей іштен тына­ды. Тауқұдірет болса күндіз-түні Тәңірге мұңын шағып, қалықтап ұша алатын қос қанат сұрап, «құдірет-ау, құдірет» – деп жалбарынумен болыпты. Күндердің бір күнінде тауқұдіреттің аталығына Тәңір ой салады. «Бүйтіп зарлап жүре бер­генше талпынып тірлік етіп көріңдер» – деді.

Тәттімбеттің домбырасы

Содан аталық тауқұдірет пен аналық тауқұдірет қолдасып ұшуды ойлайды. Бірінде – оң қанат екіншісінде – сол қанат, екі тауқұдірет бір-бірімен қолдасып, қанаттарын кере серпеді. Сол кезде жерден бауырлары көтеріліп, қалықтай ұшып жөнеледі. Жер беті дөңгеленіп төменде қалады. Қос тауқұдіреттің қанаттарын жел сүйемелдеп, көк жүзінде рахаттана самғайды. Сонда көңілдері шаттанған қос тауқұдірет қуаныштарын жасыра алмай құдірет-ау, құдірет мұныңа да шүкірлік – деп тәңірге ризашылықтарын білдіріпті. Кейін бұл тауқұдіреттен туған балапандарға тәңір қос қанат дарытып еді дейді. Осы оқиғаға куә болған домбырашы «қос қанат бірігіп еді – ұшты, егер домбырада қос ішек болса ше?» – дейді де, екінші ішек тағып көреді. Сонсоң, қос ішекті домбырасын тартып көрсе, ғажайып үн шығады дейді. Домбырашының қуанышында шек болмайды. Тіптен, риза болғандығы сонша, ең алғашқы күйін тауқұдіретке арнайды. Тауқұдіреттің алғашқыда қалай қиналғанын, «құдірет-ау, құдірет» – деп Тәңірге қалай жалбарынғанын, сонсоң қолдаса ұшып көкке самғағанын күй тіліне салады». Келесі бір күй аңызы Шығыс Қазақстан облысындағы Күршім ауданының тумасы Арғынбек Қилыбаев ақсақалдың айтуы бойынша домбыра аспабының қалай пайда болуына байла­нысты айтылады. Ал, күй ел арасында «Қос ішек» деген атпен тараған. «Ерте­де бір аңшы жігіт болыпты. Сол аңшы жігіт биік таудың қиясын, қалың қарағайдың арасын тұрақ еткен бұғы-маралды аулап, кәсіп етсе керек.

Бірде жолы болып, биік таудың қиын қиясынан теңбіл марал атып алады да, маралды етекке түсіру үшін ішек-қарынын ақтармалап алып тастайды. Содан, арада айлар өткенде, аңшы жігіт аң атауға ұрымтал жер еді ғой деп, баяғы теңбіл маралды атқан 6 жерге соқса, құлағына бір ызыңдаған дауыс естіледі дейді. Барлап қараса, өткенде атқан маралдың ішегін қарға-құзғын іліп ұшқан болу керек, қарағайдың бұтағына қос тін болып керіліп қалғанын көреді. Ызыңдаған дыбыстың сол ішектен шығып тұрғанын аңғарады. Оның өзі бірде уілдеп, бірде сарнап, енді бірде сыңсып жылағандай болып, аңшы жігітті алуан түрлі күйге түсіреді. Сол жерде аңшы жігіт «қой мына қос ішекке тіл бітейін дер тұр екен, бір амалын жасайын» – деп, ішекті үйге алып келеді де, бір аспап жасап, соған қос ішекті тағады.

Абайдың үш ішекті домбырасы

Содан тартып көрсе, шынында да қос ішекке тіл біткендей сұңқылдап қоя береді. Бұл үн аңшы жігіттің ғана жанын жадыратып қоймайды, тыңдаған жанның бәрін ұйытады. Осылайша домбыра көптің сүйіп тыңдайтын аспабына айналады» (А. Сейдімбек. «Қазақтың күй өнері». Астана «Күлтегін» 2002 ж.). Еліміздің Жетiсу өңiрiне тараған Қамбархан атты күйлердiң аңызы да осы сарында келеді. Қамбархан есiмiн домбыраның пайда болуымен байланыстырады. «Баяғыда елдiң мұңын мұңдап, жоғын жоқтаған Қамбархан деген бiр аңшы жiгiт болып­ты. Қамбархан бiр күнi атып алған аңын сойып болып, iшегiн ағаш басына қарай лақтырып жiберсе, шұбатылған күйi бiр бұтақтан бiр бұтаққа iлiнiп қалыпты. Күндердiң күнiнде Қамбархан әлгi жерден өтiп бара жатса, құлағына ерекше бiр жағымды әуен, құйқылжыған үн, үзiлмейтiн сарын естiледi. Жан-жағына қараса, бiр бұтақтан бiр бұтаққа керiлiп қалған қос iшектi көредi.

Жел соқса iшек ызыңдап қоя бередi екен. Қамбархан әлгi ағашты кесiп алып, шауып, жонып, домбыра жасапты да күй шертiптi. Қамбарханның бұл жаңалығы бүкiл қазаққа аңыз болып тарапты». Күй атасы – Қамбархан алғашқы (мифологиялық дерек­терде) домбыра аспабын жасаушы, күй шығарушы. Жалпы Қамбар ата бейнесi бүкiл түркі жұртына белгiлi, есiмi аңызға айналған тұлға. Қазақтың, қырғыздың күйшiлерi мен түрiкменнiң бахшысы өз күйлерi мен саздарын осы Қамбар ата рухына бағыштаған. Домбыра атауына қатысты тұңғыш пікір айтқан ғалым Қ. Жұбанов өзінің «Қазақ музыкасындағы күй жанрының пайда болуы» деген мақаласында: «Еуразия елдерінің бәріне де тегіс тараған, соның бәрінде де музыка иесі болып саналған бір тотемнің аты болуы керек» – дейді. Қазақ домбырасы – жұмсақ, қоңыр үнімен ерекшеленетін, дыбыстық диапазоны 1,5 октавадан 2 октаваға дейін жететін, мүмкіндігі мол, сонымен қатар ел-жер, орындаушылық дәстүр ыңғайына қарай сыртқы пішіні де сан түрлі болып келетін аспап. Осыншама кең таралғандығы себепті, қазақтың дәстүрлі әндері түгелге жуық домбыраның сүйемелімен айтылады.

Құрманғазының домбырасы

Алайда домбыра аспабының тембрлік, диапазондық мүмкіндіктерін шегіне жеткізе ашқан жанр – көне ықылымдарда қалыптасып, ХІХ ғасырда өз дамуының шырқау шыңына көтерілген күй жанры.«Жалпы музыка атаулы нәрсе елдің ішкі сезім байлығын білдіретін болса,соның ішінде ең толғаулысы, ең сырлысы – күйі», – деп заңғар жазушы М. Әуезов айтқандай күй – халқымыздың сол ұланғайыр музыкалық қазынасының ең бір мол саласы, құрылымы, мазмұны, басқа да көп сипаттары жөнінен кемел дамып, биік өреге жеткен жанрларының бірі. «Қазақ музыка шығармаларының ішіндегі ең ірі жанрлардың бірі – күйлер. Композиция жағынан, музыка мәдениетінің басқа өлшеулері жағынан қарағанда да, күйлер халық музыкасының жетіскен ірі тарауы екендігіне дау болмауы керек», – дейді Қ. Жұбанов. Жоғарғы аспан немесе «Көк Тәңiрi» ұғымы «күй» деген сөзбен мағыналас. Ескi жазба үлгiлердiң iшiнде бұл сөз нұсқадан Махмұт Қашқаридың “Дивани Лұғат ат Түрiк” деген ХI ғасырдан қалған кiтабында «Күг – күй, саз дегенді білдіреді» делінген. «Күй деген сөздің арғы тегі «көк» пен байланысты болғанын көреміз. Көк пен су екеуі бір кезде бір ұғым болған. Бірі – жоғарғы, бірі – төменгі аспан болып саналған. Алғашқы адам ұғымында екеуі де космос. Бізде барлық табиғат адамның сыртқы табиғатымен араласуы, сонымен байланысуы болса, мына сөздiң өзiнiң аспан мағынасында болуы, осы пiкiрдi тағы да дәлелдеп отыр», – дейді Қ.Жұбанов. «Күй» сөзі түркі халықтарының біразында этномузыкалық термин ретінде пайдаланылады. Түпкі, төркін мағынасы «хал, жағдай, көңіл ауаны» сияқты психо-эмоциялық ұғымды білдіреді. Осы атаудың өзінен-ақ күйдің табиғатына жан толқынысының әуендік баламасы іспетті айқын психологизм тән екендігін аңғарамыз. Жинақтай айтқанда, күй – құрылымы жағынан шағын болғанмен, мазмұны терең, ойлы, сырлы, әуендік бітімі күрделі, музыкалық құрылымы кемел аспаптық шығарма. Күйлер, негізінен, үш аспапта – домбыра, қобыз, сыбызғыда орындалған. Соның ішінде, дәстүрлі қазақ музыкасының мейлінше кең таралған және аса биік кәсіби өреге жеткен саласы – домбыра күйлері. Қазақ халқының күй өнері өзінің бүгінгі биігіне аз ғана уақыт аясында жете салған жоқ. Қаншама жүздеген жылдар бойы сан қилы тарихи кезеңдерді бастан кешіріп, көптеген ғасырлар сүзгісінен өтіп, шыңдалып, кемелденді. Қазақтың домбырашылық өнерінде сахара аймақтарының тарихи, мәдени және өлкелік ерекшеліктеріне, аспапта орындалу әдіс-амалдарына байланысты жеті түрлі дәстүрлі күйшілік мектептер болып қалыптасты.

Олар: Шығыс (Алтай, Тарбағатай), Арқа, Қаратау, Жетісу, Сыр бойы, Батыс, Маңғыстау күйшілік дәстүрлері деп аталады. Қазақтың домбыра күйлері орындаушылық ерекшеліктеріне, күйдің кұрылымына байланысты төкпе және шертпе деп жіктеледі. Қазақтың аспаптық музыка өнері әсіресе XIX-ғасырда өзінің шырқау шыңына көтерілді. Құрманғазы, Тәттімбет, Дәулеткерей, Қайрақбай, Мүкей, Қазанғап, Байсерке, Қожеке, Абыл, Есір, Есбай, Құлшар, Өскенбай, Мырза, Әлшекей, Мәмен, Түркеш, Сейтек, Дина, Сүгір т.б. күйші-композиторлар казақтың күй өнерін бұрын болмаған биік өреге жеткізді. Ал, XX-ғасырда күйші-орындаушылардың легі мол болды. Ә. Хасенов, Қ. Жантілеуов, О. Қабиғожин, М. Өскенбаев, Ж.Айпақов, Р. Омаров, М. Хамзин, Т. Момбеков, Н. Жәлімбетов, С. Балмағамбетов, Ә. Есқалиев, Р. Ғабдиев, У. Бекенов т.б. майталман күйші-орындаушылар кейінгі ұрпаққа күй өнерінің сынын бұзбай табыстады. XX-ғасырдың 20-шы жылдары қазақтың ән-күйін жинақтаған А. Затаевич өзінің әйгілі «Қазақ халқының 1000 әні» кітабының алғы сөзінде: «Сырт көзге қарапайым көрінетін домбыра шебер орындаушының қолына тигенде өз шамасынан әлдеқайда асып түсіп, құлпырып шыға келетініне қайран қаласыз» – дейді. А.Затаевич сонымен қатар егер осы жұмысымды ары қарай дамытуға, тереңірек айналысуға мүмкіншілік болса сөз жоқ майталман домбырашылардың орындауындғы күйлерді қолға алар едім деген ойында жасырмайды.

Қазақтың күй өнерін күйлерін жинақтап, зерттеп, насихаттау жолында академик А. Жұбановтың еңбегі айрықша. Күйшілік мектептер мен күйші-композиторлары туралы «Ғасырлар пернесі», «Ән-күй сапары», т.б. еңбектерінде көптеген деректер жазып, күй өнерінің жан­дануына өлшеусіз еңбек сіңірді. Сонымен қатар өнертанушы ғалымдар Б. Са­рыбаев, Ө. Жәнібеков, Т. Бекхожина, Б. Ғизатов, Б. Аманов, Ә. Мұхамбетова, З. Жәкішева, С. Өтеғалиева, Г. Омарова, С. Қалиевтердің зерттеу еңбектері құнды дүниелер болып саналады. Күйші, зерттеушілер У. Бекенов, Т. Мерғалиев, М. Айтқалиев, А. Тоқтаған, Б. Ысқақов, А. Жаңбыршы, А. Райымбергенов, Б. Мүптекеевтер күй өнерінің жинақталуына атсалысты. Сол сияқты Қ. Жұбанов, С.Бегалин, Т. Әлімқұлов, М. Мағауин, А. Сейдімбеков, Ж. Иманәлиев, Т. Әсемқұлов т.б. жазушы, журналист, ғалымдар күй өнері жөнінде құнды деректер жазып қалдырды.

Суреттер ғаламтордан алынды