Төрдегі талқылау (Төр әдеби клубының екінші отырысы)

«Төр» әдеби клубының отырысы наурыз айының 16-сы күні өтті. Бұл жолғы отырыс қазіргі күні орта буын қатарында аталатын талантты ақындар Талғат Ешенұлы мен Қалқаман Саринннің өлеңдерін талқылауға құрылған болатын. Отырысқа белгілі жазушы-драматург Роза Мұқанова, Астана қаласындағы жас қаламгерлер мен әдебиетсүйер қауым өкілдері қатысты. Отырысты ақын Мирас Асан жүргізіп отырды.

Құрметті достар, қаламгерлер! Әдебиеттің аға және жас буын өкілдері! Жуырда ғана өздеріңіз білетіндей, «Егемен Қазақстан» газеті мен «Әдебиет порталының» бірлескен жобасы «Төр» әдеби клубының тұсауын кесіп, алғашқы отырысын жасаған болатынбыз. Бүгін екінші мәрте өздеріңізді дөңгелек үстелге жинап отырған жайымыз бар. Алдымен клубымызға қош келдіңіздер демекпіз. 

Бұған дейін хабарлағанымыздай әдеби клубымыздың жалпы мақсаты қазақ әдебиетінің жай-күйі туралы кеңінен әңгіме өрбіту, аға буын мен жас буынның арасындағы байланысты орнатып, ақын-жазушылардың шығармашылығына тереңдей түсу, тереңірек үңілу болатын. Сол мақсатта біз бір ай бұрын жарнамасын жасап, белгілі ақын Талғат Ешенұлының және Қалқаман Сариннің бір топ өлеңін әдебиет порталында жариялаған болатынбыз. Сол жариялаудың негізінде сіздермен бірге екі ақынның өлеңдерін талқыласақ деп сіздерді жинап отырмыз. Өлең хақында, екі ақынның шығармашылығы хақында өз ойларыңызды еркін білдірулеріңізге әбден болады. Әрине, біздің мақсатымыз – екі ақынды сыпырта сынау немесе асыра мақтау емес, әділ сын, әдемі пікір айту, жан-жақты тани түсу деген ой біздікі.

Сондықтан, тағы да қош келдіңіздер!

Роза Мұқанова. Мұнда келіп отырған жастардың бәрі екі ақынның шығармашылығымен әбден таныс, талантты ақын-жазушы қыз-жігіттер деп ойлаймын. Бұл екі ақынды мен өзім де жақсы көремін. Шынын айтсам, Талғат Ешенұлын бұрын жіті оқымағаныма ұялдым. Ал Қалқаманның «Әдебиет порталында», өзге де ақпарат құралдарында шыққан өлеңдерін оқып жүретінмін. Әдемі, жылы ұйқастарын, сөз қолданыста жоқ бір түйіндерін, образ жасауларын, маған ұнаған жолдарын сызып, соны өзіне салып жіберіп отыратынмын. Енді Қалқаман ақынның өлеңдері туралы тоқталайын. Мына бір өлеңінде «Абыздың мұңын бер Алла» депті. Өзі болса, айтар едім: «Қалқаш, абыз болғың келе ме, мұңлы болғың келе ме? Қайсысы?», - деп сұрар едім. «Қазақ атқа мінгенде» дейтін бір өлеңі бар. Мұнда ұлттың, адамның жан еркіндігін айтуға ұмтылады. Осы өлеңінде: «Алты қабат аспан аунап, жеті қабат жер сілкініп», - деп жазады. Сіздер қалай ойлайсыздар, маған ақын осы жерде ұйқастың ығына жығылып кеткен сияқты болып көрінеді. Қалыптасқан ұғым – жеті қабат аспан немесе жеті қат көк емес пе еді? Бұл сын емес, меніңше, сол талданатын ақындардың өздері бірге отырып, өз ойларын айтқызып бөліскенде тіпті керемет болушы еді. Мүмкін, мен түсінбейтін, әлдебір құпия сыр жатқан да болар. Сосын «Домбыра» деген өлеңне тоқталайық:

Сөзімнің басы бұл – домбыра,

Көзімнің жасы бұл – домбыра...

Осылай кете береді. Мен өз талғамымдағы Қалқаманды бұл деңгейге қимайтын сияқтымын. Бұл өлеңде екпіндетіп, желдіртіп сөйлеу басым сияқты. Поэтикалық ішкі әуен, тылсым күй, жұмбақты арпалыс сияқты поэзияға тән аса бір құдірет сезінгенім жоқ.

Ал «Елге барам» деген өлеңі маған қатты ұнады. Мұнда ой, шын сезім, өмірбаян бар. Сондай-ақ «Көктем кешігіп келеді аз күнде» деген өлеңі керемет. «Көп қарғаның аңдығаны өлексе» өлеңі де ұнады. Бірақ ақын өлеңінде мынадай бір жол бар: «Тағдырымды түсіне алмай түйсініп». Осындағы «түсіну» мен «түйсіну» – бір ұғым емес пе? Қалай екен деп ойладым. «Менің сұлу ғұмырыма сүйсініп, бұл өмірден өтеді олар, мен де өтем», - деген жолдардағы философиясы ұнады. «Дәл солай» деген өлеңінде: «Сенсіз өмір сүру маған тым қиын, менсіз өмір сүру саған болса оңай», - дейді ақын. Осындай жағдайда әлгі «Саған жар менен арытқ табылса да», - деп келетін деңгейден жаңаша жол тапқанда ғана бас июге болады. Өйткені, Қалқаманның мүмкіндігін, шеберлігін білетін болғандықтан, кейде жете алмай қалып жатқанда тепектеп қаласың. Қалқаман – қалыптасқан, өзінің аудиториясы, оқырманы бар ақын. Байқағаным – Қалқаман ырғаққа бағынады. Бұл тұрғыда Талғат екеуі екі бөлек.

Талғат ырғақ іздемейді, ол ырғаққа бағынбайды. Талғатта әлдеқайдан құйылып жатыр. Талғаттың «Ницше жылағаны», «Бауырға хат», «Іңірдегі көлеңкең» де, осы және т.б. өлеңдері өте әдемі. «Естеліктер жүрегімнің күл-паршасын шығарды-ау, уатқандай шыны әйнек», - дегенде, «уатқандай» дегенге көңілім толмай қалғанын жасыра алмаймын. «Уату» – деп шағылғанды айтып тұрған болар, бірақ алғаш оқығанда сондай әдемі келе жатып, мозаика тастарын салғандай поэтиканың түр-түсі келмей тұрғандай болатыны бар. «Япырай ә, мына сөзді болашақта ауыстыратын шығар», - деп ойлаған едім, «Түнгі новелла» өлеңі – әдемі. Құйылып түсе салған өлең. Ақын форма да, әдіс-тәсіл де іздеп әуре болмаған. Мұндай өлең көктен түсті деуге болады. «Білтесінде түнеріп сіз қаласыз» дейді. Шынайы өлеңде бейне көрінеді, жанға сіңеді. Мен көріп тұрдым сол бейнені. Ақын қолданам деп те ойламас, осындай бір құйылып түскен өлеңдерде. Олардың өзінің драмасы, өзінің мінезі болады, өлеңде өзінің әрекеті болады. Маған поэзиядағы әрекет, мінез, өмірбаян, драма – осындай поэзия ұнайды. «Сізге» деген өлеңін оқыған боларсыздар. Ол – жалпы проза. Проза болғанда да драматургиядағы новелла жанрына жатқыздым. Поэтикалық қара сөзбен айтып отырғандай болады. «Ай сонатасы» өлеңінде. «Жалпыдан қалған көңілің, жалқы қалғаннан жай табар», - дейді. Осындай әдемі оралымдар көп. Өлеңсүйер оқырман ретінде жадыратып, тыныштандыратын өлеңдердің қатарында «Қала және біз», «Телефон өзіңе соғарда» бар. Осы екі өлеңде де драма бар.

Ерекше тоқталғым келгені – «Мен терезеден жұмақты көрдім» өлеңі. Алғашында, осы тақырыпқа көзім түскен кезде ұната қойған жоқпын. Өйткені қазіргі поэзияда құдаймен сөйлесу бар, құдайды менсінбеушілік бар. Жалпы, қазірде құдайға ақыл айту тенденциясы пайда болды. Кері әсер ететін сезім. Сондықтан да «Жұмақты қалай терезеден көріп тұру мүмкін?», - деген ойдың келгені рас. Бірақ оқыған соң жұмақты елестеткенін, жұмақтың қол жетпейтін арман екенін сезіндіруге алып келді мені. «Сүтті жаңбыр себелеп» дейді ақын. Біраз ақындарды оқыған түрім бар. Мынадай теңеу арқылы, жұмақта жаңбыр жауатын болса, сүтті жаңбыр ғана жауатын сияқты. Осы теңеу мені оятты. Мен өз ақынымды тапқаныма қуандым.

Талғат – ғажап ақын. Оның өлеңдері өмірдің өзінен, өмірбаянынан, шындықтан және Талғатқа тән драмадан тұрады. Мен оның өлеңдеріндегі әрекетіне, драмасына қызықтым. Талғат Ешенұлының өлеңдері өмірдің талас-тартысынан гөрі рухтың таласы. Жанның буырқанған толқыны. Жанның жасы. Мен осыны сезіндім.

Қалқаман ақында темп басым. Ол өлеңді шебер құрап жібереді. Құрауға ерінбейді. Өлеңнің құрылысын жасай алады. Талғат өлеңді құрап әуре болмайды. Тіл өзі қабысып, өз жолын өзі тауып, өзі құралып, өзі өмір сүре береді. Мен поэзиядағы драмасы бар, прозасы бар дүниелерді жаныма жақын көремін.

Тағы бір айтарымыз, бір кездері «Қазақ әдебиетіне», «Жас Алашқа», «Жалынға» немесе «Жұлдызға» туынды жариялау үшін оны поэзия бөліміндегі бөлім бастығы оқитын, одан бас редактор мен жауапты хатшыға баратын. Сөйтіп ең соңында бас редакторға келіп, соның қолы қойылатын. Осыған дейін кеткен қателіктер, орнында тұрмаған сөздер болса, олардың барлығын түзеп, жөндеткізіп, мұртын басып, әдемілеп жасайтын еді. Ал қазір жас жігіттер мен қыздар өлең жазады да оны бірден әлеуметтік желіге салады. Бұл дұрыс па, бұрыс па?

Осы үлкен жазушылардың бірі, қайсы екенін ұмыттым, біздің сіздердей кезімізде айтқаны есімде: «Дүниеңді жазып, содан кейін тартпаңа салып қой. Алғашында өзің бір керемет дүние жазғандай сезінесің. Оқығың, жариялап жібергің келеді. Өзің жақсы көріп тұрсың. Мұны тағы да азырақ сабыр сақтап, тартпаңа салып қой. Суынасың. Үш-төрт күннен кейін қайта қолыңа ал. Сол кезде оқып көрсең, олпы-солпысы көзге көрініп тұрады. Сонан кейін мұның да мұртын басып, «апырай, мұны қалай жібердім екен» деп тағы да түзетіп, тартпаға салып қой. Бір аптадан кейін қайта оқы. Сондағы көзге көрінген арам шөптерді тағы орып тастау керек. Сосын барып қана «мынау дайын болды-ау» дегенде редакцияға алып келіңдер», - дейтін еді. Бірден жариялап жібергенде, ол туынды жалаңаш-жалпы, әлсіз сияқты ғой. Әдебиетке жаңа келіп жатқан жас бұдан соққы жеп қалуы мүмкін. Ойламаған жерден көзіне қамшы тиіп кетуі мүмкін. Сондықтан да шығармашылық адамдарына осы бір процесс міндетті түрде керек.

Мирас Асан: Талғат Ешенұлының туындылары көпшіліктің қолына түсе бермейтіні де рас. Танымалдылық тұрғысында бәсең болуы сондықтан болар. Талғат Ешенұлының шығармашылғы туралы Дидар Амантай мынадай бір пікір айтқан екен: Герман Мельвилл тәрізді жарқ етті де жоқ болды. Қазір Талғат Ешенұлын көп көре бермейміз. Өлеңдері арғымақтай – бірден еркіндігі, кең тынысты екендігі сезіледі, Бәйгеге шапқан құнан, шаң қаптырған дөнен, қара үзген бестідей іле-шала байқалады. Жорға көрінген жұртқа танылса да, көбі тұлпардың қадір-қасиетіне жете бермейді. Тәкаппарлығы Маяковский сияқты, блюз билеген шаһарда ән салған Есенниннің тентектігін үйге де қайтпай қалаға бауыр басып кеткен Павел Васильев, Иосиф Бродский тәрізді. Абайдың жалғасы Мағжандай озық, қалам тартқанда Сәкен. Әр өлеңінде атмосфера. Жырларында юбилей жоқ. Бірден қызық мол жылдар, қалам ұшынан тасып төгілетін естеліктер ағыны, поэзия сені іздемейді, сен поэзияны іздейсің. Муза – поэзия. Поэзия ұйықтамайды. Мен тек бір-ақ нәрсені сүйдім. Ол блюз тартқан, біз көмескі тартқан түнгі шамдар жағалған астана шаһары, Алматы мегаполисі, сосын сен. Келе жатқан Талғат», - деп өзінің ойларын білдірген екен.

Қалқаман Сарин жайлы белгілі журналист Қайнар Олжай «Ақиқат» журналында бір үлкен мақала жариялаған екен. Содан мынадай бір үзінді оқиық: «Жұмекеннің жыры бөлінбей талданбайды. Жеке шумақты алып жалаулату мүмкін емес. Тұтас өлең – құйыла салған қорғасын. Салмағы ауыр. Өз бедері бар. Бір бөлігін жекелеп ұстау да, қарау да мүмкін емес. Мына өлең де, біздің бала кезімізде талай балқытқан қорғасынымыз сияқты тұтасып жатыр. Соңы, тағы, Жұмекенге тән пәлсапамен аяқталды. «Жалғыздықта – жалғыз жұп бар. Ол – өзің». Әуезовше риза болғанда: «Пәлі!» Тұтас өлең ретінде Қалқаманды Жұмекен биігіне жақындатқан бұл туындыдан өзіміз сағынып жүрген бір кездегі Қадыр ақынның тамаша тапқырлығын қайта жолықтырдық. Демек, ақын, ініміздің Қадырдың да биігін алғаны анық. Қиналмай», - депті. Сіздер не дейсіздер? Өз ойларыңызды айта отырсаңыздар.

Бағашар Тұрсынбайұлы: Тұрсынжан Шапай аға айтқандай, бізде белгілі бір ортаны бағындырған жақсы ақындар көп. Бізде жас ақындар да, олардың алдындағы қырыққа келіп қалған буын ақындар да баршылық. Бірақ осылардың ішінен қайсысы ерекше деп айтқан кезде, көп ақынның ішінен бірен-саран есімдер ғана аталады. Осының себебі не деген кезде, өте ірі ақындардың шықпай жатуы болса керек. Бір кезде, 80-жылдары Тыныштықбек Әбдікәкімұлы деген ақын шықты. Әбіш Кекіблаев мақала жазып құбылыс ретінде атады. Гүлнәр Салықбай деген ақын шықты. Оны да бәрі құбылыс ретінде бағалады. Енсенғали Раушан келгенде бәрі мақтады. Бірақ солардың қатарында да ақындар көп еді. Одан кейінгі буында ең көп айтылатын – менің ойымша, Ерлан Жүніс. Жастарды айтқан кезде Тоқтарәлі Таңжарық өлеңдеріндегі үлкен интеллект айтылады. Осы кісілердің де қатарында ақындар өте көп. Бірақ жұрттың бәрі ерекше ден қойған, әдебиеттанушылар, әдебиет сыншылары, ақындар жақсы бағалаған ақындар сол көптің ішінде де сирек. Осы бір көрініс те Тұрсынжан ағаның жаңағы сөзіне дәлел болатын сияқты. Біздің ақындар орта бір деңгейді бағындырған.

Ал енді Талғат Ешенұлының қатарындағы ең аз жазатын бірақ ең көп мақталатын ақын Талғат Ешенұлының өзі. Бұл кісіні өзінен кейінгі толқындардың бәрі мақтайды. Әсіресе, «Алматы. Теміржол вокзалы» деген өлеңін. Роза апай айтпақшы, бұл – үлкен бір драмалық шығарма. Негізінен сол өлеңнің желісімен шағын бір қысқаметражды фильм түсірсе де болатын сияқты. Талғат Ешенұлының сол өлеңін өзінен кейін келген, қазіргі Ерлан Жүністердің, Ұларбек Нұрғалымұлылардың қатарындағы ақындардың бәрі осы өлең арқылы таныды. Осы өлеңі Талғат Ешенұлының паспорты іспетті болғандай болды.

Кейде: «Жақсы ақындар неге үнемі мақтала беруі керек?», - деп ойлайсың. Есенғали Раушанов, Гүлнәр Салықбай, Ерлан Жүніс ылғи мақталады. Талғат Ешенұлы ылғи мақталады. Бірақ бұл кісілерге неге сын айтылмайды? Немесе, бұл кісілердің де өлеңдерінде сол бір орта деңгейді ұстап қалған өлеңдер көп болады да, бірақ бәрі бір сол кемшіліктері айтылмайды, жақсы нәрселері айтылуының өзі «Алматы. Теміржол вокзалы» немесе «Іңірдегі көлеңкең де әдемі» деген сияқты сирек, ақындардың аузына өте сирек түсетін өлең-сөздерге, осындай бір-екі өлеңіне бола да кейде өте үлкен атаққа, көп мақтанға ие болып жатады деп айтқым келгені еді. Кейде ойлағанда, осы Тыныштықбек Әбдікәкімұлы, Гүлнар Салықбай туралы айтқан кезде, жалпы қазақ лирикасындағы өлең формасында да, ой айтуда да ерекше жаңалық алып келген ақындар ретінде бағаланады. Осы жағынан алған кезде Талғат Ешенұлының өлеңдерін өзіңіз айтқандай, ырғаққа бағынбай, құйылып түседі деген сияқты, ол кісіде өзінің бойындағы ойларды, сезімдерді бір немесе формалық жақтан еркіндік әкелуі – ол да өлеңге бір жаңалық сияқты көрінді. Әсіресе, буындарға бағынбайтын, ақ өлең сияқты болып құйылып кететін тұстары одан кейінгі келген ақындарға да ықпал етіп, қазіргі ақындарда ақ өлең жазу үрдісі пайда болды. Мысалы, Тоқтарәлі Таңжарық, Ырысбек Дәбей, Ықылас Ожай, Бауыржан Қарағыз сияқты ақындардың жазып жүрген өлең формаларының әу басында осы Талғат Ешенұлы сияқты ақындардың өлеңдерінің үлгісі жатыр деп ойлаймын.

Талғат Ешенұлының тағы бір топтамасы туралы айта кеткім келеді. Ол «Қазақ әдебиетіне» шыққан «Ұлы даладағы блюз» деп аталатын өлеңдер топтамасы. Ол жерде Алматыға деген сағыныш пен махаббат өлеңдері топтасқан. Ондағы махаббат туралы өлеңдері – негізінен орта деңгейдегі өлеңдер. Ал «Қала және біз», «Қаладағы блюз» сияқты өлеңдеріндегі ойларға тоқталайық. Бізде қазақ ақындары көбінесе қалада жүріп, ауылды аңсайды. Ауылды, тауды, даланы аңсау деген сияқты болса, Талғат Ешенұлының топтамасындағы қазақ – қаланы аңсайтын қазақ. Ол қаланы, ондағы өзінің жүрген жолдарын сағынған кезде «Естеліктер» деген өлеңі туындайды. «Әр көшенің қиылысындағы естеліктер менің жүрегімінің күл-паршасын шығарды» деген сияқты, осы бір өлеңдерінде қаланы сағынған қазақтың образы бар. Бұл жердегі өзгешелік – бәлкім, қазақ санасының өзгеруі шығар. Жалпы, қорытып айтқанда, Талғат Ешенұлы өлеңдерінде қоғамның көңіл-күйін айтқысы келеді. Өлеңдердің көбінде ақындардың өздері жүреді. Сезімдері жүреді. Ал Талғат Ешенұлының өлеңдерінде өзі өлеңінен оқшау тұрғандай сияқты көрінеді. Көбінде қоғамның көңіл-күйін бергісі келеді. «Қоғам қалай ойлап жатыр, қазіргі қазақ қоғамының көңіл-күйі кандай?», - дегенді айтқысы, соған көбірек мән бергісі келетін сияқты. Бәлкім, ақынның өлеңді сирек жазатыны да сол себептен шығар деп ойлаймын. Адам ылғи өзін жаза бергеннен кейін ондай нәрсе көп болады, ол көп ақында бар. Сондықтан, бәлкім сирек жазатындығының себебі – өзін жазудан қашатындығы шығар деп ойлаймын. Талғат Ешенұлы туралы айтатын ойым осы.

Қалқаман Сариннің өлеңдеріне келсек, бұл ақынның да өлеңдері біркелкі жақсы. Бірақ жаңа мысалы, Ту ұстайсың таза ұстасаң ойыңды, Ту ұстасаң таза ұстайсың бойыңды, Оңды солды ойнақшыта беретін, Ол жай ғана жалау емес, оюлы, - дейді. Былай қарасаңыз, айтып отырғандары дұрыс. Бірақ, кімге таң бұл? Бұл бәріне белгілі нәрсе. Осындай бір бәріне белгілі нәрселерді өлеңге айналдыру – ақын үшін қаншалықты жеңіс ол? Мысалы, «Қазақ туралы» өлеңінде, «қазақ атқа мінгенде қаның тулайды...», -деген ой айтады. Оның бәрі бәрімізге белгілі нәрсе ғой, Осыны өлеңге ұйқастыру – қалам ұстаған ақындардың көбі жазатын дүние ғой. Осындай дүниелерде, мысалы «Қазақ атқа қонғанда» өлеңінде поэзиядан гөрі публицистикалық ұран басым сияқты болып көрінеді. Сондықтан да осындай біркелкі өлең жазу ақынның өзі үшін қаншалықты жақсы деген ойға қаласың. Ол кісіінң махаббат өлеңдері жақсы. Мен ең жақсы көретін «Жүректің иесі» деген өлеңі – біз студент кезімізде, бозбалалық шақта айта алмаған бір сезім күйлерін білдіруге жақсы, қағаздан қағазға көшіріп жүріп жаттаған өлеңдер еді. Бірақ қырыққа келіп жазған өлеңдерін топтамасын ұсынған екен, «Әдебиет порталында». Осы тұрғыдан алғанда бұрынғы деңгейдегі өлеңдерді жаза беру ақын үшін қаншалықты жақсы екендігін айтқымыз келеді. Және бұл жерде жалпы түйіндеп айтатын бір нәрсе бар деп ойлаймын: Блок кез келген ақындарға жаз дейді, өзі күнделігінде: - Өлең жазып жүргенде мен осы бір өлеңге шебер болып кетіппін. Маған бәлкім, өлең жазуды қою керек шығар», - дейді. Яғни, ондай өлеңдер жазу – ақынға оңай болып кеткен. Ондай махаббат лирикасы сияқты жақсы өлеңдер жазу адамға оңай болып кеткен кезде жанды ауыртпай жазады. Ал жанды ауыртпай жазу, бір жансыз жазу – ол бәрі бір поэзия емес, ол өнер. Тпіті өнер де емес, өнерге де адамның жаны ауыруы керек қой деп ойлаймын. Кез келген нәрсені, тіпті қарапайым мақала жазсаң да, жаның ауырады. Белгілі бір мәселеге жаның ауырған соң жазасың ғой. Ал соған қаламың төселіп кетіп, оңай жазу, ойланбай жазу деген нәрсе кейбір кезде жарлы біздің ақынның кемшілгі емес, Талғат Ешенұлының немесе Қалқаман Сариннің емес, біркелкі жан ауыртпай жазу жалпы әдебиетіміздің кемшілігі деп ойлаймын. Менің ойым осы еді.

Алмас Нүсіп: Бағашардың да пікірлері өте орынды. Мұндай пікірлер шынымен айтылуы керек. «Ауруын жасырған өледі» демекші, ол жалғыз Талғат Ешенұлы мен Қалқаман Сариннің шығармашылғына қатысты ғана айтылған дүние емес, ол оған дейінгі жазылған, қазіргі жас буын қаламгер достар, барлықтарыңыз естіп отырғандай, бұл сынды жақсы мағынада қабылдау керек деп есептеймін. Тағы да өздеріңіздің пікірлеріңізді айтыңыздар. Роза апай мен Бағашардың пікірлеріне қарсы келетін тұстарыңыз да бар шығар.

Қуаныш Сейітжанов. Бұл бір жақсы отырыс деп білемін. Үлкен-үлкен сыншыларды шақырып, тадау жасатса дұрыс деп білемін. Сынсыз шығармашылық дамымайды. Байқауымша, таңдап алған екі ақындарыңыз – мүлдем бір-бірімен қиыса бермейтін екі бағыттағы ақындар. Қалқаман Саринді фейсбуктен оқып жүрмін. Талғат Ешенұлымен аса таныс емес екенмін. Ендң танысамыз. Қалқаман – таза дәстүрлі поэзияның өкілі ғой. Дәстүрлі поэзия өзінің шыңына жетіп болды. «Дәстүрлі поэзия шыңына жетіп болды, оны шиырлай бермеңдер» деп ақындарға айта алмайсыз. Ол өзінің табиғаты. Ал енді Талғаттың бірер өлеңдерін бұған дейін де азы да болса қараған болдым. Поэзияда, формада еркіндік бар. Бұл болашаққа керек нәрсе. Өйткені, дәстүрлі поэзия деген дүниемен қазір біз қазақ әдебиетін әлемге таныта қоямыз десек, ол – қиынның қиыны. Өйткені ол ұлтқа ғана тән нәрсе. Мысалы орыстың әдебиетінен әлем Достоевскийді таниды, Пушкинді біле бермейді. Өйткені, Пушкиннің өлеңі – аударуға қиын. Нағыз орыстың өлеңі. Ол үшін не толық орыс болуыңыз керек, немесе жарты орыс болуыңыз керек. Тура сол сияқты, мысалы мен өзім Түркияда оқыдым: бір жылдары Абай поэзиясын аудармақшы болды. Аударды да. Енді анау аударманы оқысаңыздар, Абайды ақын емес екен деп ойлайсыз. Мысалы, «Аттың сынын» түрік тіліне аударды. Бұл -аударуға келмейтін басқа ұлттың өлеңі. Ұлттық поэзия қашан танылады? Ұлттық поэзия жаңашылдықпен әлемге ұмтылған кезде танылады.

Мен сіздерге бір қызық айтайын, қазіргі түркі поэзиясына бірді-екілі ақындарды аударып әуестеніп көрдім: Жұмекеннен бірнеше өлеңді аударып көрдім. Бірақ сонда да Жұмекен қабылданбады. Жұмекен де дәстүрі мықты поэзияның өкілі. Аздаған еркіндік нышандары жоқ емес, поэзиясында. Мен кәсіби емес, әуесқой аудармашымын. Түрік достарыма жолдап отырамын, солардың ішінде ең ұнағаны Мирас Асанның бір өлеңі болды. Таза еркін жазылған бір өлең. Сексенінші жылдарда түріктің дәстүрлі поэзиясына бір қарсылық пайда болған. Қарсылық қашан пайда болады? Менің ойымша, ол белгілі бір дәстүр өзінің рөлін толық атқарып, бір тығырыққа тірелген тұста пайда болады. Бұл – поэзиядағы жаңа ағым. Тура сол дәстүрдің сілемдері Мирастың сол өлеңдерінде көрінді. Алты профессор таңдады: Мынау – өлең! - деді, мысалы. Тура солай дәстүрлі поэзиядан бір ақынның өлеңін аударып жібере салсам, ол жақтың оқырмандары қабылдамас еді. Мәселе – жағу-жақпауда емес, шын мәнінде сыртқы әлем біздің әдебиетімізді, поэзиямызды қалай қабылдайды? Біз оларға қалай таныта аламыз? Танытудың жолы қайсы? Жаңашылдыққа тым қарсы бола беруге болмайды. Поэзияда жаңашылдық керек, әсіресе, жас ақындарға өте керек. Жаңа Бағашар сіз Блоктың сөзін келтіріп отырсыз, өлеңді оңай жаза салу – демек ол – кәсіби қақпан. Шығармашылық адамының бәрінің бойында бар, ол – кәсіби қақпанға түсіп қалу. Бұған қайтсе де түседі. Қиыннан қиыстырамын деп отырып, адам баласының санасы, ойлау жүйесі өзіне ыңғайлы жолды таңдатады.

Ал нақты екі ақынның поэзиясына келетін болсақ, Қалқаман – өте хит ақын. Хит болу керек болса, өте хит ақын. Жастар жақсы көреді, жұрт жақсы көреді. Өлеңдері жеңіл қабылданады. Дәстүрлі поэзияның аясында талдасаң, өлеңіне еш кінәрат қоймайсың. Еш кінәрат таға алмайсың. Бәрі тамаша. Құйылып тұр. Төгіліп тұр. Бірақ шын мәніне келген кезде, бұрын да бар нәрсе, мен ойлаймын кейде әнге көп сөз жазып кеткеннен кейін мүмкін соған қарай (ол да мүмкін, бір нәрсемен айналыса берсең, ол да сенің бойыңда бір комплекс қалыптастырады ғой.) әдемі-әдемі әндерге сөз жаза берген соң, мүмкін, соған қарай ауытқып кеткен шығар деп ойлаймын. Белгілі бір деңгейде стиліне әсерін тигізген шығар деп ойлаймын. Өйткені ән ол жалпыхалықтық нәрсе. Кезіндегі рок музыка сияқты.

Роза Мұқанова. Қуаныш сөзіңді бөлейін, кезек күтпей ой келіп қалғканда араласып отырған да дұрыс сияқты. Өйткені, біреу сөйлегенін сонша күтіп отырсаң, айтайын деген ойыңды ұмытып та қаласың. Бағана Талғатқа байланысты, Бағашар айтып жатыр ғой, Тыныштықбектер, Гүлнәрлар болсын, қазақ поэзиясында алғаш құбылыс болып көрініп, содан кейін жоғалып кету дәстүрі бар деп. Ол - үнсіз, баяу, көрінбей қалу. Ал бір ақындар бар – жақсы көрініп, өлеңдерімен жақсы танылып, содан кейін ойнай бастайды. Ол да байқалады. Машықтанып алып, осылай жаза беруіме болады дейтін сияқты. Машықтанып алып, жаза беруден бас тартпай кете баратын ақындар көп. Ал неге үнсіз қалды? Бұл енді өзінің бұрынғы жазғанынан ары қарай өсу оқырманды ары қарай таңғалдыру, ғарышқа қарай кету – осы тұрғыдан келгенде шығармашылық адамының тұсалуы бек мүмкін. Сіздерді тыңдап отырған кезде есіме оралған Фариза апайдың әдемі бір пікірін жеткізейін: «Бір күні «Егемен Қазақстан» газетіне топтама өлеңдерімді бердім. Ешкім қоңырау шалған жоқ, бір кездері менің өлеңдерім шыққанда қоңырауда тыным болмайтын еді, - дейді. - Ой Фаризажан, мынау керемет, анау дегендей. Ешкім үндемейді. Содан кешке қарай Рымғали Нұрғали аға қоңырау соқты дейді: Сосын айтты дейді: - Фариза, сен бұдан былай өлең жазбай-ақ қой. Енді сен бұдан былай осылай жазатын болсаң, бір кездегі қазақ поэзиясындағы биік Фаризаны құртасың», - деді. Ол да өзі мен сияқты, адамның көңіліне қарамайды. Ақиқатты, әділ пікір айтқанды жақсы көретін. Мен келістім онымен. Роза, мен содан кейін өлең жазбай кеттім, жазам – тек өзім үшін, бірақ өлеңдерімді жариялауға бермедім», - деген еді. Соған қарағанда үнемі керемет дүние жасау мүмкін де емес шығар. Үнемі болатн керемет, ол – зәмзәм ғана шығар, адамзатты таңғалдырып, тамсандырып өзгермей тұратын. Ал бұл өнер ғой, бұл жаннан жаралып жатыр ғой. Адам өзі дүниеге бала әкелер алдында да ойланады ғой. Мүмкіндігі бар: 14 он төрт бала әкелесің, не екі-ақ бала әкелесің, не бір-ақ бала әкелесің. Солай емес пе? Ал бұл өнер ғой! Өнер деген – ол Алладан келген ғой. Сондықтан ол өзінің атылып барып шыққан деңгейіне жетті, содан кейін ойнағысы келген жоқ. Ол оқырманды алдағысы келген жоқ. Меніңше, Талғатты осы қатарға жатқызуға болатын сияқты. Ол үндемей қалып, тұншығып, булығып барып-барып бір кездері қайтадан жарып шығуы мүмкін. Бұрынғы деңгейінен, бұрынғы бағытынан мүлде басқа дүние жасауы мүмкін. Өйткені, ондай тұлғалар жасай алады.

Қуаныш Сейітжанов: Жалпы мықты ақын емес, мықты шығарма болады. Мықты ақынның бүкіл туындысының бәрі мықты, шебер бола бермейтін шығар.

Роза Мұқанова: Мықты ақын деп бөліп отырған жоқпын. Екеуі де оқырманына өзіндік деңгейде танылған ақындар. «Бізді қай өлеңі оятты, сілкіндірді» дегенге келіп отырмыз ғой.

Ұларбек Нұрғалым: «Жаңашылдық» дегенді көп жағдайда формадан іздеп жүр ғой, қазір. Ол да жаңашылдық шығар. Бірақ, Қадыр аударған Олжастың өлеңі бар ғой:

Нағыз дарын түр-мүріңді ұрып па?

Барлығын да көндіреді олар ырыққа.

Өлең шіркін, еркін болса болмай ма?

Ұйқас, ырғақ құрсауында тұрып та, -

дейді. Осы өлең өзіме ұнайды. Шындығында, дәстүрлі қара өлең үлгісіндегі дүниенің өзі біздің қара өлеңімізбен класссикалық дүниенің қаншасы берілді, беріле береді, мүмкіндігі солай. Ал енді көп ақындар өзінің табиғи қалпынан жаңашылдыққа барамын деп адасып қалып жатыр. Өлеңі де, өзі де шатасып қалған жағдайлар көп. Жаңашылдыққа негізі, олай баруға болмайтын шығар деп ойлаймын. Жаңашылдыққа адам негізі жиырма беске дейін ғана ақын, одан кейін ақынның бәрі ақын деп айтады ғой. Сол секілді адам өзін тауып, қалай дегенмен адам өзін жазады, өзі қандай адам, шығармасының бәрі соның қорытындысы болып иленіп шығып отырады ғой. Сондықтан Қалқаманның да «мен осы өлеңдерден басқа бір бетбұрыс жасайын» деп бір қолдан тыраштық жасауға мүмкіндігі бар. Бірақ ол жол ортада сілкініп, әйтеу жаңашылыдыққа талпыну емес, талпынуды ол өзіне онша бір мақсат тұтқан емес, менің ойымша. Ол сол дүниені бесігінде әлдилеп, ары қарай кезекті шығармаларын тудырып жатыр деп ойлаймын. Шындығында Қалқаман да көп жазбайды. Көп жазатын ақындардың қатарына қоспаймын. Бірақ әр шығармасы өзінің лебін, бір жаңалығын әкеліп отырады. Мейлі, ол сол бір ырғақтағы, бір ұйқастағы дүниесі болса да.

Ал Талғат Ешен ағамыз туралы жақсы-жақсы әңгімелер айтылды. Оны көп ұзаққа созбай-ақ қояйын. Әсіресе, Роза апай, Бағашар өте жақсы пікірлер білдірді. Басында айтылды ғой, «біз өзіміздің шығармамыз туралы естігіміз келеді, бірақ біреудің шығармасы туралы айтпаймыз» деп. Сол секілді, көп жағдайда шығармаларды әлеуметтік желіде салынған кезде мақтап, «жақсы екен, керемет» дегеннен аса алмай жүрміз. Шынында, баяғыда Роза апай, өзіңізбен бір әңгімелесіп отырған кезде Белинскийлердің, Пушкниндердің бір-бірін тануы туралы, сонымен қатар өзімен замандас тұлғаларды қалай көрсеткені, шығармаларын ашқаны туралы керемет кесектік жайында әңгіме болған болатын еді ғой. Сол секілді дүние бізде өте кемшін болып тұр, шындығында. Сын дегенді мен өз басым ойлаймын, ол мінеу емес, сын дегенді ол жеке пікірім әрине. Мінеки, бәйге болғалы жатыр. Соның ішіне сыншы Күреңбай келеді, Толыбай келеді. Сөйтіп қарайды ол. Ол мың жылқының бәрін сынамайды. Мынау андай, мынау мындай екен демейді. Қазақ кейде ондайға «битке пышақ суырма» дейді ғой. Бәрін сынай бермейді. Соның ішінде сынға іліккені мынау, мына ат кәрі биенің құлыны, мұның табанына таға қақпасаңыз, мұның табаны жұқа болады, аздан кейін қолы түсіп, тасырқап қалуы мүмкін. Немесе мынау жылқы алды жоғары біткен ол өрге шабады, еңіске салма деген сияқты. Сол сияқты, ол қандай ат қандай жерде шабады, қайтіп баптаса болады деген сынауларды көріп айтады. Ол тіпті бапкерінің өзіне ана сыншы биіктен қарап, оған бағдар беруі мүмкін. Сондықтан мен сын, сыншы деген дүние жаңағы Пушкиндерді танытанын Белинский секілді үлкен сыншылар осы адамдарды ашып жібереді. Осы шығармашылық иелерін жарқыратып жібереді. Көп оқырман байқай алмай тұрған тұстарын ашып жіберуі керек. Әйтпесе бізде жақсы шығармалар бар. Талғат ағамыздың шығармашылығындағы өзгешеліктер туралы аз-аздап болса да айтылып жатыр ғой. Мұны нағыз кәсіби сыншы ретінде үлкен деңгейде жазып шығу керек. Сонда ғана ол тұлғаланады. Оны барлық оқырман бірдей бағалап, тұғырына қондыра алмайды. Әрине, өз тұғырында отыруы мүмкін, бірақ оны ешкім көрмеуі мүмкін. Сондықтан сын осы бағытта болса деп ойлаймын өзім.

Роза Мұқанова: Өте жақсы айттың. Мына тұлғаларды тану, талантты адамдарды талантты адам ғана таниды. Әбіш ағайдың айтқаны бар. «Бір күні жұмыстан келе жатыр едім, Мұқағали күтіп тұр екен. Содан кейін: - Әй, Әбіш! Мен білем, сен асығыссың. Онда мен ЦК-да істеп жүрген кезім, түскі асқа бір мезетте ғана келемін дейді. Сөйтіп желпініпе келе жатырмын, Мұқағали асығып күтіп тұр екен. – Мына шумақты оқиыншы, содан кейін жүре бер! – деп айтты дейді. «Менімен жүріңдер!», - деп үйіне ілестіріп келді дейді. Мен тамақ ішіп отырдым. Мұқағали өлең оқып отырды. Мұқағалидың өлеңіне тәнті болғаным соншама, кейіннен Мұқағали жайлы мақала жазуыма себеп болды», - дейді. Сөйтіп Мұқағалидың қазақ поэзиясындағы ұлы ақын екенін алғаш жазған Әбіш Кекілбаевтың мақаласы болды. Бұл тұлғаларды кім таниды? Жалпы, талантты талант қана таниды. Ал талант байқұста қаншама қызылкеңірдек болып көре алмай қиналып жүретін маңайындағы балақтан алып басқа шауып жүретіндер болады. Ахматова болсын, Ахматованың Мандельштам, Блок туралы жазатындары қандай керемет. Ахматованың махаббатынан аналардың ұлы екенін көріп, оқырмандар ынтығады, оқып тани бастайды. Пушкин Лермонтовты, «Менің Пушкинім» деп Цветаеваның жазатыны – бұл қандай махаббат. Ол өзі сол деңгейде болып тұр. Ол танып тұр, оның құпиясын, ұлы ақын екенін. Мына орыс әдебиетіндегі ұлы классииктердің бір-бірі туралы жазғандары сияқты мектеп – бізде жоқ. «Мен біреуді мақтасам, мен оның тобығына түсіп қаламын ғой», - дейтін сондай бір надандық жатады бізде. «Мен оны мақтасам, оның тобығында қалады екенмін, неге оны мақтауым керек?», - деген бір есеп-қисап, бақай қулық жатады. Ал сол ұлы тұлғаны танудың өзі таланттың белгісі ғой. Осы мектеп, осы дәстүр бізде қалыптаспай келді. Бар, арагідік. Әбдәлданың Мұқағалиды ұлы ақын, құбылыс дегені, Фаризаны Шерханның танығаны сияқты, мысалы. Бірақ өте аз. Ол біздің ұлттық әдебиетіміз, қазақ әдебиетіміз үшін керек. Соның кесірінен осы ұлы дерттің кесірінен қандай мықты ақындарымыз аталмай қалды. Айтылмай қалды. Оқырманға жетпей қалды, насихаты болмай қалды деген сөз. Насихатты журналистер жасамайды, әрі-беріден соң. Насихатты әдебиет сыншыларына да жүктеп қоюға болмайды. Талантты талант, ұлыны ұлы ғана тани алады. Сондықтан өте жақын, ана алпысыншы жылдардағы осы қазақ әдебиетінің үлкен шоғыры Асқар Сүлейменов, Сайын Мұратбеков, Әкім Таразилер, Әбіш Кекілбаевтар, тіпті араларында жасы үлкен Тахауи Ахтановтардың өзі осылай кіріп кетіп, жазған әңгімелерін өздері талқыға салған ғой. Өздері талқыға салып, быт-шытын шығарған. Содан бір айдан кейін жоқ болып кетіп, отырысқа қайта келеді. Өткендегі сендер сынап тастағанды мен қайта жөндеген. Оны қайта оқығанда адам танымастай өзгерген. Біз айтамыз, жетер. Мынаны «Жұлдызға» бер, мынау – классика деп баға береміз. Асқар да солай, Қалихан да солай, Әкім ағаларың да, Сайын ағаларың да солай. Алпысыншы жылдардағы әдебиет неге мықты? Неге үлкен әдебиет? Неге үлкен мектеп? Олар бір-бірімен осылай тығыз байланысты. Олар бірін-бірі қайрай алды, бірін бірі шыңдай алды. Бірінен бірі айналып кеткен жоқ, әдебиетке қызмет етті, әдебиетті қалыптастырды.

Мирас Асан: Сіздерге айтар хабарландыру: «Төр» әдеби клубымыздың келесі айдағы отырысы прозаға арналмақ. Яғни, келесі отырыста «Шабыт» фестивалінде бас жүлде алған қарағандылық Жанболат Баймұрыновтың «Құбылыс» және Қанат Тілеуханның «Қараша» әңгімесін талқылайтын боламыз. Ол шығармалар жақын арада «Әдебиет порталы» бетінде жарияланатын болады. Осы екі әңгіменің қазақ прозасына қандай әкелген жаңалығы бар. Тілі, мазмұнындағы ізденістер, формалық ізденістер жайлы сөз өрбітсек деп ойланып отырмыз. Осы айтылған жайларға келісесіздер ғой?

Қуаныш Сейітжанов: Негізі форматы бойынша белгілі бір сыншыларға неге жүктемейсіздер? Әйтпесе әңгіме әртараптанып кетеді де. Белгілі бір сыншыға жүктелсе, сыншы бүге-шігесіне дейін талдап әкелсе, одан кейн ой қосатындар, ой қосса болмас па?

Меніңше, бұл «Әдебиет порталына» шыққаннан кейін оны сыншы да, басқасы да оқиды ғой. Әлде сіздер міндеттейсіздер ме?

Алмас Нүсіп: Негізінде біз басында бұл туралы ойландық. Белгілі бір адамдарға баяндама жасатсақ деп ойлағанбыз. Бірақ, ақылдаса келіп одан қаштық. Өйткені, бұл жерде бәленбай адам баяндама жасайды, қалғаны тыңдайды десек, бүкілін баяндамашылар айтып тастап, қалғаны сол баяндаманың төңірегінен аспай қала ма деген сақтық болды да. Осындай еркін болсын деп ойладық. Сосын Роза апамыз Әбіш Кекілбайұлы туралы айтып кетті ғой. Әбіштің кезінде Әуезовтың жастармен кездесуне келіп, жастар туралы «Жыл келгендей жаңалық» деген атақты сөзі айтатын кезіндегі сияқты, үлкен кісілер келіп, көп жағдайда айтып жатамыз ғой, жастарды үлкен кісілер көп оқымай жатады деп, сондай үлкен кісілер көбірек келсе деп едік, бірақ бүгін уақыты да ыңғайсыз болды ма, әлде басқалай жағдай болды ма, шақырған кісілеріміз ары-бері кетіп, осындай жағдай болып жатыр. Сондықтан мен ойлаймын осы екі ақын туралы осында отырған жастардың өзі әрқайсысы бір-бір ой айтып, бір өлеңін талдап берсе үлкен олжа болар еді деп.

Бағашар Тұрсынбайұлы: Роза апайымыз сияқты үлкен аға-әпкелеріміз келіп пікірін айтса, оқып келген әрбір адамда бір пікір болады ғой. Менің ойымша, бүгінгі отырысқа былай негізі дайындық та жоқ сияқты. Келген қонақтарымыз жалпы Талғат Ешенұлын болсын, Қалқаман Саринді болсын, біледі. Немесе былай айтудан қашады. Араласып, сыйласып жүрген ағалары болуы мүмкін де. Бірақ қанша дегенмен де, бір ауыз сөз айтқан дұрыс беп ойлаймын. Апай айтқан, алпысыншы жылғылар бірін-бірі оқып талқылайды деген сияқты.

Әмірсадық Алтынбек. Еуразия ұлттық университетінің бірінші курс студентімін. Жалпы Талғат Ешенұлының өлеңдерімен таныс болғаныма бір-екі жылдай болып қалды. Талғат Ешенұлының атақты өлеңдері дегенде есіме түсетіні – «Алматы вокзалы.

Алматы вокзалы.

Жол – тарау, терісайырық.

Түн. Шойын рельстер тыншыған.

Тыншыған дүниенің көкірегін қарс айырып,

перронда ән айтты бір сыған.

...Алматы вокзалы.

Жол – тарау, терісайырық.

Мұңға құл – бір қазақ, бір сыған.

…Дерт алған әсершіл жүректі қарс айырып,

беу, ғұмыр, бір күні тыншығар, -

дегені өзімнің жүрегіме ең жақын өлеңі де. Әсіресе жүректегі сезімді өте жақсы бере алған деп ойлаймын. Бірақ Талғат Ешенұлы ағамыз Қалқаман Саринге қарағанда көп танымал емес. Оған себеп: жарнамасы аз ақын деп ойлаймын. Қалқаман Сарин ағамызды инста-парақшалардан, әлеуметтік желілерден көп оқиды. Оны жастардың бәрі біледі. Сұраған Рақметұлы ағамыз айтқандай, үшінші көзі бар оқырман Талғат Ешенұлының өлеңдерін түсіне алады деп ойлаймын. Қалқаман Сарин ағамыздың Роза апамыз айтып өткен өлеңіндегі түсіне алмай түйсініп дегшен жерлері бар. Содан кейінгі жолда сүйсініп деп келеді. Түйсіну – ұғу, түйсіну – бір мағынадағы синонимдес сөздер ғой. Сондықтан да бұл жерде аз да болса ұйқас қуушылық та бар деп ойлаймын.

Арман Шеризат: Талғат Ешенұлы да, Қалқаман Сарин де өзіміз оқып жүрген, шығармашылғы жақсы таныс ағаларымыз. Бұл кісілердің екеуі де еліктеу-солықтаудан ада, поэзияға есейіп келген адамдар. Және бір өзіндік жолымен, өзіндік өрнегін салып келген ақындар. Меніңше, қазір екеуі де көп жазып жүрген жоқ. Өзінің жолымен, өрнегімен келген беттегі жемісін беріп, енді жаңаша бір ізденістің жолында жүрген шығар деп ойлаймын. Ой сезім тұрғысынан келгенде Қалқаманның сұлу өлеңдерін де ойсыз деп айта алмаймыз, болмаса, Талғат ағамыздың ойшыл өлеңдері де сезімсіз емес. Бұл екеуі бір-бірімен астасып жататын нәрсе ғой. Бірақ бірінде сезім, бірінде ойдың, ақылдың басым болуы заңдылық, әрқайсында. Сондықтан мына жарнама деген жағынан алып қарасақ, мен ойламаймын, Талғат Ешенұлын танымал емес деп. Әдебиеттегі әрбір оқырман біледі мысалы, қазір. Біздің қатарластарымыз, бізден кейінгі бауырларымыз. Өйткені, алдыңғы толқын ағалардан кім бар деген кезде міндетті түрде орта буынды қарайды. Одан үлкендерді қарайды. Арғы классиктерді қарайды. Сондықтан екеуі де қазақ әдебиетіне өзіндік бір өрнек әкелгендігімен ерекше, сонысымен олар – ақын. Екеуі де сонысымен халыққа жақын. Ал Қалқаманның жастарға жақын, танымал болатын себебі, ол – лирика жастарға тән, жақын ғой. «Сезім ерте дарыды, ақыл әрең» деген сияқты сезім, махаббатпен басталған, бүгінгі махаббатың күйін кешіп жүрген жастарға өлең өзінің айта алмай жүрген сөзін жеткізетіндей, көкейіндегі дүниесін дөп басады. Сондықтан жақын болады деп ойлаймын. Ал екі ақынды да біз қалыптасқан ақын ретінде жоғары бағалаймыз.

Үсен Табысбек: Мен ақын емеспін, қатардағы оқырманмын. Бірақ әдебиетті бақылап, оқып, көріп жүреміз. Қалқаман Сариннің Жұмекен биігіне шыққаны десек, Мұқағали айтады ғой, «поэзия махаббаттан парасатқа дейін» деп. Сол ортада біздің оқып жүрген Қалқаман ақынымыз әлі де болса, махаббаттың айналасында жүрген сияқты. Жұмекеннің соңғы кітабы «Жаңғырық». Ондағы парасатты дүниелер мен қазіргі Қалқаманның өлеңдерін салыстыру – меніңше, әлі де болмайтын дүние сияқты. Бірақ арасындағы оқып, үшінші көздің көруі – өлеңдегі Қалқаманның биігін көрсететін шығар. Бірақ мен оқыған Қалқаман Сарин мен Жұмекеннің биігі екі басқа. Мен Жұмекен өлеңдерін сүйемін. Менің көзқарасымда Қалқаман Сарин Жұмекен биігіне әлі шыға қойған жоқ сияқты. Махаббат пен парасат дүниесі дедік қой, қазіргі қоғамда ақыл айту – мүлдем қажеті жоқ, меніңше. Мысалы, жаңағы жалау туралы өлең. Ондай поэзиямен ешкімге ақыл айта алмайсың. Өйткені, поэзия – айна сияқты дүние. Айнадан әлемді, өзіңді көріп тұрсың. Және соны өлең қылып жазғың келеді.

Қуаныш Сейітжанов: Абайдың өлеңі ақыл айту ма?

Үсен Табысбек: Абайдың өлеңі ақыл айту деп есептеймін. Оны Жұмекен де айтады: Адам айтты ұқпадым, Абай айтты

Сен парасат сұрап отырсың ғой?

Жоқ ол енді ақыл айту поэзиясы – ол өтіп кетті. Абайдың айтқан ақылын, мораль оқудың қажеті жоқ. Солардың айтқан ақылын дұрыстап пайымдап жеткізсе, мен үшін, поэзияға жетклікті деп ойлаймын.

Мирас Асан: Үсен Табысбек бауырым өте дұрыс айтып отыр. Мен жаңа оқып берген Қайнар Олжай ағамыз мақаласында «Жұмекеннің жырының қасына Қадырдың тапқырлығын қайта жолықтырдық» деп жатыр. Ол шынымен де сенің пікіріңді құрметтейміз. Рақмет, осылай ой қосып жатқаныңа.

Бағашар Тұрсынбай: Клубтың мақсаты – талқылап, талдап тастау емес негізі. Негізгі мақсатымыз ақындарды насихаттау. Келіп Талғат Ешенұлын біліп жатқандарыңыз сияқты, осындай бір нәрселерге себеп болу ғой. Ұларбек айтқандай, бір талантты бір талант жарқыратып ашып атстайтындай талдаулар – негізінен отырып жазатын нәрселер ғой. Мұндай клубтарда насихаттайтын, алғашқы қадам болатындай сөздер айталыд деп ойлаймын.

Қуаныш Сейітжанов: Негізі энтузиазм жақсы ғой. Бірақ заман басқа. «Қаламақыны үкімет бермеді, анау бермеді» деп құдайдың зарын қыламыз. Бірақ дегенмен, жақсы-жақсы сыншыларды неге жалдамасқа? Егер сіздер құрылтайшы болсаңыздар. Келген төрешіге де ақша төлейді ғой. Ол еңбек емес пе? Еңбек. Менің ойымша, бірді-екілі сыншыны таңдап алып, «ақыныңыз мынау» деп ұсыну керек. Келісімшарт, кейін, қарым-қатынас болғаннан кейін адам келеді. Бұл жерде біреулеріңіздің қиял әлемдеріңізді күл-талақынын шығарып отырған шығармын. Бірақ энтузиазмммен іс жүре бермейді. Мүмкіншілік болса, құрылтайшылар болып жатса, мықты сыншыларға талдатса, біздің де көзіміз ашылар еді.

Әлімжан Әлішер: Талғат ағамызды да, Қалқаман ағамызды да – ерекше ақындар. Екеуінде де жаңашылдық жоқ деп айта алмаймыз. Екеуінде де ерекше ойлар кездесіп жатады. Кей ағаларымызды алдында оқып жүрміз ғой. Поэзияның ең биік шыңы – ол қазақ поэзиясы. Оның форматын немесе ішіндегі сөздерді өзгертудің, басқадан, айдан, аспаннан әкелудің қажеті жоқ. Қарапайым дүниелерден де ұлы нәрселер шығады. Соны көре білу керек, сезе білу керек.

Қабдешев Айбек: ЕҰУ студентімін. Мен де ақын немесе сыншы емеспін. Қызығушылық тұрғыда апайларымыз ағаларымыз өлеңді қалай талдайды екен, баға береді екен деп келіп отырған жайым бар. Ақындарға баға беретін мен емеспін. Меніңше, Қалқаман ағамыз жастарға, сезімге қарай көп көңіл бөлетін, Талғат ағамыз біраз ақылды жырлайтын сияқты. Бірақ танымалдылық жағынан қарасақ, танымалдылық адамға керек. Өйткені, жазғасын ол халық үшін жазады. Халық оны оқиды. Мысалы, Қалқаман ағамыздың жазған өлеңдері жастар арасында, әлеуметтік желілерде оқылып жатады. Ал Талғат ағамыздың бірде бір өлеңін мысал үшін мен білмейцді екенмін. «Әдебиет порталынан» қарап көріп жатырымын. Сондықтан ол кісілерге де біраз пиармен жұмыс жасау керек сияқты.

"Төр" әдеби клубының отырысы осындай еркін пікір алмасу жағдайында өтті. Мұнда айтылған пікірлер - әрине, ақы иесінің өз көзқарастары. Жалпы алғанда, отырыстың түйіні - мұндай басқосулар, талқылаулар қазақ әдебиетінің дамуы, кең тыныс алуы үшін ауадай қажет деген қорытынды болды. Келесі отырысқа келіңіздер, ой бөлісіңіздер, құрметті оқырман!

https://www.youtube.com/embed/BvUIZY1a_RA

https://www.youtube.com/embed/Cd_PckFKFps

https://www.youtube.com/embed/GwbHM7oCf9o

Әзірлеген Асылбек Байтанұлы