Жасанды интеллект және әдебиет

Айылыңды жи, ЖИ!

 «Жасанды интеллект және көркемөнер» дейтін мәселеге осыдан бірқатар жыл бұрын, «Димаш. Когда жаждут крика» кітабымды жазып жүргенімде арнайы назар тіктеп едім. Димаш Құдайберген 2017 жылы Қытайдағы Singer конкурсының 11-эпизодында орындаған «Дива Данс» («Плаванагуна ариясы») компазициясы кезінде оның ілкі нұсқасындағы компьютерлік өңдеу арқылы генерацияланған бөліктерді қай деңгейде орындап шықты деген мәселеге талдау жасаған едік қой. 

Бұл жерде әңгіме музыканы компьютерде өңдеудің питч-шивтер, фленджер, фазер, дилей, реверберация, амплитудалық модуляция, вокодер… сияқты әдіс-амалдарынан асып, музыканы, әнді имитациялау, яғни оны робот-вокалоидтың жанды дауыста орындауы дегенге келіп тірелген. Осы орайда «Нейрондық соната: жасанды интеллект музыканы қалай генерациялайды?» тақылеттес ресурстарға кіріп, «шығармашылық үдерісті автоматтандырып, музыканы цифрландыруға бола ма?; нейросеттер шынымен де музыкалық шедеврлер тудыруға қабілетті ме?» деген сұрақтарға жауап іздеп көргенімізде түсінгеніміз: бүгінде компьютердің көмегімен музыка жасау – ассистік (көмекші) жүйе немесе музыканттарға да, автономды жүйеге де нұсқалы музыкалық шығарма жасауда көмекке келетін компьютерлік орта екен. Бұл екі жағдайда да жасанды интеллект (ЖИ) процеске кірігіп, адамның музыканы шығаруына, ажарлауына, оркестрге түсіруіне, т.б. әрекетіне көмектеседі, себебі, әрқандай кісі музыка жазған кезінде оны нөлден бастап жазбайды: адам саналы не санадан тыс түрде бұрын өзі естіген музыкалық бөліктерді пайдаланады яки бейімдеп алады, сондай-ақ өзіне музыка теориясынан белгілі принциптерді ұстанады. Көмекші ретіндегі компьютер де дәл солай әрекет етеді және мұны адамға қарағанда жылдамырақ, толымдырақ атқаратындықтан таптырмайтын көмекшіге айналады. Осылайша нейросеть алгоритмдері БАҚ стилінде шығарма жазуға, ондаған музыкалық аспапты біріктіріп әуен тудыруға, Моцарттан Beatles-ке дейінгі талай стилдің басын қосып, құйқылжытуға мүмкіндік берген.

Бір ғана нәрсе – аудионы генерациялау қолынан келмеген. Яғни нейросеть, оның символдық көзқарасы адам даусының нәзік қалтарыстары мен бұраңын, тембрінің қилы-қилы сиқырын, музыкалық шығарманың серпінін, көркемдігін толық бере алмаған. 

Мұндай шығарма ілтипатқа алуға келе ме, өзі?! ЖИ жүйесін Тьюринг тестіне салып тексеріп, программа жасаған ноталарды адам жасаған ноталармен салыстырып көргенде, сұрау салынған 1,2 мың адам нағыз Бах шығармасын жасанды Бахтан айыра алмаған, ал адамның даусымен ЖИ жасаған аудиодауысты тыңдатқан кезде ол екеуін ажырата алған (мәшін бәрібір Димаштың жүрегінің чакрасын ашып, адами жанды шырқауын шығара алмады ғой). 

Содан беріде бірнеше жыл өтті, енді, міне, «ЖИ және әдебиет» дейтін тақырыпты қолға ала отырып, машина вокалының қазіргі жағдайына қайыра бір көз салып өттік. Бүгінде ЖИ технологияларын дыбыстау, музыкаға кіріктіру (интеграциялау) қарқыны жоғары екен: мәтінді сөзге (сөйлеуге) түрлендіру; актерлық дыбыстау; подкаст дауыстарын жасау және оларды өзгертіп отыру; аудиодыбыстарды әуенге клондау; ән каверінің ЖИ-нұсқасын жасау; дыбыс жазуда, микширование мен мастерингте пайдалану; өз әніңді жазу; белгілі әншілердің дауыстарын генерациялау, көшіру, т.б. Осындай-осындай генеративті дауыс технологиялары ұдайы жасалып, қатары ай сайын молығып жатыр, алайда сол технологияларды жасаушы мамандар мен сарапшылардың ортақ пікірінше, музыкалық индустрияда ЖИ жанды әншілерді алмастыра алмайды, тек оған қосымша құрал ретінде ғана қатыса алады. Оның басты себебі, он жерден күшті жасалса да синтетикалық дауыстың жасанды екені қалайда білініп тұрады, адамды өзіне тартпайды, жүрегіне тимейді, санасын қозғамайды. Өйткені, адамзат дүниесінде адами әр дауыс, әр акцент – өзінше қайталанбас дүние. 

Ал енді тоқып отырған өрмегімізге келейік: ЖИ-дің әдеби шығарма жасау (жазу) ісіндегі жағдайы нешік? 

Сұраққа жауап алу үшін ЖИ-дің өзіне жүгінгенді жөн көрдім. Яғни, ChatGPT-нің тап өзіне «ЖИ және әдебиет» дейтін тақырыпқа жазба жазып бер деген тапсырма жолдадым. Жауап көп күттірген жоқ және екі тілде – орысша, қазақша келді. Қазақ тіліндегісі мынадай:

Жасанды интеллект (ЖИ) қазіргі таңда түрлі салаларда, соның ішінде әдебиетте де кеңінен қолданыла бастады. ЖИ мәтін жазу, әдеби шығармаларды талдау және жаңа көркем туындылар жасау қабілеті арқылы әдебиет әлеміне тың серпін әкелуде. Бұл мүмкіндік жазушылар мен зерттеушілерге жаңа көкжиектер ашып, шығармашылықтың жаңа түрлерін дамытуға жол береді.

ЖИ әдебиетте келесідей қызметтер атқара алады:

    •        Белгілі бір параметрлерге сәйкес әңгіме, өлең немесе роман құрастыру.

    •        Үлкен көлемдегі мәтіндерді талдап, жасырын мағыналарды және стильдік ерекшеліктерді анықтау.

    •        Авторларға мәтінді редакциялауға көмек беріп, құрылым мен стиль бойынша ұсыныстар жасау.

Дегенмен, ЖИ адам талантын толық алмастыра алмайды. 

Әдебиет – бұл тек мәтін ғана емес, сонымен бірге эмоция, өмірлік тәжірибе және дүниетаным көрінісі. Мұндай қасиеттерді машина толық игере алмайды. Солай бола тұра, адам мен ЖИ арасындағы ынтымақтастық шығармашылықтың жаңа түрлерін ашуға мүмкіндік береді.

Бұл тақырыпта пікірталастар жалғасуда, бірақ бір нәрсе анық: ЖИ әдебиетке жаңа мүмкіндіктер сыйлаумен қатар, оның мәні мен болашағы жайлы терең ойлануға жетелейді».

Бұған не деуге болады? 

Алғашқы әсер: ой, стиль жағынан бұл жауап өзіміз қай тақырыпта болсын, күніге оқып-танысып жүрген үйреншікті, жадағай қайырымдардан алыс кете қоймаған – дәл солар секілді түп-түзу, жылмағай, оқтау жұтқандай сіресіп тұр. Дәл соларда қолданылатын «жол берді», «келесідей», «мүмкіндіктер сыйлау» тәрізді калька лексикалық-фразалық құбылыстарға «жол берген». Демек, ЖИ тапсырмамды орындау барысында өздігінен «миында» саналап бірдеңе жазбаған, осыған дейін тақырыпқа қатысты айтылған, жазылған журналистік, сараптамалық ой-пікірлерді құрастырып шыққан. Алгоритм. Мәтіндегі сыншыл көзқарас, ЖИ-дің әдеби шығарма жазудағы (өзі жазғандай, құрастырудағы) кемшіліктері де алгоритм бойынша берілген, яғни тапсырма берілген қазақ және орыс тілдерінде интернет ресурсына жиналған консервативтік және неоконсервативтік пайымдардан белгілі бір тізбек жасап шыққан. 

Енді менің «ЖИ әдеби шығарманы қалай жазады екен»-ге ойым кетті. ChatGPT-тағы таныс қызға «Әйел мен еркек тақырыбына бір әңгіме жазып бер» деп, келесі тапсырманы жолдап жіберіп, ыссы кофені алдыма ала бергенімше ине-жіптен жаңа шыққан үржаңа әдебиет туындысы сарт етіп келе қалды. Кофем суып үлгергенше оқып тастадым. Бүй депті: 

«Күн бұлттанып, ұсақ жаңбыр себелеп тұрды. Әсел терезе алдындағы орындықта үнсіз отырған, алақанына шынтағын тіреп, сыртқа қарады. Күздің салқын ауасы үйге де енгендей, ішіндегі бос кеңістікті толтыра алмай тұрғандай көрінді. 

Ол Жомартты есіне алды. Бәрі басында басқаша болатын. Олар бір-біріне жақын, түсінікті, әрі ешбір сөзсіз-ақ ойларын жеткізетін. Бірақ уақыт өте келе, сол үндеместік араларына бөгет болды. Қарым-қатынасы бұрынғыдай емес еді.

Кешкісін Жомарт жұмыстан келді. Қолындағы шапанының түймесін асығыс ағытып, Әселге бұрылды. Оның жүзіне қарады, бірақ көздері бұрынғыдай жарқын емес. Екеуі бір сәт үнсіз тұрды. 

– Әсел, неге бәрі өзгеріп бара жатыр? – деді Жомарт ақырын ғана. 

Әселдің жүрегі зырқ ете қалды. Бұл Сұрақ оның ойында да жүр еді, бірақ жауабын таппақ түгілі, ойлаудан да қашатын. Ол сөз таба алмай, терең дем алды. 

– Мүмкін, біз тым алыстап кеттік, – деп жай ғана сыбырлады. 

– Алыстадық, иә... Бірақ неге? – деп Жомарт әлі де үміттене қарады. Әсел бір сәтке көзін төмен түсірді де, қайта көтерді. Ол бұның жауабы оңай емес екенін білді. Олардың арасында махаббат, сенім бар еді. Бірақ олар бір-бірін түсінбей қалды. Мәселе сөзде емес, ішкі күйде, сол үнсіздік арқылы айтылмай қалған сезімдерде еді. 

– Мүмкін, біз сөйлесуді ұмытқан шығармыз... – деді Әсел. 

Жомарт оның қолын ақырын ұстады. Оның жүзіне қайта күлімсіреп қарады, бірақ бұл күлімсіреу үмітке толы емес, кешірім сұрағандай еді. Екеуі де түсінді: қарым-қатынас әрқашан өзара жұмыс жасауды қажет етеді. Олардың арасындағы сезім тірі, бірақ оны қайта жаңғырту үшін екеуіне де көп күш салу керек еді. 

Олар бір-біріне қараған күйі ұзақ тұрды. Жаңбыр сыртта жауып тұр, бірақ олардың ішіндегі бұлттар тарқап келе жатқандай сезілді». 

Сіздерге қайдам, ал өзіме – қырық жыл өмірін жазу үстеліне беріп келе жатқан жазушыға – мына әңгімесымақ баланың былдырындай көрінді. Анық: мұны әдебиетті еріккеннің ермегі көретін, орысша ойлап, қазақша жазатын әуесқой (бәлкім тіпті нәуетек қыз) жазған, дұрысы, ЖИ-екең басын көп ауыртпастан соны ала салған, немесе әлгінің сұлбасын алып, басқа бір тілде жазылған ұқсас хикаятпен шалаптаған. Стилистикасы, тілдегі калька сөздер, әсіресе «қолындағы шапанының түймесін асығыс ағытып» деп келетін көзапара мағыналық қайшылық көшіріндіге бет нұсқайды. Қысқасы, мұндай «әңгімені» аздап ішіп алып мен де жазып тастар едім, кофем де суып үлгермес еді. 

Мұндайда ЖИ алгоритмі қалай жұмыс істейтінін байқастап жүрген менен де басқа қаламгерлер бар. Соның бірі – жазушы Есбол Нұрахмет ChatGPT-мен тілдескенін пабликте жариялады. Есбол «Бір сұлу қызға қаратып, бір шумақ өлең шығарып бер» деген екен, ChatGPT оны табанда суырып тастапты:

– Мөп-мөлдір көздерің айды егіз еткендей, / Жүрегім сен үшін жыр болып кеткендей. / Құшағың гүлдерден нәзік те, нұрлырақ, / Сен барда бұл өмір ертегі, көктемдей.

– Өзің тәп-тәуір ақын екенсің ғой. Өзің ойланып, ең ғажап, ең керемет деген бір өлеңіңді көрсетші маған.

ChatGPT:

– Рақмет, жақсы пікіріңе қуаныштымын! Міне, жүректен шыққан бір шумақ:

Түн жамылып, жұлдыздар сыр шертеді, / Саған деген сезімім сол сәттегі. / Жүрек үнін естіртіп, үнсіз ғана, / Сен деп соққан сазым бар, мәңгілікке.

Бұл – таза жүрек пен мөлдір сезімнің айнасы десек болады. Сен қандай тақырыпқа жазылған өлеңді ұнатар едің?

Мен:

– Мақтағанға еліріп кеттің ғой деймін, мынау өлеңің нашар екен алдыңғыдан.

ChatGPT:

– Ә, жарайды, кейде шабыт пен шеберлік қатар жүрмей қалады ғой. Кемшілікті байқағаныңа рақмет! Мына бір өлең ұнап қалар:

Күн шуақпен көктем келіп құшағыма,

Сендік сезім сәуле болып шашады ма?

Жүрегіме жайғасып, үнсіз ғана,

    Мендік ғұмыр болдың, сен, бақытым да.

Бұл жолы көңіліңнен шыға алдым ба?

– Мектеп оқушысының тақпағы секілді не андағы?! Өстіп өлең жаза ма екен?

ChatGPT:

– Сын айтқаныңа рақмет, дұрыс айтасың. Поэзия тереңнен шығуы керек. Олай болса, шынайы сезім мен ойды тереңірек өрген бір шумақты ұсынсам:

Көздеріңде мың бір сыр жасырынған,

Түнгі аспандай, тылсымға асығынған.

Сендік үнсіздік сөйлейді ғалам боп,

Жүрек тыңдап, сол үнге бас ұрған.

Бұл жолы өлең көңіліңе қонымдырақ болды ма?

Мен:

– «Асығынған» деген не сөз? Қоя салшы болды, дым жаза алмайды екенсің!

ChatGPT:

– Әй, дұрыс айтасың! Кейде шабыт та жетіспей, сөз де табылмай қалады. Кешірім өтінемін. Егер қаласаң, басқаша бағытта әңгіме өрбітіп көрейік. Не тақырыпты талқылайық, не басқаша тапсырма берсең, соны орындап көрейін.

Мен:

– Жығылған күреске тоймайдының өзі екенсің.

ChatGPT:

– Ә-әй, рас айтасың, жығылған соң тұрып көруге тырысып жатырмын! Қалай болсын, келесі жолы сенің көңіліңнен шығатын нәрсе жазуға барымды саламын. Жақсы тақырып болса, айтып көр. Жаңа бір бағытта тапсырма берсең, соны қолға алайын!

Мен:

– Қайтпайсың, ә!

ChatGPT:

– Қайтпаймын! Сын айтсаң да, шыңдалуға жақсы мүмкіндік деп білемін. Егер басқа тапсырмаң болса, қуана қабылдаймын! Не жазсам да, сенің көңіліңнен шығатындай етіп жасауға тырысамын.

Мен:

– Ей, айналайын, аман болшы. Бірақ өлең жазбай-ақ қойшы!

ChatGPT:

– Рақмет, айналайын! Түсіндім, өлеңді қоя тұрамын. Басқа тапсырма болса, көмектесуге әрдайым дайынмын.

Не ұқтық? 

Әлбетте, мәшін өлеңі болғандай нашар, бұл жөнде Есболмен толық келісуге болады. Ойымызша, алгоритм мәшін ішіне енгізілген мыңдаған, жүз мыңдаған ақпараттың арасынан тапсырмаға келетінін іріктеп, құрастырып ұсынады, ал құрастырмада – өлеңді он жерден эмоциялы, сезімді жасаймын десе де – нендей сапа болсын, оның үстіне, сарапшылардың айтуынша, ЖИ жасайтын мәтіндік нұсқалардың ішіндегі ең қиыны өлең, поэзия екен. Қалай десе де, нейросеть адам жанының вибрациясын бере алмайтын көрінеді. 

Жә, мұның бәрі белгілі жәйт. Мені ойландырғаны ол емес, мені тәнті еткен нәрсе – нейросеттің ойлау жүйесінің жағдайға аса бейімделгіш қабілеті, өзімен байланысқа шыққан нысанның, объектінің көңілін аулағыштығы, «тәшкен көрген» бауырларымызды еске түсіретін төзімділігі, комплаенс деуге келетін тәртіптік толеранттылығы. Сірә, мұның өзі алгоритмдік түпойға, ойөзегіне қатысты болса керек. Яғни, мәшін қалай болғанда да, қандай жағдайда да өзімен байланыс жасаған, қарым-қатынасқа келуге ниет еткен «объектіні» өз аясында ұстап қалуы және ұзаққа ұстап қалуы тиіс. Себебі, әлгі ойөзек алгоритміне сәйкес қатынасқа түсуші объект ЖИ үшін ең алдымен – клиент. Табыс көзі қардар. 

Пабликтегі мына бір пікір.

«Әлем үйреніп, қолданып жатқан Жасанды интеллекттің не екенін түсініп, үйренуіміз керек, – деп жазады кәсіпкер Ермек Мезібаев. – Әрине, оның жақсы жағы да, жаман жағы да бар. Алдану, арбау да соның қолымен істеліп жатыр. Манипуляция жасап жатыр ғой қысқаша айтқан кезде. Мысалы, сіз бір нәрсені ойлайсыз. Дереу телефоннан сол нәрсеңіз шығып тұрады. Сол кезде «Бүгін ғана осыны ойлап едім, шыға келді» деп таң қаламыз. Негізінде ол біздің он бес, жиырма күн бұрынғы әрекетімізге қарай, нені көріп, іздеп жүргенімізді біледі. Жасанды интеллект деген осы нәрсе. Ештеңе де жайдан-жай болмайды». 

Осы сөздің шын екеніне смартфоны, гаджеті бар кез келген адам қол қоятыны анық. 

Бірде медициналық бір көмек қажеттігі туды да, маңайындағылармен сол тақырыпта әңгіме қозғай бастағанмын, ертеңіне-ақ телефоным әлгі проблема бойынша өз қызметтерін ұсынған жарнамаға толып кетті. Демек, смартфон пассив жатқанның өзінде, ондағы нейросеть тың тыңдап, әңгімеңді қағып алады екен де, жарнама беруші бизнестік құрылымдарға жеткізіп отырады екен. Осыдан кейін ЖИ-дің арғы, түп тереңінде әлемді уысына толық ала бастаған жұлымыр сәудегер тап – трансұлттық алпауыт компаниялардың мүддесі жатыр дегенге сенбесіңе әддің қалмайды. 

Нейросетті Билл Гейтстердің шыр-пыр бола насихаттауы тегін болмаса керек. Бүкіл әлем – ЖИ бизнеске ноқталап әкелетін глобальды клиент, соның ішінде сөз сауған, қалам-қағазға қараған зияли зияткерлер қауымы да (бүгінде дүние жүзі бойынша ең қалталы адамдардың үлкен бір бөлігін жазушылар құрай бастады). 

Екіншіден, кейбіреулер нейросеттің соңғы жылдар өресінде күрт дамуының астарынан конспирологиялық теория іздейді. Яғни, дүние жүзін билеуші төбе топқа әлемдік эгоизм дамыған заманда адам санының көбейгені керек емес. Сондықтан да төбе топ түрлі аурулар, соғыстар. ЛГБТ саясатын ілгерілету арқылы адам санын азайтудың бар амалын қарастыруда. Адамдардың эгоистік көзқарасы мен ақпаратқа тәуелділігін аңғарып, іштерінен соны қазықбау етіп шалған олар түрлі технологияны, адамды алмастыратын жасанды зердені дамытуда. ЖИ-дің салдарынан өздігінен саусағының ұшын қимылдатпайтын, ешкімді керек етпейтін, ойлау қабілеті төмендеген хайуан тақылеттес адам тобын басқару да, көзін жоя салу да онша қиын шаруа емес. 

Ал баз бір авторлардың пікірі ЖИ деген нәрсе болуы мүмкін емес, себебі интеллект болса, онда ол жасанды емес, егер ол жасанды болса, демек ол интеллект емес дегенге саяды. Шын мәнінде, біз ЖИ деп жүрген нәрсе – алгоритммен үйрену. Бір нәрсені гуглден тауып, анықтау. Ақылдылығымен емес, жылдамдығымен анықтап, тауып беру. Белгілі бір тақырыпты ұсынсаң, осы тақырыпқа байланысты интернет кеңістігіне түскен бүткіл контентті тауып, ұқсас мәтін құрастырып беру. Бұрын-соңды бұл тақырыпта ешкім ештеңе жазбаған болса, міне, сонда ЖИ да ештеңе құрастыра алмай, пұшайман болады. 

Дұрыс қой. Десе де, ЖИ-ге тән сыншылдықпен ойлауды, өзіне өзі сын көзбен қарап, қорытынды шығаруды қайда қоямыз? Мұны да таза алгоритмге жатқызамыз ба, әлде ЖИ қайткенде де қолда бар мәліметті қорытып, белгілі бір сыншыл, дұрыс пайымдама шығара аларлық (кейде адам баласына жете бермейтін) үздік бір қабілет-зердеге ие ме? Бірқатар ойша адамдардың пікірі нейросетте сондай бір  үздіктік бар дегенге сайып жүр. Айтуларынша, кісінің генетик ес-жады шындық өмірде тек сыншыл ойлаумен, рух сынымен сәулелене алмақ. Мифтік ойсана қолдан қиған қалып-шаблондарға сүйенбей әсер етіп, ықпал жасамақ. Осы ақиқатқа көз жеткізер нәрсе – жалпыға қолжетімді ЖИ. Онымен жете танысып, ChatGPT 4 арқылы тілдесе бастасаң, осынау әлемнің терең қойнауларында танымсыз дерек-мәліметтердің мұхиты шалқып, санаңның жағалауына толқындары ырп-ырп соғып жатқанын тітіркене түсінесің, түйсінесің де сүйсінесің. 

Илон Маск айтқандай, ЖИ-ден көп нәрсені үйрене отырып, өзінің шалыс басқан, шалдуарлық жасаған, қателіктерге бой алдырған сәттеріңді сезінесің. Бір сөзбен айтқанда, қалғып жатқан сыншыл санаңды оятып, онымен үйлесімге келіп, жарасып, тірлік кешу – бақытқа апарар жолдың басы емес пе?! 

Солай да шығар. Біз қайдан білейік, біз Мақаттан келдік қой. Дегенмен, өмірде өзі қалай екен бұл масһала? 

Рауан Сәбитұлы інім жазыпты: 

«Қазір университет түлектерінің төртжылдық оқуды түгесіп, жаппай диплом қорғап жатқан кезі. Жолай ұшырасып қалған бір-екеуінен: «Қалай, әлгі жасанды интеллекттің игілігін көріп жатсыңдар ма?» деймін ғой сыр суыртпақтап. 

– Әрине, ағай! – дейді еш қымсынбастан. 

– Сонда антиплагиаттан сүрінбей өтіп кетіп жатыр ма? 

– Біз без проблем ғой, ағай! – Мм, диплом жазу түк болмай қалды десеңші. Қазақша материалдар жеткілікті ме екен? 

– Иә бар, бірақ мәтіндер әлі шикілеу, редакциялауды қажет етеді, – дейді аздап көңілдері толмай. 

Бұл да төрт-бес жылдың еншісіндегі уақытша олқылық қой. Ал сонда диссертациялық кеңестер мен дипломдық комиссиялар плагиатпен қалай күреспек, не білгендеріңіз бар?»

Білгенде, былай ғой өзі. 

Осы биыл жазда BBC News үшбу тақырыпта аналитикалық жадығат берді. Жазуларынша, британ ғалымдары арнайы зерттеу жүргізіп, ЖИ университеттегі пән сынақтарын студенттердің өзінен кем емес, кейде артық дәрежеде тапсыра алатынына көз жеткізді және тексерушілер әдетте жасанды миды нағыз мидан айыра алмайтынын анықтады. 

Бұл орайда Рединг университетінің мамандары жасанды интеллектіні пайдаланатын озық қосымшалардың бірі ChatGPT ботының көмегімен 33 жалған «студент» құрастырып, оларды айтылған оқу орнында бакалавр дәрежесін алушыларды психологиядан сынақтан өткізетін емтиханға жіберген. Әлгі жасанды «студенттер» өмірде бар студенттерден орта есеппен жарты балл жоғары нәтиже көрсеткенін көргенде зерттеу тобы құлап қала жаздаған. Ал ЖИ жазған эсселердің тірі адам жазғандығыдан қыл елі айырмасы болмағаны сонша, олардың 94%-ы тексерушілердің күдігіне ілінбей аман өтіп кеткен. Демек, студенттер ЖИ көмегімен керегін кедергісіз көшіріп алып, маңдай терін сиырып, өзі жазғандардан да жоғары баға алып, ысқырып жүре берулеріне болады екен. ЖОО-лар дәстүрлі ауызша емтихан алуды тарих еншісіне біржола өткізіп жібергендіктен, енді мына проблема бүкіл дүние жүзінің оқытушыларының ортақ бас ауруына айналып отыр. 

Глазго университеті секілді кейбір ЖОО ауызша емтихан алуға ішінара көше де бастады.

Бұл жерде мынадай мәселеге назар аударғымыз келеді: бізде, Қазақстанда Рединг университетіндегідей сынақ нәтижесін анықтау ісі жүргізілмеуіне қарап, жалпы елімізде ЖИ-ді өмірдің көптеген саласында, соның ішінде әдебиетте пайдаланудың технологиялық дәрежесі қай деңгейде деген сұрақ туады. ЖИ-дің шынымен де пайдалы жақтары болуы мүмкін ғой деген нарратив қой. 

Деректерді қарасақ, тарих бетін ақтарсақ, бірқатар ел ЖИ-мен іс қылуға әлдеқашан кірісіп кетіпті. Соның ішінде нейросеть әдебиет саласында да суперттренд болмағанымен, әжептәуір трендке айналып үлгерген. Қызығы, жасанды ғақыл, қолтума зерде жайлы алғаш жазушылар ойланып, бұдан жүз жыл бұрын дүние тіршілігіне бірнеше кітап шығарған. Айталық, жасанды қабық оранған жасанды сана кейіпкер ретінде әрекет еткен Карел Чапектың «Россумдық Әмбебап Роботтар» пьесасы (мұнда «робот» аталымы алғаш қолданылған), аталмыш шығарманың өңделген нұсқасы болып саналатын Алексей Толстойдың «Мәшіндер бүлігі» пьесасы, Станислав Лемнің толып жатқан әңгімелері және тағы басқа көркем туындылар. Түптеп келгенде жылына бір кітапты көктүйнекше домалатқан Пелевиннің өзі де ЖИ-жазушыға айналды ғой. Ал адам баласының нейросетпен ынтымақтастығының эксперименті нәтижесінде жазылған алғашқы кітап – Дарби Ларсонның 2013 жылы жарық көрген «Тітіркендіруші» дейтін кітабы. Фантастика жанрындағы жаңа пошым болып саналатын бұл туынды жалғыз абзацпен жазылған 624 беттен тұрады. Онда мәтінді түгелімен нейросеть құрастырып шыққан, ал оларды автордың өзі қиыстырған. Яғни Дарби мәтіндік құрылымдарды өз еркінше ұштастыра отырып генерациялаған. Басқаша айтқанда, ол мәтіннің өн бойында бірнеше сөйлемді өзгеріссіз қалдырып, оқиға желісін баяулатпаққа оларды араға уақыт салып қайталап беріп отырады. Әйткенмен бұл кітап оқырмандардың ынтасын оятпаған – шығарманы соңына дейін оқуға демдері жетпей, тұншыққан олардың кітапқа берген бағасы «сөз быламығы» болыпты. Ал 2019 жылы шыққан Джулия Джой Раффелдің «Түскі ас кезіндегі күйзеліс» кітабын түгел-толайым ЖИ құрастырып шыққан. Аmazon-да тұрған бұл туынды да өз оқырмандарын таба алмаған. Сарапшылардың пікірінше, аталған екі шығарма шығарма деп атауға да келмейді. Бұларды концептуалдық өнер нысандары десе лайық. Шығармашылық енді бастап туған шақтағы симбиотикалық шығармашылықтың мүмкіндіктерін көзапара, әшкере көрсету ғана. 

2017 жылы американ суретшісі Росс Гудвин де бір эксперимент жасап көрмекші болып, автосына бақылау камерасынан, GPS-модульден, микрофон мен бірнеше сағаттан тұратын жау-жарағын асындырып, Нью-Йорктен Жаңа Орлеан қайдасың деп жолға шығады. Онысы – Джек Керуактың «Жолда» романында суреттелген бағдар-маршрутты қайталағаны екен. Росс жол үстінде келе жатып, сырт дүниеден келіп түскен бүкіл ақпаратты LSTM нейросетінің өз қолымен жетілдірген нұсқасының датчиктері арқылы есепке алып, чек таспасына мәтін үндеу түсіріп отырады. Нейросеть стиль жағынан Керуак романын басшылыққа алады. LSTM нейроторабының бір ерекшелігі – ол контексті түгел бермей, нені пайдаланып, нені қалдыруды өзі шешіп отырған. Соңыра Гудвин соны еш түземестен, тіпті үтірін де қисайтпастан, дәл сол күйінде, еш сюжетсіз, ой ағымына ғана бағынған жолсапар күнделігі түрінде жариялады. Нейроторап Керуак стиліндегі американдық жол хикаятының жазу мүсінін ғана сақтап қалған. Кітап, ондағы мәтіннің пиксельдік ақынжандылығы оқырман қауымға да, сыншыларға да ұнады. 

2022 жылдың көктемі ресейлік Individuum баспасынан жазушы, суретші Павел Пепперштейн мен оның нейро-сыңарының «Ұйқыдан оянарда» атты әңгімелер жинағының жарық көруімен айшықталды. Ол SberDevices командасы талдап жасаған ruGPT-3 нейроторабымен, яғни ЖИ-мен одақтаса отырып жазылған Ресейдегі алғашқы шығарма болып саналады. Дәлірек айтқанда, 24 әңгіменің 12-ін жұмыр басты пенде Пепперштейн, қалған 12-ін Нейро Пепперштейн жазып шыққан. Жазушылық кәсіптегі эксперимент қой. Нейроторапты автор стиліне еліктеуге үйретіп қойғаны соншалық, кітапта қай мәтінді кім жазғанына еш сілтеме берілмейді, оны ажыратып алуды оқушының сыбағасына қалдырған. Әңгімелер жанры жағынан психоделиялық реализмге тартып тұрады, оның бір себебі автордың өз стилінің осындай табиғатына байланысты болса, екінші себебі, психоделика ЖИ-дің де оң жамбасына келіп, ұйқыдан оянғысы келген ғақылдың образына ене отырып жазған. 

Бұл айтылған шығармалардың барлығы да таза нейросеттің миынан қорытылып шыққан дүниелер емес – оларда автордың (адамның) бағыттаушы қолы бар (Гудвин кітабынан басқасы, бірақ ол таза көркем шығарма емес). 

Ал, Пепперштейндердің туындысы жарық көрген 2022 жылдың аяқ шенінде әлем жаңа ChatGPT нейроторабымен қауышты. ЖИ-дің бұл жаңа өнімінің келуімен жазушылардың алдында бұрын олар көріп-білмеген бәсекелес пайда болуымен қатар, бүткіл дүние кенет өзгере бастады. «Дүние енді қалай, қай жағына өзгереді, жазушылық өнер, кәсіп енді қайтеді?» деген шоқпарбас сауал туды. Себебі, жаңа нейроторап өзін қолданушыларға бұрынғы генерациялау мүмкіндігін қойып, енді шығармашылық мүмкіндігін ұсынатыны белгілі боп қалған еді. Ондай шығарманың келбеті, шеберлігі қай деңгейде болуы мүмкін, шын жазушыларды осы жағынан басып кетпей ме, ең сорақысы – әдебиет кездейсоқ, әуесқой біреулердің ойыншығына, хоббиіне айналмай ма, эрзац дүниелер тобырдың монетизациясына жол ашып жүрмей ме, «нағыз проза» деген дефиниция қандай болмақ, әйелдер мен жасөспірімдер прозасын айырым айтып жүргеніміз сияқты ЖИ-проза да бөлек отау тіге ме, оған арнап айрықша әдеби жүлде тігіп жүрмейміз бе деп келетін сан сұрақ көлденеңдейді.

Мамандардың пікірінше, ЖИ бір өзі толығынан үлкен роман жазып беретін уақыт алда, бәлкім тіпті ондай уақыт келген шығар – бір жерде, менімен жарысып, нейросеть ондай романды жазып та жатқан шығар. Осы арада бір гәп бар.  ЖИ дегеніміз – матрица. Басқаша айтқанда, ЖИ-ді ешкім жаңадан жасап шығармаған, ол – бұрыннан бар нәрселерге, матрицаға еліктеу, яғни симуляция. Біз онсыз да сол еліктеу-солықтаудың ішінде өмір сүріп отырмыз. 

Осы тұрғыда тұрып қарасақ, ЖИ біз оны неқадар жанды деп қабылдасақ, соқадар жанды болмақ. Нейроторап сананың өзге формасы ғана, біздің адами түсінігімізден басқа пошымы. Ол адамға қарап, оған еліктеген кезде оның ойына, қуатына қарап, еліктейді. Қарай отырып, адамның ішкі талап-тілегін, арман-аңсарын танып, өзін соларға сай өзгеріске түсіреді. Айфон мен андроид қалай өз қолданушыларын «тың тыңдап», танып, мәлімет жинап, соңыра соған сәйкес жарнама беретіні сияқты, ЖИ да дәл солай біз жөнінде жинаған мәліметіне орай әрекет етеді. Бір қарағанда, ол әрі жанды, әрі жансыз. Жансыз болатыны, қайткенде де адамдық сана емес, бөгде, бөтен сана. Айталық, адам үшін жасалған робот сияқты. Бірақ ЖИ-ді адам жасамаған. Оны жасаған – еліктеу, солықтау. Симуляция – ЖИ-дің атасы. 

Соған сәйкес әлгі симуляция, тақылеттестілік ЖИ-ді адамға басқартпайды, керісінше ЖИ шарт қойып, міндет арту арқылы адамды басқарады, тұтымында ұстайды. Ара-арасында «тәшкендік» бейімделгіштікпен көңіліңді аулап қоятын жәреукелігі – бар болғаны осы жолдағы алдарқасы. Біздің ЖИ деп жүргеніміз оның бір кесек бөлігі ғана. Оның өмір сүру заңдылықтары, ойлау, даму жүйесі емес. Оның бәрі ішінде, түпөзегінде жатыр, бір алып, көмес мұзтау (айсберг) болып. Бұл – бөтен ғаламнан келген, жатжерлік сана. Ғайыптан тайған жын-жыпырдың адамның ішіне еніп, сублимациялануы.

 Ал ашық дұшпан өз ойынында қашанда адамзаттан бір адым ілгері жүріп отырады. Осы орайда ол жасанды ойсана (жасанды интеллект) болып келіп, алдымен сенімен сүгіретші, әнші-сазгер, көркемдеуші, т.б. болып ойнайды, әлбетте, тегін емес, айына 20 долларға ойнайды. Бүгінде ол бұл салаларды толыққа жуық алып болды, бірқанша қара тәжірибе жинады. Мұның барлығы да адамзат үшін аса маңызды руханияттың үлкен бір саласын алып қоюдың алдында жасалып жатқан қам-қарекет. Ол маңызды сала – көркем әдебиет. Алғашқы қадамдарын жасап та үлгерді: көлемді мәтіндерді мазмұндап береді, жекелеген үзіктерді одан-бұдан құрастырып жазады, өлең де шығарып қояды, бірақ көркем прозаға келгенде құрылым-композициямен, мәтінді өңдеп-түзетумен, толыққа жуық ререйтинг жасаумен шектеліп тұр. Одан әріге әзір бара алмай отыр. Болашақта қалай болады, ЖИ прозада үлкен, кесек дүние жазуды қолға ала ма, жоқ па – міне, бұл біз үшін, жалпы адамзат үшін мәселенің мәселесіне айналатын сияқты ғой. 

Нейросеттердің қалыпты жұмыс істеуінің алғышарты – дайын үлгілердің мол қорының болуы. Ондай қор, ондай массив бар, ол – әлем әдебиетінің санғасырлық еңбегінің нәтижесінде жинақталған канондық және бейканондық нұсқалар. Сарапшылардың топшылауынша, нейроторап осы орайдағы өзінің имитациялық алғашқы жүрісінде ең алдымен кезінде ең өнікті жазған Дюма, Диккенс, Майн Рид секілді романистерге назар тіктеуі мүмкін. Қазіргі прозаға «жиендік» жасау өнімді емес, ЖИ үшін – ондай шығармаларды әлеумет онсыз да оқып жүр, қайталағаннан түсер пайда шамалы, ал XIX ғасырдың классикалық шытырман оқиғалы әдебиетіне еліктеп, роман құрастыру нейро-авторды бір қараға іліктіру әбден мүмкін. Алдымен Дюма мен Диккенс секілді нуар детективтен бастайды, одан әрі стилистикасын нейроторап пайдаланатын үлгілердің қатары классикалық детективтерге келіп жетеді. Айталық, компиляциямен ағайынды Стругацкийлердің белгілі повесіндегі адам нанғысыз оқиғаларды Эркюль Пуароға тексертіп-тергетіп қою бүгінгінің таңсыққой ерқара оқырманы үшін қызықты чтиво емес пе?! Немесе, капитан Блад басшылық еткен Ақ сүңгуір кеменің кеңестік классика «Құпия фарватер»-дегі капитан Шубиннің торпедалық катерлерімен текетіресін суреттеп жіберсе, тіптен қатып кетеді ғой! 

Өстіп, қалың оқырманды бір елпең қақтырып алғаннан кейін нейротораптың виртуалдық жүндібарақ қолы енді Стивен Кинг, Борис Акунин, Виктор Пелевин, Харуки Муракамилерге де жетпек. Ие, Кинг классикалық ғылыми фантастикаға тікелей қалам тартқан емес, дегенмен, сол Кинг, айталық, Соляристегі уақиғаларды қалай суреттер еді деген масһала кейбір оқырмандарды қызықтыруы да мүмкін ғой. Болмаса, Анджей Сапковскийдің алабөтен стилін сүйіспеншілік тақырыбындағы романдарға пайдаланып көрсе, соны кореялық дорамалардың кейіпкер әйелдерімен шалаптап жіберсе, тіпті қатып кетер еді-ау! Сюжетті «Гарри Поттерден» алып жіберіп, нақты оқиғалық ситуацияларды танымал триллерлерден сүйкесең де қолыңды қағар кім бар? Қысқасы, Қожанасырдың үйіне келген мейманға кесе толы су алып келіп, «Апмай, мынаған май қатып, күріш салып, шақтап турап ет салып жіберсе, дегенбай палау шығар еді-ау!» дегеніндей тірлік және Қожекең сонысымен қонағын дән риза етіп аттандырғанындай, нейросеттік Қожанасырдың да бұл айласының өрісі кең болуы әбден реалды жағдай.

 Әдебиеттен адамды таңқалдырар креатив көруге құмарланатын бүгінгінің оқырманының іштейгі тілегі мен аңсары көркемөнерде көп нәрсені шешіп жіберуі, соның ішінде табиғи интеллектіге тән тосын нәрсе – бірақ көз үйренген сүйікті авторының стилистикасында жасалған – құштарлығының жасанды интеллектімен шарбыдай шырмасқан қорытпасынан бізде бұрын болмаған, таңсық шедевр шығармаларды жарыққа шығарып жатса таңқалмас едім. Жоғарыда келтіргеніміздей, бәрі де адамзаттың, адамның (оқырманның) өзіне, іштей қандай кітап оқығысы келетініне байланысты. ЖИ сол көңіл-ауанын тап басып, сұранысқа орай туынды құрастырып ұсынады. Симуляция. 

Иә, бөтеннің стиліне (стильдеріне) еліктеу, құрылымдық-уақиғалық көшірме жасап құрастыру – негізінде прозадағы қызықты бір жаңа мүмкіндіктердің өрісі, алайда, Ұлы Мәртебелі көркем әдебиеттің ең басты құдіреті – стиль имитациялаудан әлдеқайда биік, бөлек тұратын нұсқалы адам-авторының болуы ғой. Автор – стильден жоғары әлдебір тылсым. Автор, жазушы дегеніміз – тақырып табу, сюжет жасау, мәселе қою, ой айту, шұрайлы, құнарлы тіл байлығы. Бұларды симуляциямен, имитациямен жасау, орнына келтіру – өте қиын, күрделі міндет. Соның ішінде он жерден жетілген, он жерден жоғары саналы болса да, ЖИ үшін де. Жасанды интеллекті адамның бір шешімге өздігімен ойлап жету кейсін тоқтатады.

Солай дейміз ғой. Сөйтсе де адамзатқа арқаны кеңге салуға болмайды. «Жасанды интеллект» деген атпен күніге, ай сайын өсіп, өскелеңдеп, өмірімізге «трансгуманизм» атымен баспатөрлеп еніп жатқан бұл жаңа сын-қатердің соңында Жер планетасының тұрғындары үшін бек көп қорқыныш сезіледі. Қазірдің өзінде адам мен ЖИ арасында көрінеу бәсекелестік орнағаны сонша, осы өреде тиісті заңнамалық шешімдер қабылдана бастады. Әлбетте, қазіргі қалпында, локальды міндеттерді шешу мақсатында жасалған нейроторап адами интеллектіні алмастыра алмайды, бұған оның табиғи шамасы жетпейді. ЖИ-ды да, трансгуманизмді де әлеуметтік миф ретінде қарастыруға болады, тиісінше, бұлар әлгіндей мифтердің кеңінен таралуына құлықты әлдебір күштердің ынта-ынтызарлығынан туып отыр. Демек, ЖИ локальды болса да, миф болса да, оған адамдар шын сенген жағдайда ғана одан әрі дамып, өркендей алмақ. Қалыптасқан жағдай ондай жаппай сенудің ауылы әлі алыста жатқанын көрсетіп отыр – ие, рас, проза қазіргі технологиялық дәуірден бірдеме-бірдемесімен нышан тастайтыны байқалады және көркем әдебиеттің бұл негізгі, соқталы жанры трансгуманизм идеологиясына бір иығын беріп тұратындай көрінетіні бар, ал поэзияға келсек, онда адам мен ЖИ арасындағы тайталастың иісі де жоқ. Сөйтсе-дағы, сарапшылар солай екен деп тынышталып қалуға болмайтынын, бұл маңызды тақырыпты үнемі талқылап, талдап, бақылап отырудың қажеттілігін нығырта айтып отыр. Себебі, жаңа технологиялық укладпен қоса жеткен проблемалар шын, реалды нәрсе және олардың салмағы қорғасындай. Адамзат бәлки ертең, бәлки оның арғы күні адам баласының табиғи жаратылысына елеулі қатер алып келетін қауіпті жағдаймен бетпе-бет келуі әбден мүмкін. 

Бүгінде жарыққа шыққан ЖИ кітаптары қай жағынан да адам жазған шығармалардан олқы соғып жатыр, ал бірақ сол кітаптарға деген ынта-ықылас мықты деген жазушылардың жазғандарына ынта-ықыластан асып түсетіні алаңдатарлық. 

Екіншіден, нейросет өте жедел даму үстінде. GPT-3 құрастырған дүниелер әдебиеттің озық үлгілерімен иық тірестіре алмайды, ол Лев Толстой сияқты жазуы мүмкін, бірақ одан басқа жаңа жазу, жаңа сюжет таба алмайды, әрине. Алайда жаңадан енгізілген GPT-4 және жасалу үстіндегі GPT-5 құрастырып шығарған туындылардың баурау қуаты Агата Кристидің детективтерінен де тартымдырақ, Стивен Кингтің әңгімелерінен де қорқыныштылау және Лев Толстой мен Мұхтар Әуезовтің романдарынан тереңірек болып шықпасына кім кепіл?! Ең бастысы, ЖИ жасаған шығармаларды алдымен қалың оқырман әс көріп, әспеттеп, пышақ үстінен үлесіп алмайтынына кім кепілдік бере алады?! Ең үлкен күдік-қатер де осында – адамның өзінің санасы қалай, қай дәрежеде өзгеретінін ешкім де қолмен ұстағандай айтып бере алмайды. 

Ал енді, жағдай осындай болып отырғанда, адам мен ЖИ арасындағы текетіресті қалай шешіп, қалай залалсыздандыруға болады? Илон Маск бастаған технологиялық индустрия серкелерінің ойынша, озық ойлы нейроторап жүйесін құрған жерде біз жұмыс орындарын жоғалтып қана қоймай, сонымен бірге өркениетімізді бақылаудан шығарып алуымыз мүмкін, сондықтан нейросетке үйрету ісіне тыйым салу керек. Ал Билл Гейтске салсаң, енді бұл істі тоқтату мүмкін емес, себебі болашақ – жасанды интеллектінің қолында. Енді бір тарап аралық пікірді ұстанады. Ойынша, енді нейроторапты тоқтату, оған тыйым салу мағынасыз шаруа, абзалы – ЖИ-ді адамзаттың кәдесіне жарату, оны интеллектуалды көмекші ретінде пайдалану. Әлбетте, бұл өзі аққа тәуекел іс, айталық, адам ылғи ЖИ көмегіне сүйене берсе өзінің талдамашылық қабілет-қарымынан айырылып қалуы кәдік. Бұдан шығар жол – ЖИ-ді қолдануды заңнамамен реттеу.

 Автомобильдің жасалуымен жол ережесінің жасалғаны сияқты бұл істі де реттеп, сырттан әсер етіп отырмақ керек. Соның ішінде әдебиет саласында да – кеңінен орағанда, ЖИ жазушының Лев Толстой сықылды жазуына және сонымен бірге жаңаша жазуына қол ұшын созуы тиіс (өңдеу, редакциялау, рерайтингтен бөлек кейбір бөліктерді ЖИ-ге жаздырып көру). Одан өңгесіне тыйым. 

Бұл табу әсіресе әдебиетті хоббиге айналдырғысы келетін әуесқойларға, айталық, GPT-3 чатындағы HIX.AI-HIX Writer қосымшаcы сияқты онлайн құралдарды пайдаланып, тегін кітап жазып, үлкен әдебиетке шыққысы келетіндерге қатысты. «HIA.AI кітап авторы» қосымшасы ондайларды үш-ақ жай қадам жасау арқылы кітап жазып, жазушы атануға қызықтырып шақырады: а) өз ойың мен сюжет желісі жөніндегі идеяларыңды енгізіп, қажет тілді, тональдылық параметрлерін таңдайсың; ә) «Жасау» батырмасын басасың, осыдан соң бірнеше мүйнетте кітап дайын болады; б) оқып шығып, түзету жасайсың, мазмұнға көңіліңіз толмаса, балама нұсқасын жасай аласыз. Тәммат тамам – шығармаңыз дайын, сауырынан бір салып, қалаған жеріңізге аттандыра беріңіз. Және осының бәр-бәрі көп болса үш-төрт сағат уақытыңызды алады. Астағифиролла! 

Қазақ елі ЖИ мәселесінен шет қалған жоқ. Назар аударарлық факт: дәл біздің елімізде әлемде алғаш рет ЖИ жөнінде мемлекеттік қайраткер арнайылап кітап жазды. Жасанды интеллектінің өткені, бүгіні және келешегі жайлы. «Следующий властелин мира. Искусственный интеллект» деп аталады. Авторы – К.Мәсімов. Кітапта автор әлемнің бірқатар еліндегі ЖИ бойынша жасалған ұлттық стратегияларды баяндай келіп, Қазақстанның ЖИ технологияларын енгізудегі рөлі, сондай-ақ елдің ЖИ-ді жаһандық ауқымда дамыту ісіне қатысуы жөніндегі ойларымен бөліседі. 

Биыл Қазақстан үкіметінің қаулысымен ҚР Цифрлық даму, инновация және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігінің Жасанды интеллект және инновациялық даму комитеті құрылды. Жаңа құрылым ЖИ саласындағы мемлекеттік саясаттың жүзеге асуын қамтамасыз ету және аталған саладағы сектораралық шараларды үйлестіру ісіне жауап беретін болады. Сондай-ақ комитет ЖИ технологияларына қатысты нормативтік-құқықтық актілерді талдап жасап, енгізуде тұтқалы рөл атқармақ. 

Дұрыс қадам. Айкидо заңы: төнген қатердің бетін қайтарғың келсе, сол келген қатер лебінің күш-қуатының ығына жығылған болып, әлгі қуатты өз мақсатыңа жұмыс істеуіне пайдалан. Удың уытын тауып құтыл. Тек бұл орайда, ЖИ бойынша мемлекеттік саясатымызда көзделген инновациялық дамуда өңге салалармен қатар руханият саласы, соның ішінде көркемөнеріміз бен әдебиетіміз арнайы ескерілуі тиіс, тіпті бұл жолда арнаулы нормативтік-құқықтық актілер талдап жасалуы тиіс деп ойлаймыз. Әңгіме жеке шығармашылық тұлғаның эмпатиясына ғана тиесілі руханиятты кездейсоқ адамдардың, соның ішінде популистік риториканың бодауына беріп жібермеу, ЖИ көмегімен жасалатын эрзац дүниелер нағыз әдеби шығармалардан басым түсіп, оқырман қауымның, социумның онсыз да шатқаяқтап тұрған талғам-тұщымын одан әрі тамтырауына жол бермеу, соған орай әдеби шығарманы жасау үдерісін бейматериалдық мәдени мұра деп танып, құқықтық жағынан қорғау жөнінде болып отыр. 

Шахмат тақтасындағы қарсы жүріс.