Бесеудің ойы: әдеби аударма

Әдеби аударма – қаламгерлердің өзге елдерге танылуына берілетін бір мүмкіндік екені рас. Бұл тұрғыда біздің ақын-жазушылардың мүмкіндігі қандай? Қазіргі аудармалар қаншалықты сын көтереді? Қаламгерлердің шығармаларын аударарда қандай нақты критерийлер болу қажет? Осы сияқты мәселелерді бүгінде әдеби аударма саласында еңбек етіп жүрген қаламгерлермен бірге көтеруге тырыстық.

1. Аударма – ақын-жазушыларымыздың өзге елдерге шығатын әдеби баспалдағы сияқты. Біздің қаламгерлердің бұл жағынан мүмкіндігі қай деңгейде?

Танагөз ТОЛҚЫНҚЫЗЫ: Мүмкіндік көп. Іздеген адам табады. Тек көп жағдайда аударма мәселесі қаржыға келіп тіреледі. Қаражаты бар адамға аударма жасату - еш қиындық тудырмайды. Бірақ бұның екінші жағы бар. Ол – сауатты аудармашы табу мәселесі. Бұл – күрделі мәселе. Себебі Қазақстанда еуропа тілдеріне тәржімалайтын әдеби аудармашылар мектебі әлі қалыптаспаған. Қалыптаспаған себебі - бұл мәселеге мемлекет тарапынан мүлде көңіл бөлінбейді. Өйткені материалдық құндылықтар бірінші орынға шығып кеткен. Рухани құндылық ең соңғы орынға ысырылған. Сондықтан тек жекелеген аудармашылардың жанкештілімен бірен-саран әлемдік әдебиет өкілдері қазақ тіліне түпнұсқадан аударылған.

Нұрлан ҚАМИ: Жазушының шығармасы өзге тілдерге аударылу арқылы ғана басқа халықтарға таралатыны түсінікті, әрине. Туындылары өзге елдердегі оқырмандардың назарына іліккені қаламгердің мерейін өсірсе, халықтың абыройын арттырады. Демек, бұл мемлекеттік деңгейде қолға алынатын шаруа. Дос сүйініп, дұшпан күйінетіндей ең сапалы шығармалар ғана таңдап алынуға тиіс. Алайда, руханият тұрғысынан аса маңызды осы жұмыс қалай істеліп жатыр? Аударылатын кітаптар қалай іріктеледі? Жазушылар одағы не тындырып жүр? Мәдениет министрлігі тиісінше бақылау жүргізіп отыр ма? Жалпы, осыған басшылық жасап, бір орталыққа ұйыстырып отырған ұйым, мекеме бар ма?

Бірінші сұраққа жауап беру үшін әуелі осы және осылардан туындайтын басқа да толып жатқан сұрақтардың жауабын іздеуге тура келер еді. Немесе Сәбет өкіметінің кезінен мұра боп қалған, зіл батпан салмағы бұл күндері бұрынғыдан еселеп арта түскен сол баяғы бір жауаппен шектелеміз: Қазанның құлағын ұстағандар мен қолында билігі, қалтасында ақшасы барлардың және солардың соңына ерген жағымпаздар мен жарамсақтардың аузымен құс тістеген қанатты тұлпарларды басып озып өте шығатын көтерем тұғырлары тұрғанда қарапайым қаламгерге кім жол беретін еді! Ондайда ұят-аят, жөн-жосық, ұлттық намыс, ел намысы, әлгі пысықайлардың өздері аузынан тастамайтын «әдебиет ардың ісі» деген қағиданың бәрі жайына қалады.

Еңсеңді езіп, жігеріңді құм қылатыны – осы сорақылықтардың бәрі ғасырлар бойы аңсап күткен Тәуелсіздікке қол жеткізіп, Егемендік алғаннан кейін жаппай орын алып отыр. Бұрын ондайға Жасаған Жалғыздың өзі адамдықтан жұрдай қылып жаратқан алаяқтар мен арсыздар ғана, оның өзінде ілуде біреу ғана барушы еді. Ал, қазір... «Бәлен жерде алтын бар, барсаң бақыр да жоқ» деген осы емес пе өзі? Құдай өйтіп түңілуден сақтасын, беті аулақ! Бірақ, әзірше жағдай осы, қатардағы қаламгердің мүмкіндігі туралы айтудың өзі артық. Төрт аяғын тең басқан, «самородный сары алтыннан» соғылған жаухар шығармаңды қорғасыннан құйылған қара көбіктің салмағы басып кетеді.

Зәуре БАТАЕВА: Бұл сұрақ бүгінде қазақ жазушылары мен ақындарының арасында жаппай ажиотаж туындатып отырған сияқты. Ағылшын тілінде басылуды «престиж» бен «понтқа» айналдырып алмай, мәніне үңілгеніміз дұрыс. Бұл үрдісті мұқият зерттеп жүрген аудармашы ретінде бұл сұраққа барынша жан-жақты жауап беріп көрейін.

Бұл жерде алдымен ол аударманың мақсаты не деген сұрақ қою керек. Шетелде шықты деген аты ма әлде кітапты сату ма?

Егер қаржы болса, шығарманы аудартып, ақшасын төлеп, АҚШ пен Еуропа баспаларынан шығару сөз емес. Оған ешбір шектеу жоқ және ондай шығармалар іріктелмейді. Бұндай баспаларды батыста “vanity”, яғни «мансап» баспалары деп атайды. Cебебі баспагерлер үшін ақшаға басу табыс көзі емес, табыс көзі – кітап сату. Соңғы жылдары бірнеше қазақ жазушыларының шығармалары осындай баспалардан шығып та жатыр. Әбдіжәміл Нұрпеиісовтің «Қан мен Тер» романы (2013) мен Герольд Бельгердің шығармалар жинағы (2016) жарық көрді. Кітаптар Амазон вебсайтының барлық филиалдарынан ұсынылды. Ал олар сатыла ма, оқырмандар ұната ма, жұмсалған қаржы ақтала ма, уақыт көрсетеді.

Ал егер аударманың мақсаты басқа тілдерде үлкен тиражбен сатылу болса, яғни, оқырманға жету болса, оның жолы оңай емес. Ең алдымен нарық пен аудиторияны зерттеу керек. Батыс оқырмандарына не қызықты деген тұрғыдан аздаған шолу жасалық. Мысалға Орталық Азия аймағынан басқа тілдерге көп аударылған Шыңғыс Айтматовты алайық. «Ақ кеме» ағылшын тілінде 1972 жылы шыққан. Шығарманың оқырмандарға ұнағанын Амазон вебсайтындағы оқырман пікірлерінен-ақ көруге болады. Бірақ кітап қайта басылып шыққан жоқ. 1988 жылы «Боранды бекет» романы Индиана Университетінің баспасынан шықты. Бұл кітаптың университет баспасынан шығуы және алғысөзді Кеңес құндылықтарын зерттеуші антрополог маманның жазуы – бұл романның әдеби шығарма ретінде емес, антропологиялық тұрғыдан қызықты болғанын көрсетеді. Бізге «Айтматов батысты мойындатты» деген миф ұнағанымен, шындығында оның ағылшын тіліндегі ең белгілі шығармасы оның романдары емес, «Жәмилә» әңгімесі болып табылады. Париж, Берлин, Лондон қалаларындағы ең үлкен кітап дүкендеріне кірсеңіз, «Жәмиләні» ғана табасыз. Ал түрік жазушысы Орхан Памуктың барлық романдары 63 тілге аударылып, дүкендерде толып тұр. Неге? Себебі сұраныс бар. Оқырмандар сатып алып жатыр. Ал бұның себебі көп. Орхан Памук – Стамбулдағы Robert College деп аталатын ағылшын тілді мектепті аяқтаған, яғни, бала кезінен әдебиетті ағылшын тілінде оқиды. Үш жыл АҚШ-та тұрған. Әлі күнге дейін жылына бір рет Колумбия университетінде дәріс береді. Ағылшын тіліне аударылмай тұрып, Памуктың шығармалары Түркияда бестселлер болды. Памуктың шығармаларын ағылшын өзінің досы Маурин Фрили деген аудармашы аударып жүр. Ол аудару жұмысына тікелей өзі қатысып, қажет болса, шығарманы бейімдеп отырады. Ол бұл аудиториямен таныс. Ағылшын тілін білгендіктен, әлемдегі әдеби үрдістерді қалт жібермейді. Енді 1945 жылы АҚШ-та бестселлер болған Ше Лаоның «Рикша» шығармасын алайық. Бұл шығарманы қытай тілінен аударғанда Эван Кинг өте көп өзгерістер енгізген. Оқырманның талабына қарай бейімдеген. Яғни, аудитория қажеттілігін білу өте маңызды.

Алмат ИСӘДІЛ: Аударма – әдебиеттегі шекараларды бұзатын сала. Тәржіманың арқасында қазақ оқырмандары шетелдің кезкелген әдебиетімен сусындап келеді. Кезіндегі кеңес дәуірінде де қазіргі заманда да өзгені өзімізге аудару үрдісі толастаған емес. Керісінше қазақ әдебиетінің өзге тілдерде аударылып, басылуы кемшін.

Бүгінгі күні әдеби аударма автордың жеке шаруасы сияқты болып қалды. Әдеби кеңістікке өзің шығып, қаламдас, әріптестер тауып, қаржы-қаражатын реттеп, аудармашылармен келісу сияқты мәселелерде шапқылап жүруіңе тура келеді.

Меніңше, бұл жағдайды мемлекет тарапынан жүйелеп, саралап, бір жолға қою керек сияқты. Себебі, аударма арқылы, ұлт әдеиетінің көркем мазмұны арқылы қазақты әлемге таныта түсеміз. Осы орайда, жуырда ғана жарияланған Елбасымыздың рухани жаңғыруға қатысты келелі мақаласындағы ұтымды ұсыныстар мен тың идеяларды тиімді пайдаланып, іске асыра алса – төл әдебиетіміздің көкжиегі кеңейе түсері сөзсіз. Қаншама тамаша туындылар әлемдік кеңістікке шығу кезегін күтіп тұр!

Бір қуанатынымыз, қазіргі кезде кезкелген шет тілінен тікелей қазақ тіліне аударма жасай алатын сауатты буын қалыптасты. Бұрын әдеби аудармалар негізінен орыс тілі арқылы іске асырылғандықтан, көп дүниелер орыс дүниетанымы аясын шиырлап қалғаны рас.

Жақында ғана Испан халқының көрнекті ақыны Падрон мырза бір шоғыр қазақ ақындарының өлеңін испан тіліне аударып, жариялады. Өз кезегінде Падронның поэзиясы қазақ тілінде сөйледі. Осындай игілікті де ізгі шаруаға ұйытқы болып жүрген қос ақын-аудармашы Дәурен Берікқажыұлы мен Танагөз Толқынқызының ерен еңбектерін ерекше атап өткен жоқ. Испандық қаламгер Астана төріне арнайы келгенде де құрақ ұшып, күтіп алып, алақандарына салып жүрген де осылар. Бұл екі ақын да ешқандай қалталының қолдауынсыз, мемлекеттік демеусіз, жоғарыдан түсетін тапсырмасыз-ақ қазақ әдебиетінің еуропаға баспалдағын жасап келеді. Меніңше, әдебиет осындай өрелі талант иелері мен шынайы жанашырлардың арқасында серпіліп тұратын сияқты.

Шынар ӘБІЛДӘ: Аударма – өте маңызды әрі қажетті сала. Бізде кенжелеп тұр. Мына іргедегі Ресей мен біздегі нарқыты салыстыруға келмейді. Олар жылт еткеннің бәрін орысшаға аударады, кішкентай дүниенің өзін ағылшынша сөйлетіп жібереді. Бізде аудармаға мән берілмейді. Аударманың алапат қауқарын сезіне қойғамыз жоқ. Біздің елде жазушы да көп, ақын да көп, аударуға лайық проза мен поэзия жеткілікті. Бірақ сол тар шеңбердің ішінен ауытқымадық, өз тілімізден асып, шетте таныла қойғаны некен-саяқ. Ол үшін жазушыларымыз не шет елге барып тұруы керек, не шетелмен байланысы өте тығыз болуы тиіс. Еңбегі пәлен тілге аударылған Әуезовтен кейін туындысы үздіксіз аударылған жазушыны өз басым естімедім. Бірақ ара-тұра жекелей әдеби байланыстарының арқасында шет тілдеріне аударылып басылып жүрген авторлар бар. Бірақ бұл жүйелі құбылыс емес. Сондықтан олардың еңбегі әлемге танылды деп тағы айта алмаймыз. КСРО кезіндегі жүйе үзілді. Қазір әр жазушы, әр ақын өздігінше өмір сүріп, арпалысып жүр. Әдебиетті ешкім керек қылмай тұрғанда, аудармаға көңіл бөлуі екіталай. Аударманың маңызын түсінетін, түсіндіретін буын қалыптасқанша солай кете береді...

Аударуға тиісті потенциал бар болғанымен, сол әлеуетті жарқ еткізіп көрсетуге мұрша жоқ. Бәрін тығырыққа тіреп қойып, әлемге жаутаңдап отырмыз. Біздегі әдебиетке деген немқұрайлылық аударманы да ақсатып отыр. Әдебиет – жаһандық қару. Бірақ біз әлемдік майданға таяқ ұстап шыққан сарбаздың күйін кешіп отырмыз.

2. Көркем әдебиетте аударма жасалғандағы басты қателік неде деп ойлайсыз?

Танагөз ТОЛҚЫНҚЫЗЫ: Басты қателік – сөзбе сөз калька түріндегі аударма жасау жаппай белең алған. Бұл қасиет - шығарманы өлтіреді. Сондықтан біз көптеген орыстың классикалық шығармаларын қазақ тілінде емес, орыс тілінде оқуға тырысамыз. Себебі қазақшасын оқысаңыз, әр жолын екі-үш рет оқығанда ғана түсінесің. Және оның орыс тілінің орамымен аударылғанын бірден аңғарасың. Әп-әдемі шығарманың жұлым-жұлымы шығып, оқып біткенше берекең қашып, діңкелеп бітесің. Көркем, жатық аудару – екінің бірінің қолынан келетін шаруа емес. Аудармашы – көзге көрінбейтін, бірақ орасан зор қиын міндетті мойнына алған адам. Оның еңбегі ешқашан еленбейді. Машақаты көп, бірақ көзге көрінбейтін һәм еленбейтін еңбекті кім батылы жетіп істей алады? Ешкім. Кез-келген шығармашылық адамы аудармамен айналысқанша, өзімнің бір өлмейтін туындымды жазбаймын ба?-деген пенделік ойы болады. Аудармаға төгілген терді, өз шығармашылығына жұмсау әлдеқайды тиімді.

Нұрлан ҚАМИ: «Тауық сойса да қасапшы сойсын» деген сөз бар, кез-келген істі сол кәсіптің маманы істеуге тиіс. Тағы да сол – соңғы 25 жылда аударылған шығармаларды оқысаңыз шалағайлықтан көзіңіз сүрінеді. Ал, кітапта редакторы көрсетілген. Бұл қалай? Аудармашысы аудара алмаса, редакторы түзете алмаса, соны аудармай-ақ қойған дұрыс болмас па еді? Немесе баспаның өзің жауып тастаса? Аудармашылардың аты-жөнін қарасаң, белгілі қаламгерлер. Шарасыздықтан не айтарыңды білмейсің. Жауапкершілік жоқ, ұят жоқ, оқырманды сыйлау жоқ, тілге деген, сөзге деген құрмет жоқ. Осы көп «жоқтың» бәрі түптеп келгенде бір ғана «жоққа» тіреледі – «қазанда қақпақ жоқ»! Сондықтан, көркем аударманы «есектің артын жуу» деп білетін «иттерден» ұят кеткен. Ал, аударма деген өнер емес пе?! Сөз өнері!..

Зәуре БАТАЕВА: Қазақ тілінде жазылған шығармаларды басқа тілдерге орыс тіліндегі аудармасынан емес, қазақ тілінен аударған дұрыс. Басты қателік осында. Өкініштісі – Мұхтар Әуезовтің шығармалары ағылшын тіліне тағы да орыс тілінен аударылып жатыр. Дәнекер тіл арқылы аударылған шығарманың тілдік қасиеттері жоғалып, тіпті жазушының айтпақ ойы мүлдем басқа нәрсеге түрленіп кетуі ғажап емес. Мысалы, Толстой, Чехов және Достоевскийдің шығармаларын ағылшын тіліне ең алғаш аударған Констанс Гарнетті қос тілді жазушы Владимир Набоков, кейіннен Иосиф Бродский қатты сынаған. Набоков Гарнеттің аудармаларын мақтаған Джозеф Конрадқа осы жалған пікірі үшін тіпті ренжіген. Бұның себебі – Констанс Гарнет орыс тілін шала білетін, орыс мәдениетінен хабары жоқ, дилетант аудармашы болған және түпнұсқадан мүлдем ауытқып, өз тәржімесін ұсынған. 20 ғасырда орыс классиктерін көптеген басқа аудармашылар да тәржімелеп көрді. Солардың арасында 90 жылдардан бері орыс классиктерін түгел қайта аударған Лариса Волохонская (орыс) мен Ричард Певир (америкалық) жұбының аудармалары әзірге ең үздік аударма ретінде танылуда. Әрине, шығарманы екі тіл иесі бірлесе аударса – ең тамаша әдісі сол болмақ. Қазақ тілінен ағылшын тіліне тікелей аударатын буын өсіп жетті. Бұл мәлімдемеме бір дерек келтірейін. Ұлыбританияның бірнеше университетінің лингвистика факультеттері Қазақстаннан келген студенттердің аударма жұмыстарын тексертеді маған. Биыл бір студент әдеби аударма саласын таңдап алған екен, Мұхтар Мағауиннің бір әңгімесін ағылшын тіліне аударыпты. Дайын тұрған еңбек. Өңдесе болғаны. Сондықтан қазақ жазушыларын орыс тілінен, оның үстіне біздің мәдениетімізді білмейтін аудармашыларға аударту қателік.

Ал керісінше, әлем классиктерін қазақ тіліне аударғанда, аудармашылар дұрыс іріктелмейді. «Асыл мұра» жобасымен аударылған әлем классиктерінің көбі қажетті деңгейде аударылған жоқ. Шығармаларды білікті мамандар емес, кім болса сол аударды. Конкурс жариялап, жазушылардан комиссия құрып, ең күшті аудармашыларды іріктеп алу қажет еді. Бұл жобаға қазақша шала білетін адамдар да қатысты. Тілімізді ешкім менсінбейді деп жұртқа өкпелейміз. Ал бұл аудармаларды кім жасады? Тіліміз үшін аса маңызды осындай жобаны іске асырған адамдар неге жауапкершіліктен жұрдай? Бұл өз балаларынан ұрлағанмен бірдей емес пе!

Алмат ИСӘДІЛ: Көркем шығарма аударғанда оның «ксероксін» жасау шарт емес. Ең бастысы түпнұсқадаға ойды, көркемдікті, сөз астары мен ишара, теңеулердің барынша дәл баламасын табу. Мысала, өлең аударғанда мазмұнын аша алғаның мен формасына келтіру қиын. Аудармашыны – түпнұсқа авторымен бәсекелес десе де болады. Аударылған шығармада сенің емес, түпнұсқа авторының қолтаңбасы, стилі анық сезіліп тұрмаса – басты қателік осы.

Шынар ӘБІЛДӘ: Аударма әлеммен қарым-қатынас орнату. Біздің қарым-қатынасымыз әлі де үдеден шыққан жоқ. Яғни, аударма саласы бағалау мен қамқорлықты талап етеді.

Қазақ тілі өте бай тіл. Оның ауқымы кең. Қазақ тілінің шұрайлы, құнарлы қатпарларын өзге тілдерге де солай қанық, ұғынықты, әрі көркем жеткізу қазақ емес аудармашыларға қиындық тудыратындай болады өзіме. Сондықтан аудармашыға екі есе жауапкершілік міндеттеледі. Осы міндетті ескеріп отырған кім бар? Әзірге тек аудармашының ішкі мәдениеті мен кәсіби біліктілігіне ғана тәуелді. Аударма – әрі қиын, әрі қызық сала. Әсіресе, әдеби аударма жасаудың қиындығы көп. Оның сүрлеуіне бір түскен адам көп қиындық көруі де, және сол қиындықтан көп үйренуі де табиғи құбылыс.

3. Біраз жыл болды, Нобель сыйлығын алған қаламгерлердің шығармалары аударылып келе жатыр. Осы тұрғыда аудармашыларымыз нобелианттардың аурасын оқырманына қаншалықты сезіндіре алды деп ойлайсыз?

Танагөз ТОЛҚЫНҚЫЗЫ: Нобель сыйлығына қатысты өзімнің жеке қалыптасқан көзқарасым бар. Бұл сыйлықты әділ берілетін сыйлық деп есептемеймін. Саяси астары бар, ойынға құрылған сыйлық маған мүлде тартымсыз болып көрінеді. Сондықтан Нобель сыйлығын алғаны үшін ғана оның шығармашылығымен танысу күлкілі сияқты. Сондықтан нобельдіктерді аңдып отырып оқу – ғадетімде жоқ. Кезінде Лев Толстойға бұл сыйлықты бермей қойған. Ал ғаламда Лев Толстой масштабындағы жазушы бар ма? Ол – біреу. Және оның орнын енді ешкім баса алмайды. Сондықтан сіз айтып отырған Нобель жұлдыздарының шығармаларымен таныс емес екенімді мойындаймын. Сондықтан аударма сапасы туралы баға бере алмаймын.

Нұрлан ҚАМИ: Нобель сыйлығы саяси жүлдеге айналып кеткелі қашан! Алғаш рет «Сатанинские стихи» деген оқуға тұрмайтын кітапсымақ Нобель алғанда түңілгенмін. Бүкіл әлем халқы назар тігіп отырған ең беделді халықаралық сыйлықты әлгі жазушысымаққа мұсылман дінін, Құдайдың кітабын, ұлық пайғамбарымызды мазақ қылғаны үшін берген бе сонда? Одан басқа себеп таппадым. Мұсылмандардың не жазығы бар еді? Ал, былтырғы сыйлықққа ессіз тобырды ібілістің әуенімен елітпек болып сахнада селкілдеп-секеңдеп, қиқылдап-шиқылдап жүрген әншісымақты лайықты деп танып, күллі адамзатты келеке етті. Оның алдындағы жүлдегер Светлана Алексиевич жазушы емес, журналист қана. Жүлде алған шығармасы – көркем туынды емес, журналистік зерттеу. Әдебиет саласындағы Нобель сыйлығын келесі жолы елдің алдында бұтын керіп, белін бұраңдатқан биші немесе сахнаға шығып елді әжуалаған сайқымазақ алып жатса таң қалмайтын болдық. Кезінде осы сыйлықтан бас тартып Лев Толстой дұрыс істеген-ау, сірә.

Өз басым Нобель сыйлығын алғандардың бәрінде бірдей «аура» бола береді деп ойламаймын. Кімнің шығармасы шынайы – сонда аура бар. Дулат Исабековтің, Тынымбай Нұрмағанбетовтің, Бексұлтан Нұржекенің, Кәдірбек Сегізбаевтың, ақындардың тоқсан пайызының шығармасының кез-келген бетін ашып оқи беріңіз - қазақи «аураның» хош иісі аңқып қоя береді! Светқали Нұржанның поэзиясындағы сонау Маңғыстаудан Алматыға арқырап жеткен аурасының асау лебі сезіміңді шарпып, рухыңды жаңғырта түсетініне кім дау айта алады?

Зәуре БАТАЕВА: Соңғы 10-15 жылда Нобель сыйлығын алған Элис Манро, Патрик Модиано мен Светлана Алексиевичтің шығармаларының қазақшаға аударылғаны жайлы естімедім. Орхан Памуктың бір шығармасы аударылғанын естідім, бірақ аударманы әлі көрген жоқпын. Сондықтан «Асыл мұра» аясында аударылған шетел классиктеріне тоқталайын. Мысалы, Гюстав Флобердің «Бовари ханым» атты романы – әлемдегі ең үздік шығармалардың бірі. Шығарма қазақшаға орыс тілінен аударылды. Орыс тілінде бұл шығарманың үш аудармасы бар. Соның ішінде Александр Ромның аудармасын мамандар мақтайды. Ал қазақ тіліне сапасы нашарлау Николай Любимовтың аудармасынан аударылған. Яғни, бұл жағы мұқият зерттелмеген. Екіншіден, шығарманы Флобердің шығармашылығынан, француз мәдениетінен және француз тілінің ерекшеліктерінен мүлдем хабары жоқ адам аударған. Мысалы, мұғалім Шарль Боваримен сыпайы «сіз» деп сөйлеседі, қазақшаға біресе «сен», біресе «сіз» деп аударылған. «Дулығаңызды тастаңызшы» (Débarrassez-vous donc de votre casque) - дейді мұғалім кейіпкерге. Француз тіліндегі «casquette» деген бас киімді әзілдеп «шлем» дейді сайқымазақ мұғалім. Любимов бұл сөзді қандай да бір себептермен «фургон» деп қате аударған. Қазақ тіліне де «Сіз өзіңіздің арбаңыздан құтылыңызшы» деп қате аударылған. Бұл күлкілі мысал, бірақ осындай олқылықтарға толы шығарманы оқыған адам автор туралы қате пікір қалыптастырады ғой. Бұл мысалдар аудармашының материалды білмей, тура аудара салғанын көрсетеді. Аударма жасаған адам материалды жақсы білу тиіс, автордың стилін жеткізе білуі тиіс. Бұл – үлкен жауапкершілік.

Алмат ИСӘДІЛ: Нобелианттардың аудармасы туралы аз-кем пікір айтуым үшін, әуелі сол тәржімалардың бір парасын оқып алуым керек.

Өзіме кейінгі кезде қайыра бір оқыған Мәди Алжанбайдың жапон прозасынан аударғандары ұнайды. (Орыс тілі арқылы). Әсіресе ақын Ғалым Жайлыбай ағамыздың кейінгі жылдары жазылып, резонанс тудырған «Қара орамал» поэма реквиемі мен «Ақ сиса», «Тамакөшкен» поэмалары орыс тіліне сәтті аударылған.

Шынар ӘБІЛДӘ: Аударылған еңбектерді оқымағанмын, жауап бере алмаймын.

4. Жалпы, аудармашылардың еңбегі қаншалықты бағаланып келеді?

Танагөз ТОЛҚЫНҚЫЗЫ: Мүлде бағаланып көрген емес. Ең құрымаса, аударма ақысы төленбейді. Сондықтан аудармадан сапа іздеу – ақымақтық. Мен Маршактың Роберт Бернсті аударған көркем аудармасына қатты қайран қалғанмын. Оны сан мәрте қайталап оқи беретінмін. Одан кейін бірде бір аудармаға олай таң қалып көрген емеспін. Қазақ ақындарының ішінен Дәурен Берікқажыұлының Америка поэзиясын қазақша аударған еңбегі – өте сәтті шыққан, жұмыр, артық сөз қосылмаған, дәл, ұйқасы шымыр көркем аударылған еңбек екенін мойындаймын. Оны өзіне де айтқанмын. Өкінішке орай, аудармашы еңбегіне қаламақы төленбейді. Шынтуайтында, олардың еңбегіне қыруар қаражат бөлу керек. Өйткені олар – ел мен елдің арасын жалғайтын руханияттың алтын көпірі.

Нұрлан ҚАМИ: Қандай еңбектің де бағасы – оған төленетін ақы. Көркем әдебиет үлгілерін аударып жүрген аудармашылардың еңбегіне дұрыс ақы төленбегелі - тағы да ширек ғасырдан асып барады. Бұл тек материалдық жағы, рухани жағын айтпасақ та болады.

Зәуре БАТАЕВА: Бағалау дегенде, жалақысы жайлы болса, өзім куә болған «Асыл Мұра» аясында жалақы өте төмен болды. Меніңше, бұл жағдай әлі де өзгерген жоқ. Арзан бағаға жылдам аудартып алудың артында не тұрғанын бәрі жақсы біледі. Оған қоса, орыс және шетел жазушыларын қазақшаға аударып жүрен аудармашылар жайлы ақпарат жоқтың қасы. Егер бағаланса, қазақ тілі сияқты шағын тіл үшін аударылған әдебиет өте маңызды сала. Әдебиет институттары мен баспалар бірлесе атқаратын жұмыс, әрине. Сафуан Шәймерденовтер сияқты мықты аудармашылар жоқ емес, бар деп ойлаймын. Солардың еңбектерін бағалап, аты-жөнін атап, еңбектерін талдап, сұхбаттасып, оқырман алдына көбірек шығарса, үлгі болар еді талпынып жүрген жастарға.

Алмат ИСӘДІЛ: Өз басым аудармаларыма қаламақы алып көргем жоқ.

Шынар ӘБІЛДӘ: Еңбегі лайықты бағаланған аудармашыны көрмедім. Біздегі аудармашылар экстремал спортшылардың кебін киіп отыр. Мықты аудармашылардың еңбегі еленіп, керемет табыс тауып отырса, аударманың дамығаны. Ондай құбылыс жоқ қой. Шет тіліне аударылатын да, қазақ тіліне аударылған да еңбек өте аз. Мұндай қарқынмен әлемді де танымаймыз, әлемге де танылмаймыз. Бізде даму жолына түсерліктей екпін жоқ. Өйткені, әдебиет өзіне қаратудың орнына, өзі жәутеңдеп отыр.

5. Әдеби аударма жасағанда аудармашыларға қандай басты талаптар қойылу керек? Және аударылатын кітаптар қандай критерийлер арқылы таңдап алыну керек?

Танагөз ТОЛҚЫНҚЫЗЫ: Ең бірінші, олар шет тілін ана тілі дәрежесінде жетік білуі керек. Екіншіден, олар шығарманың рухын жеткізуі керек. Сөзбе сөз аудармаға, калькаға жабысып қалуға мүлде болмайды. Ең бірінші шығарманың рухы аударылуы керек. Ол не деген сөз? Шығарма екі тілде де оқылғанда әсері жоғалмауы шарт. Аудармашыларды шетелде білімін жетілдіруге мемлекет тарапынан қаржы бөлінуі керек. Әдеби аударма институттары ашылу қажет. Аудармашылар мектебін қалыптастыруымыз керек. Оған біз ерекше құлшынып отырмыз. Тек мелекет тарапынан қолдауға зәруміз. Себебі осының бәрін қалыптастыру – қаражат мәселесіне келіп тіреледі.

Дүниедегі нағыз байлық – қымбат вилла, теңізде жүзетін жеке яхта, көкте ұшатын жеке тікұшақтар мен банктегі көк қағаздар емес, нағыз байлық – адамның ішкі рухани байлығы. Ол байлықты ешкім тартып ала алмайды. Дүнияуи байлықты адамдар күні үшін сыйлайды. Ал рухани бай адамға бүкіл адамзат магниттей тартылып, ес түссіз ғашық болады.

Нұрлан ҚАМИ: Қандай еңбектің де бағасы – оған төленетін ақы. Көркем әдебиет үлгілерін аударып жүрген аудармашылардың еңбегіне дұрыс ақы төленбегелі - тағы да - ширек ғасырдан асып барады. Бұл тек материалдық жағы, рухани жағын айтпасақ та болады.

Зәуре БАТАЕВА: Аударма – өте күрделі сала. Бұл жерде тілдерді білу жеткіліксіз. Мәдени ерекшеліктерді жеткізе білу үшін аудармашы екі мәдениетті де өте жақсы білуі талап. Одан кейін әдеби аудармашы автордың шығармашылығымен таныс болуы маңызды. Мысалы, Лидия Дэвис – Американың ең атақты жазушыларының бірі. Оның 2011 жылы ағылшын тіліне аударған «Бовари ханымы» ең тамаша тәржімеленген шығармалардың бірі болып саналады. Лидия Дэвис бірнеше жыл Францияда тұрған және Флобердің шығармашылығын әбден зерттеген маман. Бұл мысалды «в идеале» деген мағынада беріп отырмын.

Ал енді ағылшын тіліне аударуға келсек, шығарма іріктеу аударманың мақсатына байланысты болады. Мысалы, жуықта АҚШ-тың бір-екі университетінің баспалары Орта Азия жазушыларын ағылшын тіліне аудару жайлы хабарлама жариялады. Бұл баспаға қандай шығармалар қажет екендігін осы жобаның ұйымдастырушылары анықтайды. Жалпы, біздің жағдайымызда Бақтыгүл Маханбетова айтып жүрген әдеби агенттік қажет-ақ дүние. Баспалармен сөйлесіп, ұсыныс жасап, конкурстарды тауып, қандай шығармаларды ұсынуға болатыны жайлы ақпаратты жеткізетін сондай агенттік болса, жазушыларға үлкен көмек болар еді. Аударма саласына міндетті түрде жағымды әсерін тигізер еді. Бақтыгүлдің бұл тамаша бастамасын елдегі зиялы қауым қолдап, қалталы азаматтар демеушілік көрсетеді деп сенемін.

Алмат ИСӘДІЛ: Әрине, аудармашыға алдымен керегі тіл. Аударма жасалатын шығарма аудармашының табиғатына жақын, жан дүниесімен үндес болса тіпті жақсы. Ал, өзімізде сұранысқа ие, оқырманы көп кітаптар өзге елдерде де оқылады деп ойлаймын.

Шынар ӘБІЛДӘ: Аудармашыға қойылар басты талап тәжірибенің молдығы. Тәжірибесіз аударма дамымайды. Әр салада солай ғой. Дегенмен, аудармада сол тікелей көрініс табады. Екі тілді де терең білуі, ұғымдарды қатар үйлестіруден қателеспеу. Аударылатын кітаптар ортаңқол жазушылардың есте қалмайтын кітаптары емес, ондай мазмұндағы әдебиет қазақтың өзінде де жеткілікті, әрі сапасы мен айтары әлдеқайда халыққа жақын. Адамзат баласына үйретері бар, ескертетіні көп, тұлғаның жетілуіне сеп боларлық критерийлермен алынуы тиіс. Әдеби шығарма адамды жақсылыққа үндеуі керек, қиындықты жеңуге ынталандыруы тиіс. Қай заманда да солай болған, бола береді. Әдебиет адамның ішкі менін тәрбиелейді. Қиялын шыңдайды. Және жақсылыққа үндеудің әр түрлі формасын салыстырмалы түрде көрсетуге бейімделген шығармалар аударылса, өміршең болар еді.