«Менің жүрегім − өзімнің әдеби ортам»

Оқырман жүрегін мөлдір өлеңдерімен тербеп, зобалаң жылдардың ащы шындығы суреттелген «Қара орамал», адамзаттың маңдайын уқалатқан ауыр сауалдарға жауап іздеген «Сұрақ белгісі» сонымен қатар, жақында ғана әдебиет кеңістігін дүр сілкінтен «Содом мен Гоморра» поэмаларының авторы, көрнекті ақын, Ғалым Жайлыбаймен сұхбатты өлең сүйер ойлы оқырманның назарына ұсынып отырмыз.

− Ғалым аға, сіздің өлеңдеріңізді оқыған адам ақ бөкендердің желісін, аққудың сұңқылын, Сарыарқаның сағымды даласын, саф ауасын өзіңізбен бірге сезінеді. Бұдан сіздің жаныңыздың табиғатпен астасып кеткендігі байқалады. Айтыңызшы, ақынның шығармашылығына оның өскен ортасы мен туған жері қалай әсер етеді?

− Елдің болмысы әсер етпей қоймайды. Себебі, жылдар өткен сайын оның бәрі сағынышқа айналады. Біз көрген қазақ қоғамы, біз көрген қазақ ауылы, біз көрген қазақ баласы, көз алдымызда жоғалды. Даланың киіктері жоғалып, қайтып келіп жатыр. Солар секілді қайтып келсе ұлттың біраз құндылықтары, қасиеттері оралар ма еді деп ойлайсың. Болмаса, қазақ өзі мейіріммен, көңілмен жаралған халық қой. Мен бүкіл қазақ аулына бір көзбен қараймын. Ал біздің ауылдың ерекшелігі − көкжиек, дала жолы. Біз сол стихияда өскенбіз, содан шексіздікті көреміз. Сонымен тыныстаймыз, сол ауылды сағынамыз.

− Сіздің өлеңдеріңіздің негізгі лейтмотиві аққу мен жылқы. Екеуі де қазақ үшін киелі ұғымдар. Осы бір қасиетті құс пен қастерлі жануардың сіз үшін орыны қандай?

− Қазақ үшін ол ұғым киелі. Мен өзім жылқышының баласымын, өзім де жылқы бақтым. Мысалы атқа мініп көрмеген, бәйге, аламан көрмеген жігіттерді аяймын. Олардың жылқы туралы жазуға құқы жоқ секілді болады. Кез-келген қазақ баласын жылқыға мінгізссең, арқасына әруақ қонады. Біз шабандоз болып жарысқа қатысатын едік. Сонда ауыл басшылары сені, атыңды танып алады. Үлкен отыз екі шақырымдық аламанға қатыстық, артымызда аудан басшылары тұрады. Бір күні ауылда бәрімізге бірдей форма әкеп берді. Мен үшін бір керемет, есейіп кеткен секілді ерекше сезім болды, қатты қуандым. Ал атың бәйгеден екінші, мүмкін үшінші болып келе жатыр сенімен тағы бір құйрық тістесіп келе жатыр. Сен мәреге жақындағанда ауданыңның атын айтып шырылдап айқайлайсың. Бұл баланың көкейінде бір керемет симфония ойнап тұрған секілді, өзіңнің арқаңа керемет патриоттық сезім тұнып қалады. Келесі бәйге қашан болады екен, мен бірінші орын алсам екен деп тұрасың. Расында жылқыға жақын өскен бала қазақтың даласының біраз болмысын бойына сіңіріп өседі.

− Қаламгердің кемеліне келіп, кемеріне толып қалыптасатын уақыты болады. Сіз өзіңізді қанша жасыңызда қалыптастырдыңыз?

− Пәлен жасымда қалыптастым деп айта алмаймын. Осы күнге дейін әр шығармама күдікпен, елдің қолына тигенше сондай бір көзқараспен қарап отырамын. Бәрін қатырып, қалыптасып кеттім деген шығармашылық адамы сол күні шығарма жазуын қоюы керек. Сол биікке шығып алдым деп ойлаған күні, одан ары қарай жазбауы керек шығар деп ойлаймын.

− Қазіргі әдеби үдерісте «қазақ поэзиясының бейнелеу тілі ескірді, ауылдың айналасын аса алмай жатыр» деген пікірлереді жиі байқап жүрміз. Айталық, кейбір қала ұстаған әріптес інілеріңіз: «Қазіргі технократтық қоғамда әлі де сол – Мұқағалидың теңеуін, Төлегеннің сөз саптауын жастарда жоқ деп санаймыз. Олай болуы мүмкін емес, қазіргі заманның образы мүлдем басқа. Мысалы, ендігі он-он бес жылдың бедерінде «қоңыр салқын» деген ұғымды біз өз баламызға кондиционерден шығатын салқындықпен ғана түсіндіретін боламыз» -дейді. Осы туралы сіздің ойыңыз қандай?

− Қате ұғым. Мұқағалилар кеше ғана өмір сүрді, біз олармен замандас болдық, ізін басып өстік. Қазіргі толқындарға іздену керек, оның ар жағында қазақтың жаны, ұлттың жаны тұруы керек. «Бұрынғы теңеу» деген болмайды ғой. Қазақ өлеңінің анасы − қара өлең. Поэзия шектеулі дүние емес екені рас. Қазақтың болмысына сай келмейтін ұятты, тіпті айтуға ыңғайсыз теңеулер қолданатын ақындар бой көтеріп қалады. Бұл – үлкен трагедия. Абайдың «сыңғырлап өңкей келісім» деген жақсы сөзі бар. Алдымен, даланы жақсы көру керек. Болмысқа, қазақтың жанына үңіле алу керек қой. Біз ешқашан басқа елдің ақыны бола алмаймыз. Жастар жаңалық жасауға ұмтылуы мүмкін, бірақ ол есті дүние болуы керек.

− Әдеби ортының маңыздылығына тоқталсаңыз.

− Алматыда отыз төрт жыл тұрдым, сонда әдеби ортаны ұзақ көрдім. Жазушылар одағында он бір жыл басшылық қызметте болдым. «Жұлдыз» журналының, Қазақ радиосының бас редакторы болдым. Үлкен лауазымды қызметтерде істедім. Түйген бір-ақ дүнием бар: әдебиет деген – отырып алып арақ ішу, бірін-бірі өтірік мақтау, болмаса берекесіз бірге жүру емес. Әдеби орта − адамның өзі ме деймін. Уақыт өте келе кітаптармен жалғыз қалып, өзіңмен сырласасың. Менің жүрегім − менің әдеби ортам.

− Жақында ел газеті «Егемен Қазақстанға» «Содом мен Гоморра» атты поэмаңыз жарық көрді. Мәңгілік тақырыптар: қасиет пен күнә, ізгілік пен зұлымдық, тазалық пен азғындық мәселелерін қозғалған поэма көзі қарақты оқырмандарға бірден таралып, жоғарғы бағаларды алып жатыр. Аталмыш поэманы жазу процесі қалай жүрді?

Мен шығарманы тез жазамын, үлкен поэманы он күнде жазып тастауым мүмкін. Бірақ дайындалуға, бойыма сіңіруге біраз уақыт кетеді. Мысалы Содом мен Гоммора туралы жүздеген аңыз бар, оны оқып зерттедім. Бүгінгі уақыт пен қоғамды да ескеру керек. Соның бәрін жүйелеп алғаннан кейін, жазуды бастадым.

-Бір аңыздың сорабын жалғадым ба,

Мүлгіп жатты ұлы шөл жан-жағымда.

... Құм көшкінін көргенмін сонау жылы

Иорданның еліне барғанымда.-

деп поэмаңызда Иорданияға барған сапарыңызды тілге тиек еткен екенсіз. Сол жайында, қандай әсер алғаныңыз туралы айтып өтсеңіз. Ерекше таңданыс тудырған дүние болды ма?

-Иә, мен Иордания мемлекетінде болғам. Осыдан бір он бес жыл бұрын ғой деймін. Бадыраның тауларын көрдім, Бәдәуидің көшін көрдім деп айтам ғой. Мұсылман ақындарының дүниежүзілік фестиваліне қатыстым. Түнде далада от жағып қойып, Өлі теңіздің жағасында өлең оқыдық. Мен сонда « Толқын» деген өлең оқығам. Бұлар кішкене әуендетіп, әндетіп оқиды екен. Менің тілімді түсінбеген арабтың, Македония, Кипр, Африка, Египеттен келген ақындар: «Сіз толқын туралы өлең оқыдыңыз ба?» - дегенде қатты таңғалып қалдым. Поэзия деген таңғажайып дүние. Олар кез-келген нәрсеге өте бір жан-тәнімен беріліп қарайды екен.

Амман қаласында «Поэзияның алтын сарайы» деген бір кездесуде болдым. Сонда суретшілер мені шеберханаға шақырды. Қызық-қызық сұрақтар қойды. «Жапыраққа ілінген жалғыз тамшы» деген қазақта көп қолданылатын теңеу бар, соған байланысты он сұрақ қойды. «Сіздің көңіл-күйіңіз қандай болды? Далада күн қандай болып тұрды?» - дейді. Ешқайсысы есімде жоқ, қай өлеңімде екенін еске түсіре алмадым. Өлеңге аса қатты мән беретінін сонда байқадым.

− «Содом мен Гоморра» «Інжіл» мен «Құранның» сюжетінен алынды. Адамзат баласы үшін көктен түскен қасиетті төрт кітаптың маңызы қандай? Оларды не үшін оқу керек?

− Бір сапарымда Иса пайғамбардың анасы Мәриям ананың басында болдым. Пайғамдардың туған жерінде бір күн жүрдік. Қасиетті мекенде зиярат етушілер көп болды. Арасында христиан, будда, мұсылман ғалымдар да отырды. Әрқайсысы әр түрлі дін өкілдері болса да, олар сондай әдемі сұхбат құрып отырды. Себебі, олар көктен түскен төрт кітаптың бәрін жүрегіне сіңірген білімдар адамдар еді.

Айталық, «Құран Кәрімнің» түсіндірмелі-мағыналық тәржімесін жасаған Уақап Қыдырханұлы: «Діншіл болу үшін Әл-Азхар университетін бітіру аз. Оған тұтас ғұмырыңды арнау керек», - дейді.

Бұл төрт кітаптың беретіні мол. Жалғыз қалғанда жаныңа сая болады. Өмірдің өзі ақ пен қараның, ізгілік пен зұлымдықтың айқасынан тұрғандықтан, бұл кітаптар солардың ара-жігін ашып, анығын көруге көмектеседі. Кейде көкейіңдегі сұрақтарыңа жауап іздейсің. Сол үшін оқу керек.

− Әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен Гулистан Тоқаева,

«Шабыт» ҚазҰӨУ кинотеледраматургия

мамандығы 1-курс студенті.