Жастар әдебиеті: үміт пен күдік

Осыдан он жыл бұрын «Қазақ әдебиеті» газетінде жастар жиналып, әдебиет тақырыбында ой өрбіттік. Дөңгелек үстелге Тоқтарәлі Таңжарық, Ерлан Жүніс, Лира Қоныс, Өміржан Әбдіхалық, Мақсат Мәлік, Айгүл Сейілова, Дархан Бейсенбек... тағы да басқа талантты жастар қатысып еді. Пікірталас қызықты және тартысты болды. Арада біраз уақыт өткесін Жазушылар одағында бір кеш өтті. Сол кеште Мұхтар Мағауин әңгімесін «Қазақ әдебиетінен» жастардың пікірін оқыдым» деп бастап, дөңгелек үстелде айтылған жастардың көзқарасымен келіспейтінін айтып, біраз сынады. Сонда дөңгелек үстелге қатысқан қыз-жігіттердің кейбірі «Мұхтар Мағауин біздің пікірімізді оқып, мінберде айтып жатса, бізді елеп-ескергені» десе, бірі «Біз әдебиетке сөз өнері қоғамға керек емес кезде келдік. Аға буын маңдайымыздан сипамаса сипамасын, еркіндігімізді шектеп, басып тастамаса екен» деп ренжіді. Шын мәнінде, еркін едік, максималист едік, әлде өзімізді әдебиеттің болашағы сезіндік пе екен?..

Байқағаным, бізден кейінгі буын «Шабыт» туралы сұраққа жауап бергісі келмейді. Бірінің байқаудан көңілі қалған, енді бірі әлі де байқауға қатысып, бағын сынап көргісі келеді. Енді бірі «Біздің пікіріміз кімге керек? Біз әдебиетке керек емеспіз» деп мұңаяды. Жалпы бүгінгі буын ойын ашық айтқысы келмейді.

Бүгінгі жастар өзін әдебиетке керек сезіне ме? Жас ақын Батырхан Сәрсенхан «Мен қазақ әдебиетіне керекпін!» дейді. Ол жастар әдебиетінде пессимистік сарынның басым болуын былай түсінеді: «Егер шаянды қаулаған отқа қамап қойсақ, ол сол шеңберден шыға алмайтынына толық көзі жеткен соң, өзін құйрығымен жаншып өлтіруді бастайды. Біз сол жәндікке ұқсаймыз». Ойландырады...

Біз бұл жолы жас қаламгерлерді әдебиетке қатысты әңгімеге тартып едік...

1. Өздеріңізді қоғамға, қазақ әдебиетіне қаншалықты керек сезінесіздер?

2.Аға буынның көпшілігі «қазақ әдебиетінің алтын ғасыры өтіп кетті» деп болашаққа күмәнмен қарайды. Сіздер қазақ әдебиетінің болашағын қалай елестетесіздер?

3. Жастар әдебиетінде неге пессимистік сарын басым?

4.Жастардың тарихи тақырыпқа қалам сілтемеуінің себебін қалай түсінесіз?

5. Мүшәйралар, «Шабыт», басқа да әдеби байқаулар қаншалықты әділ өтеді?

6.Сіздерді қазақ әдебиетінде қандай мәселе толғандырады?

Олар ұлт шеңберінен шыға алмай қалды

Еділбек ДҮЙСЕНОВ:

1.

Қоғамға керексіз екенімді білем. Қоғамның менің шығармашылығыма керектігін және сезінем.

2.

Меніңше, «алтын ғасыр» деген тіркес орыс әдебиетінде ғана қолданылады. Орыстың әдебиет сыншысы М.Антоновичтің Пушкинді көш басына қойып, Гоголь, Тургенев, Достоевский, Толстой, Крылов, Лермонтовтарды тізбектеп келіп, ақыр аяғын Тютчевтен аяқтайтын «Әдеби дағдарыс» мақаласында алғаш көрінген тіркес қой. Осы орыс сыншылары француз әдебиетінің «алтын ғасыры» турасында да сөз қозғайды. Бірақ француздардың өзі «біздің алтын ғасыр» деп әспеттеп сөйлемейді.

Орыстың «алтын ғасырындағы» тұлғалар – әлем әдебиеті аспанындағы алып жұлдыздар. Әрқайсысы адамзатқа керек дүниені айта алғандар. Ал біздің «алтынғасырлық» деп жүрген ақын-жазушылардың басым көпшілігі ұлт шеңберінен шыға алмай қалды. Мұны мойындауымыз керек. Әлемге Жұмекенімді және бір-екілі ақын-жазушымды ұялмай көрсете алатынымды білемін. Қысқасы, «алтын ғасыр» алда деп ойлаймын.

3.

Басқаларды білмеймін, өз басым айқайшыл, ұраншыл поэзиядан жалықтым. Және пессимистік сарын деу де – біржақтылық. Бұл тақырыпта көп нәрсе айтуға болады. Бірақ ақылмансудың қажеті қанша?

4.

Тарихи тақырыпқа қалам сілтеуді: болған оқиғаны ұзын-сонар сөзбен баяндап, кірпіштей кітап жазу деп түсінбеу керек шығар. Ол – тарихшылардың ісі. Жастардың ең басты міндеті: тарихқа оралып, ақ-қарасын айқындап, жаңашылдық, көркемдік арқылы оқырман санасында жаңғырту. Тарихи тақырыпқа жастар жазып та жүр.

5.

Қаншалықты әділ өтеді дейсіз бе? Осы сұрақтың қаншалықты қажеті бар? Бұл даңққұмарлар пен дүниеқоңыздар арасындағы көреалмаушылықтан туатын әңгіме болар? Ал «Шабыт» мен үшін қызық емес. Оның қалай өтетінін әдеби ортада жүргендердің бәрі біледі.

6.

Ақсап жатқан жанрлардың жағдайы, еліктеу-солықтаумен жүрген жастардың уақытты ұрлатып жатқаны, «әдеби ортадағы» ағалардың түкке керегі жоқ «шай басындағы» дау-дамайлары... бәрі шаршатады...

Жүлдесі қомақты мүшәйраларды «шалдар» иеленеді

Жандарбек ЖҰМАҒҰЛОВ:

1.

Қызық сұрақ екен. Өзімді «әдебиеттің ішінде жүрмін» деп есептеймін. Сол себепті, өзіңді керек сезіну керек шығар... Бітірген түгіміз жоқ, бәрін төреші уақыт көрсетеді. Қазір сөздің емес, істің заманы. Сол себепті, еңбектену керек.

2.

«Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры өтіп кетті» деген пікір қай заманда да айтылатын шығар деп ойлаймын. Әдебиет бір орында тұратын нәрсе емес, заманмен, уақытпен үзеңгілес жүреді. Негізінен, қазақ әдебиетінің алтын ғасыры деп ХХ ғасырды айтамыз. Шынында да, ХХ ғасыр қазақ әдебиетінің нағыз алтын ғасыры болды, керемет шығармалар дүниеге келді. Десе де, әр дәуірдің өз алыптары болады. Әдебиетіміз сонымен тоқырап қалды деуге болмайтын шығар?! Қазақ әдебиетінің гүлденуін біз көрмесек те, алдағы уақытта кейінгі толқын – ұрпақтарымыз көретін шығар... Қазақ ұлтынан да әлемді мойындататын ақын-жазушы шығатынына сенемін.

3.

Бұл жастардың келер күнге үмітсіздікпен қарауы деп түсінбеу керек. Жастың аты – жас. Десе де, бүгінгі қоғамның хәлін көз көріп, құлақ естіп отыр. Осыдан соң ақындар күңгірт өлең жазбағанда қайтеді?

4.

Сіздің айтып отырғаныңыз қай жас? Мәселен, егер жас деуге келсе, алдыңғы буын өкілдерінен Ерлан ағамыз поэма жазып жүр. Ақберен аға повесть жазды, одан да басқа жазып жүрген жастар бар. Тарихи тақырыпқа қалам сілтеу үшін өмірлік тәжірибе керек. Үлкен тақырыптарға дайындықпен келу керек.

5.

Белгілі бір дәрежеде әділ өтеді. Алайда, көп жағдайда таныстық шешіп кетіп жатады. Өлеңі мықты емес болса да, ағасы барлары бар, тағысын тағылары деген сияқты... Сосын бізде шалдар жағы да мүшәйра жағалағыш боп кеткен бе деген ойда қаласың. Жүлдесі қомақты мүшәйраларды «шалдар» иеленеді.

6.

Қазақ әдебиетінде аударма мәселесі ақсап тұр. Мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптардың тираж саны артса деген тілек бар. Бізде мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптардың жалпы таралымы 1000-2000, әрі кетсе, 5000. Кітаптар көп жағдайда алыс елді-мекендерге жетпей қалып жатады. Айта берсек, жолға қойылмаған мәселе көп қой жалпы...

...қатарластарымның арсыздығынан көрем

Жанат ЖАҢҚАШҰЛЫ:

1.

Қазақ әдебиетіне өзімнің қаншалықты керек екенімді білмеймін. Мен де ондай сезім жоқ. Бір нәрсе анық: қазақ әдебиеті маған керек. Қазақстандағы қазақ әдебиеті деген әлемде өмір сүрем. Бүгінде әдебиет – әдебиетшілер үшін ғана керек. Ал қоғамға қажеттігімізге келер болсақ, Бағдат Мүбәрактың сөзімен жауап берейін: «Құттықтау мен еске алу үшін керекпіз».

2.

Маған қазақ әдебиетінің алтын ғасыры өтіп кеткені уайым емес. Қасым, Жұмекен, Мұқағали, Өтежан, Қадыры, тағы басқа гений ақындары бар XX ғасырға не өкпе? Мен күміс ғасыр болар ма екен деп алаңдаймын...

3.

Ақындық деген мұң ғана деп ойлайды. Өтірік мұңаяды, өтірік жылайды. Біреуінің қызға қолы жетпеген, біреуі бақытсыз екен... Шаршатады осының бәрі. Орыстар өлеңді «стихотворение» дейді. Яғни, стихияның туындысы. Жаныңда не бар – соны жаз. Жауын ба – жауын, дауыл ма – дауыл. Табиғатта біріңғай жаңбыр ғана болмайтыны секілді, ақын жанында да түрлі стихия болатыны анық.

4.

Тарихи тақырыпқа барып жүргендер жетерлік. Тек оқылмайды ғой. Арнайы бір мүшәйра, арнайы бір тақырыптық кездесу болмаса, тарихи өлең ешкімге керек емес.. Мысалы, мен «Шыңғысхан» деген поэма жаздым. Ерлан Жүніс «Нараду» деген поэма жазды. Бірақ бүгінгі қоғамға Балтабектің «тарихи поэмасы» керек. Бәрі соны талқылап жатыр...

5.

Бірде-біреуінде әділдік жоқ. Бұны біреулер ағалардың әділетсіздігінен көреді. Мен болсам қатарластарымның арсыздығынан көрем. Бәрін бүлдіріп отырған өз буынымыз. Ағалап, жағалап жүріп алған жүлде кімге құт, кімге опа?

6.

Әдебиет – қоғам айнасы дейміз ғой. Біздің қоғамда не болса, әдебиетте де сол бар. Жағымпаздық, жасықтық, бақайесепшілдік, күншілдік...

Бәрінің деңгейі бірдей...

Айжан ТӘБАРАКҚЫЗЫ:

1.

Өзімді әдебиетке келдім деп есептемеймін. Шыным сол...

2.

Ол кісілер «алтын ғасырларынан» өздері өтіп бара жатқаннан соң айтатын шығар... Болмаса, тәуелсіздік жылдарының екінші он жылдығынан бастап әдебиетке келіп жатқан буынды оқымаса керек.

3.

Адамның қуанышты күндерін бөлісетіндеп көп қой. Ал қайғыны бөлісетін мен үшін өлең ғана. Егер поэзиямда пессимистік сарын болса, содан шығар...

4.

Тарихи тақырыпқа қалам сілтеу үшін қуат пен білім керек.

5.

Әділ емес дейін десем, өзім де әдеби байқаулардан жүлде алып жүрмін. Әділ дейін десем, тағы да қисынсыз. Бізде қазір әдеби байқаулардан бұрын «әділ» деген сөзге ешкім сенбейді. Әдеби байқауларда мықты шығармамен қатысып жатса, ешкім жолын кеспейді деп ойлаймын. Тек бізде қатысушылардың деңгейі бірдей болып жатады.

6.

Ойланбаппын...

Әдеби байқауларда әділетсіздік көп

Ажар ЕРБОЛҒАН:

1.

Менің миссиям әдебиетке адал қызмет ету. Қолымнан келгенше, шама-шарқым жеткенше осы бағытымнан таймаймын. Мейлі, қоғамда жеткілікті бағаланбасам да, мейлі, сый-сияпат көрмей өтсем де, мен өз миссияма адал болып өтемін.

2.

Біз ұзақ уақыт бойы бір үлкен мызғымас жүйеде өмір сүріп келдік. Бір күні бәрінің астан-кестеңі шығып, қоғам да, әдебиет те, халық та есеңгіреп қалды. Бір қоғамдық формациядан екінші бір қоғамдық формацияға өткенде кетпеген құндылықтарды жоғалттық. Қоғам капитализмге көшкенімен, әдебиет көшке ілесе алмай қалды. Аға буын өкілдерінің «Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры өтіп кетті» деп болашаққа күмәнмен қарауы өткенді аңсауынан туса керек. Кеңес заманында ақын-жазушыларға барлық жағдай жасалды. Жазушы да адам ғой. Алаңсыз өмір сүріп, шығармашылықпен айналысуы үшін материалдық жағдайы дұрыс болуы керек. Оған да қошемет, атақ, абырой, қоғамның назары керек. Жағдайы жоқ, үй-күйсіз жүрген адамнан жақсы шығарма күту топастық деп білемін. Социалистік дәуірдегі әдебиетті «Қазақ әдебиетінің «алғашқы алтын ғасыры» десек, жаңа дәуірдегі, жаңа формациядағы қазақ әдебиетінің жаңа «алтын ғасыры келеді» деп үміттенем. Ол үшін біз әдебиеттегі ойынның жаңа ережелерін қабылдап, сонымен ойнауға дағдылануымыз керек, яғни, капитализмның заңдарына мойынсұнуымыз керек. Жаңа «алтын ғасырды» жаңа буын қалыптастырады. Біздің алдымызда үлкен бір миссия тұр.

3.

Әдебиет – қоғамның көркем бейнесі, көркем тарихы. Қоғамның өзінде пессимистік көңіл-күй басым болса, әдебиетте осы көңіл-күйдің көрініс табуы заңдылық емес пе?!

4.

Тарихи тақырыпқа қалам тербеу – өте күрделі дүние. Ол үшін тарихты терең білуің керек. Нақты деректермен жұмыс жасап, оны ұшқыр қиял мен логикалық үйлесім жасау арқылы әлдебір шығарма тудыру өте үлкен күш-қайрат пен ұзақ уақытты талап ететін шаруа. Оған қоса біздің тарихымыздың өзі ақтаңдақтарға толы. Тарихи тақырыптарға қалам тербемес бұрын тарихымыздың өзін отаршылдық көзқарастан арылтып, жаңаша көзқараспен қайта жазып шығу керек деп ойлаймын.

5.

Біздегі әдеби байқаулардың ұйымдастыру жағында кемшілік көп. Жас ерекшеліктеріне қарамай ұйымдастырылатын байқаулар бар және «шаппай бәйге алатын» ағаларымыз бен аталарымыз бар. Жүлде қоры да айтарлықтай қомақты емес. Әділетсіздік көп.

6.

Қазақ әдебиеті түгілі, қазақ қоғамының өзінде қордаланған мәселе көп. Проза жанры кенжелеп қалды. Оған қоса, бәріне оңай атақ, оңай табыс керек. Әдебиеттің тарихи жауапкершілігін сезінбейтін адам көп. Сондайлар жеңіл-желпі бірдеңелерді жаза салады да, сол дүниелерін зорайтып көрсетуге құмар...

Сауалнаманы жүргізген

Аягүл МАНТАЙ