Ұлықбек Есдәулет. Шəкірт шақтың шыжықтары

«МЫНА ӨЛЕҢДІ КІМ ШЫҒАРДЫ?»

Мен – ҚазМУ-дің журналистика факультетін 1977 жылы тəмамдаған түлектерінің бірімін. Бізге сабақ берген ұстаздарымыздың айтуы бойынша, біздің курс қайталанбаған қызықты курс болыппыз. Бізбен бірге халық ақыны Қонысбай Əбіл, керемет əнші Жəнібек Кəрменов, ақын-жазушылар Батық Мəжитұлы, Мылтықбай Ерімбетов, Сайлаубай Тойлыбаев, Қуандық Түменбай, Серік Жанəбілов, Сейтқұл Оспанов, сыншы Жанұзақ Аязбеков, қазақ теледидарында орны бөлек Нұртілеу Иманғалиұлы, журналист зерттеушілер Төрегелді Байтасов, Ораз Қауғабаев, ғалым, дипломат Серікқали Байменшин, фантаст Жүніс Сахиев, т.б. секілді көптеген дарынды жігіттер оқыды. Сабақ кезінде де, сабақтан шыққан соң да түрлі əзіл-қалжыңдар толастамай, қызық-шыжықтар күн сайын болып жататын. Бірде Серік Жанəбілов бөлмеме келіп:

– Мен бір қызға ғашық едім, сол қыз маған қарамай жүр. Хатыма: «Жындысың, оңбағансың» деп жауап жазыпты. Соның бетін бері қарататын бір-екі шумақ өлең шығарып берші, – деп қадалып, жанымды қоймаған соң, құтылайын деп:

Хатыңа сенің үңіліп,

Өмірден кеттім түңіліп.

Бір сабақ жіптей үзілді

Үзілмей келген бір үміт.

«Жындысың » депсің сен маған,

Жан ба едім сондай оңбаған?

Тал бойым тұнған тəрбие,

Тентектік менде болмаған, –

деп бастап, əзіл-шыны аралас бірнеше шумақты экспромтпен сүйкектетіп бердім.

Ол бірер күннен кейін қуанған түрмен қайтып келіп:

– Рахмет, сенің жазып берген өлеңіңді оқыған қыздың беті бері қарады, жылы-жылы жауап келді. Сол өлең мен қыздың жауабын Оразбек досыма оқытып едім, ол: «Маған да осындай бір өлең керек еді», – деп жабыса кетті. Өйткені ол кейінгі курстағы Зада деген бір қызға ғашық екен. Сол қызға ғашықтығын тілмен айтып жеткізе алмай: «Ұлықбек маған да бірер шумақ өлең жазып берер ме екен?» – деп мені саған жіберді, – деді.

«Өзі неге келмейді?» – десем: «Барсам анекдотқа айналдырып жібере ме деп қорқам деді», – деп мені майлы ішекше айналдырды. Бірақ Серіктің сөзіне аса сеніңкіремей, қашқалақтап едім, ол қадалып, қоймай: «Өмірге кішкене жақындатып шығаршы. Оразбек оны сабаққа келе жатқанда 32-автобустың ішінен көреді екен. Жақындап сөйлесейін десе, ол қыз орысша оқиды, бұның орысшасы жоқ. Сөйтіп қол созым жерден қолы жетпей жүр екен. Сосын түнімен түсіне кіріп шығады екен. Осыны жазшы», – деді. Мен оның арғы жағында бір əжуа-əзілдің тұрғанын сездім де:

Күнде көрем 32-нің ішінде,

Түнде көрем, Зада, сені түсімде.

Менің кеудем қара қазан секілді,

Махаббатым қайнап жатыр ішімде... –

деп сол жерде айтып бере салдым. Серік қолма-қол қағазға түсіріп алып: «О-о, мынаны оқып, Ораз қуанатын болды!» – деп алды да жөнелді. Ол сол бетте ешқайда бұрылмастан Батыққа барып:

– Мына жерін Ұлықбек жазды, қалғанын сен жазып бер, – деп, қоярда-қоймай, тағы бір-екі шумақ қостырып, жалғатып, жазғызып алыпты. Одан оны өмірден ертерек өткен журналист Əуез Бейсебаев деген жазуы əдемі жігітке апарып, тасқа басқандай етіп, каллиграфиялық əріптермен ерінбей-жалықпай, ақ параққа көшіртіпті. Сол күннің ертеңіне филфакпен қосылып оқитын болдық. Ол кездері журналистикада жігіттер көп, филологияда қыздар мол. Қыздармен қосылып дəріс оқу бізге бір мейрам болатын. Өйткені журфактың көп жігіттері филфактың қыздарына қырындайтын. Екі факультеттің екі курсы қосылғанда сабақ үлкен мəжіліс залында өтетін. Сөйтіп, сол күні таңертең Серік пе, басқа біреу ме, əйтеуір əлгі өлеңді мұғалімнің дəл лекция оқитын мінбесіне апарып қоя қойыпты. Профессор Қанатбаев деген мұғалім келді де, трибунада жатқан бір парақ қағазды алып:

Күнде көрем 32-нің ішінде,

Түнде көрем, Зада, сені түсімде.

Менің кеудем қара қазан секілді,

Махаббатым қайнап жатыр ішімде.

Қаптап жүрген көп қыздардың ішінен,

Сұлуы боп сен көзіме түсіп ең.

Тимесең сен тимей-ақ қой, Задажан,

Сатып алам Дүнгенбайдың күшімен, –

деп тамам екі группаның көзінше дауыстап, мəнерлеп оқып шықты. Мұндағы Дүнгенбай – Оразбектің əкесінің аты екен. Оқып болғасын: «Мынау кімнің өлеңі? Мұнда неғып жатыр? Ұмытып кеткен бе, мə, алып, авторына беріңдерші», – деп старостаға бере салды. Сол жерде əлгі өлең қолдан-қолға өтіп, аудиторияны аралап кетті. Сабақ біткенше бəрі күлкіге қарық болып қалды.

Сабақтың жартысы бітіп, үзіліске шығып тұр едік, аяқ астынан қасымызға Ораз тебітіп жетіп келіп:

– Жаңағы өлеңді сен жазды дейді ғой, рас па? – деді. Мойындасаң болды салып жіберердей ашуы шегіне жетіп, екі иінінен дем алып, ентігіп тұр екен. Сосын мен оған саспай:

– Ореке, мен сенімен əзілдеспеймін ғой, – дедім.

– Ə, бəсе, сен емес. Оны жазған ана Батық ит болды ғой, – деді де тұра жөнелді. Сəлден кейін, сабақ өтетін мəжіліс залының ішінен даңғұр-дүңгір, салдыр-гүлдір еткен, тіпті шыңылдаған музыка аралас бір оғаш дыбыстар шығып кетті. Іштен қыздар шыңғырып қашып шықты. «Не боп қалды?» деп кіріп барсақ, екеуі сахнаның ортасында сарт-сұрт төбелесіп, аяқтары рояльға тиіп, опыр-топыр, шаң-шұң болып жатыр екен. Менен: «Сен жаздың ба?» – деп сұраған Оразбек, Батықтан тіпті сұрамапты да, акт залының сахнасындағы рояльдың жанында əлдекіммен жайбарақат əңгімелесіп тұрған оған жетіп келіп, əй-шəй жоқ, құлақ-шекеден перген ғой. Оған Батық қарап қалсын ба, қолма-қол жауап қайырған. Сөйтіп, əзілдеп екі шумақ өлең жазамыз деп біраз у-шу болғанымыз бар.

«ТҰҚЫМЫМ ҚАЛЫП ҚОЙЫПТЫ...»

Қонысбай ауырыңқырап, университеттің профилакторийіне жатып, сабаққа келіп жүрді. Бір күні əлгі профилакторий жөндеуге жабылатын болып, алдағы күндерінің асханалық есебінен деп, бір тор дорбаны толтыра печенье мен кəмпит, он шақты піскен жұмыртқа салып, қолына ұстатып жіберіпті. Сабақта отырып, ол екеуміз бір-екі кəмпитін талмап қойдық, жұмыртқаларды үзіліске шыққанда жемекші болып, отырған партаның астына дорбасымен қоя салдық.

Үзіліске шығып, келесі пəнді басқа аудиторияда оқитын болдық. Бұл сабақтың мұғалімі келмейтіні анықталып, аяқ астынан қолымыз босап қалғаны. Есімізге əлгі көп жұмыртқаның түсе кетпесі бар ма? Бірақ, іздесек... күлшелі тор дорба қолымызда жоқ... манағы оқыған аудиторияда қалып қойған болып шықты. Ала қоймақ болып жүгіріп жетіп барып, есігінен аттай алмай кері шегіндік: бөлме бос емес, филфактың қыздары оқып жатыр! Ішінде біздің дос боп араласып жүргендері де бар. Олардың көзінше дорбаны қалай аламыз? Қазіргідей пакет емес, ішінің бəрі көрініп тұратын жіптен тоқылған кəдімгі тор. Енді қайттік? Қарын болса шұрылдап барады. Печенье мен жұмыртқаны ойлаған сайын одан арман шұрылдайды. Не істерімізді білмей тұрғанда қасымызға сап етіп, курстасымыз Əбдіразақ келе қалғаны. Оған: «Əбеке, жұмыртқа жеймісің?» – деп едік, бірден: «Кəне? Тұқым бар ма? Əкел!» – деді. Ол Ташкенттің түбінде туып-өскен еді. Өзбекстандықтар жұмыртқаны тұқым дейтінін сонда білдім.

БҰЛТ ЗАУЫТЫ

Өскеменнен шыққалы шағын автобусымыздың басын ірікпей, жолдың ыңғайына қарай біресе ырғалып, біресе жырғалып, біресе қалғып-шұлғып келе жатқан біздің көзімізге түс ауа Керекудің қарасы шалынды. Қарасы дегенімнің өзі онша дəл бола қоймас, өйткені қаланың орамалындай алыстан қол бұлғаған жайылма түтіннің түсі ақшулан еді. Ə дегенше сол ақшыл түтіні ұзын мұржадан будақтай шұбала шығып, аспанның ақша бұлттарына ұласып, желсіз көкте айрандай ұйып тұрған алып зауыттың тұсына тақап қалдық.

– Анау не? – деді қасымыздағы мазаңдау кемпір, көзін сығырайтып, сақиналары саудыраған саусақтарын ақ түтінін атқылап тұрған зауыт мұржасына қарай шошайтып.

Жол бойы оның шектен тыс сөзуарлығынан құлақтары сарсылып, зəрезап болып, запы шегіп келе жатқандар еріндерін жымқырғаны болмаса, тырс етіп үндей қоймады.

Менің көзім ə дегеннен-ақ кемпірдің ірге жағында отырған аққұба қызға түсе берген, бірақ ол ұяңдық танытып, менен жанарын алып қашумен болған. Сөзге тартпақ болған əрекетімнен де түк шықпағасын пұшайман болып, қызды жайына қалдырып, алдымен əлгі кемпірдің ешкім тыңдамаса да оңды-солды сөйлей берген беталбаты сөздеріне біраз құлақ салып көріп, одан да жалыққасын, жолдың селкіліне қарамастан, сканворд шешуге кіріскен едім.

– Анау не, шырағым? – деді кемпір енді маған бұрылып. Ерігіп əрі сөзуар кемпірге қарадай қырыстанып отырған мен аяқ астынан əзілқойлығым ұстай қалып:

– Апа, ол кəдімгі бұлт шығаратын зауыт қой, – дей салдым.

– Бұлт шығаратын зауыт? Ондай да зауыт бола ма?

– Болғанда қандай! Қазір не жоқ дейсіз? Бəрі бар!

– Оның да рас-ау… Қайдам... Кəдімгі бұлтты шынымен осы жерде жасай ма?

– Көріп отырған жоқсыз ба? Дəл осы жерде жасайды! Бұрын осы бұлттар шетелден келетін еді. Қазір өзімізде өндіретін болды ғой.

– Құдай-ау, тəубе, бұған да шүкір. Естімеген елде көп деген. Бірақ бұрын осы бұлттың түрі көп болатын сияқты еді. Ақша бұлт, қара бұлт, ала бұлт, қазбауыр бұлт, шарбы бұлт дегендей. Мұнда шығарып жатқаны тек аппақ бұлттар ғана сияқты ғой.

– Апа, бұл əлі шикі, саумал бұлттар. Кейін піседі.

– Алла-ау, ə... Бұныңнан жаңбыр жауа ма? Жаумақ тұрсын күн де күркіремейтін шығар-ау…

– Өзіңіз құрт қайнатқанда алдымен аппақ болмай ма? Артынан қарая бастайды. Мына бұлттар да сондай.

– Қараяды деймісің? Апыр-ай, ə? – Кемпір таңдайын таңдана тақылдатып, микроавтобус терезесіне үңіле түсті. Əйнегін жаулығының ұшымен сүртіп-сүртіп қарайды. Біреулер күлісе бастағандай болды. «Күлсең кəріге күл» деген. Мен енді тіпті есе түстім:

– Бұлттар жасалып шыққан соң, осы жерден жан-жаққа, жер-жерге таратылады. Сұраған облыстарға жеткенше күнге сүрленіп, өзіңіз айтқандай қара бұлтқа айналады. Сол кезде күніңіз де күркірейді, жаңбырыңыз да жауады.

– Биыл біздің елге бір тамшы да тамбады ғой, жарықтық, тамбады. Қызылшаның бəрі күйіп кететін болды. Сонда осы көп бұлттан біздің облысқа неге жібермей жатыр екен?

– Бəрі блат қой, апа, блат… Бұл заманда бəріне таныс керек.

– Бұл оңбағандар Құдайдың бұлтынан да жей ме? Осы зауытта өзіңнің танысың жоқ па еді, қарағым? Болса, əкімдер ақысын жемейтін шығар, біздің елге де бөлдірсеңші.

– Бөлдіруге болады, апа. Ақысын берсе, боқысын шығарамыз. Қанша бұлт керек екен? Əкімдеріңіз өтінішін жазбаша жіберсін, əйтпесе бұлар бұлттарын сіздің ит арқасы қияндағы ауылыңызға дұрыстап жөнелте қояр деймісіз? Шетінен бюрократ, сараң.