Қазақ демонологиясы

Қазақтың ауыз әдебиеті – халқымыздың бағзыдан бүгінге дейінгі жүріп өткен рухани жолымыздың сөзбен салынған картасы. Қазақ фольклоры жанрлары сол руханият картасының алуан түрлі сипат-белгілері. Уақыт әміршінің ұзын сорап, ұзақ соқпағынан, тарихи дәуірлердің сүзгі-өткелектерін, дауылды-жауынды кезеңдерін кешіп өткеру барысында кейбір ұстары көмескіленіп, тіпті өшіп те қалып жататыны бар.

Қазақ фольклорындағы демондық кейіпкерлер немесе жын-перілер әлемі туралы шолу жасауды жөн көрдік. Демонология деген ілімнің өзі «демон» – құдірет, рух, логос – ілім, ғылым, яғни алуан түрлі мифтік тылсым күштерді зерттейтін ғылым. Зерттеп қана қоймай, оларға сипаттама жасау, оларды пайдалану немесе адам баласына кері әсерінің алдын алу, зиянкестік болған жағдайда оның бетін қайтару, бақылау жасау, игеру т.б. әрекеттерді атқару көзделеді. Демонологияның өзі әдетте діни және мистикалық дәстүрлерге қатысты болып келеді. Адамзат баласымен параллелді әлемде өмір сүруші, төменгі сатыдағы «жағымсыз» құбылыс құбжықтардың адам өміріне қарым-қатынасы демонологияда көрініс беріп жататындықтан, оларға қатысты әңгімелер сонау бағзы дәуірлерден бүгінгі озық ғылым-техника заманында да айтылып келе жатыр.

Географиялық, климаттық, діни, танымдық т.б. факторларға байланысты әлем халықтарының фольклорындағы демондық кейіпкерлер де алуан түрлі. Ұлы даланың төл перзенті қазақ халқының ұзыннан-ұзақ тарихи жолына, діни таным-түсінігіне байланысты туындаған демонологиялық персонаждардың сан-мөлшері де аз емес. Және де оларды қазақ әлемінің әр түкпірінде күні бүгінге дейін азды-көпті болсын, айтып, қолданып келе жатыр. Қазақ немесе көп жағдайда жалпы түркілік демондық кейіпкерлердің қатарында жын, пері, марту, шайтан, албасты, сөрел, көшірме, үбіжай, жезтырнақ, арапшы, күлдіргіш, малғұн т.б. жатқызылады. Бұлардың барлығы да адамзат баласымен қатарлас әлемде өмір сүреді деп түсіндіріледі және олар туралы толып жатқан рас-өтірігі аралас аңыздар айтылады. Біз қазақ демондық кейбірінің кейбіріне тоқталып, ұлттық таным аясында анықтама берумен қатар, олардың фольклорымызда көрініс табуының өзіндік ерекшеліктеріне тоқталып, өзіндік ой қорытатын боламыз. Бір айта кетерлігі, ұлттық руханияттың сан ғасырлық ұстынын құраушы діни наным-сеніммен аяусыз күрес жүргізіп, құдайсыздықты насихаттаған кешегі коммунистік кезеңде - демонологияға, оған қатысты әрекеттерге де тыйым салынғаны белгілі. Атеистік қоғам орнату идеясы бойынша, қандай да бір тылсым күштердің барлығына күмән келтірілді және ғасырлар бойы бірге жасасып келе жатқан қазақ демонологиясына қатысты мәліметтер ескінің қалдығы, фольклордағы жұқанасы ретінде қарастырылғаны белгілі. Сөйтіп демонологиялық әдебиетте бейнеленетін жауыздық әлемі күштерінің зиянды әрекеттерімен күресушілердің – бақсы-балгерлер, емшілердің іс-қимылына тыйым салынып, қудаланды, жоққа шығарылды. Құдайсыздыққа (атеизм) негізделген қоғам құрам деушілердің де ғылым-білім, техникалық жаңалықтар тұрғысында жеткен жетістіктері де болған шығар, бірақ ғасырлар бойына қалыптасқан ұлттық таным, нанымдарға, әдет-ғұрыптарға, салт-жоралғыларға үлкен зиянын да тигізгені анық. Халқымыздың діни симбиоздық ұстаным дәстүрі үзілген жетпіс жылдың ащы зардабы – қазіргі әсіредінсіздік пен әсіредіншілдіктің арасындағы алаң күйіміз. Қазақ демонологиясын қаузауымыз діни ұстанымнан гөрі әдеби, тарихи танымдық сипат болмақ.

Біздің төменде сипаттама берген демондық құбыжықтардың көрініс беру іс-әрекетіне, сипат-белгілеріне байланысты, әркімнің өз ойы болуын да жоққа шығармаймыз.

Көшірме. Қазақ ұғымындағы алба-жұлба әйел кейпіндегі жағымсыз мифтік құбыжық. Күні бүгінге дейін кейбір өлкелерде әдеттен тыс боянып, киінген әйел затын «көшірме», «көшірмеленген» деп атап жататыны бар. Біздіңше көшірме деген атаудың негізінде ежелгі замандағы ауру, дертті көшіру ұғымы жатса керек. Бағзы замандарда халқымыз малға, атап айтқанда қойға секіртпе, топалаң, ешкіге кемелек, сиырға аусыл т.б. ауру тигенде, оны емдеу үшін әрт түрлі шараларды қолданатын болған. Солардың бірі – алба-жұлба әйел кейпінде елестетілген дерт иесін ауыл-аймақтан басқа затқа аударып, аластап көшіріп жіберу үшін сөздің магиялық қасиетіне сүйену. Тек қана малдың емес, науқас адамның бойына енген дертті де осылай көшіру үшін тиісті рәсім-салттарды орындаған. Ауруды көшіру үшін малдың қу сүйегін әдемілеп сырлап бояп, оны қотаннан, адамнан айналдырып алған соң, тиісті дұғасын оқып, алысқа апарып көметін болған. Әдеттен тыс боянып, әлем-жәлемденген әйел затын ұнатпаған үлкендер: «Көшірме», «көшірмеленген сиқын-ай», - деп жататын еді. Дертті көшірудің бір сипаты айтыстың көне түрі «бәдікте» ұшырасады. «Бәдік» айтысының кейін өзгерген рәсімі бойынша, ауыл жастары кезекпен «бәдікті» көшіруге тырысады:

Көшер болсаң, әй бәдік, Мекеге көш,

Кемпір миын мүжіген шекеге көш.

Көш айласын білмесең, мен айтайын,

Қойдан қойға жүгірген текеге көш!

Мұндағы «шекеге көш» деуінің аңғарында жоғарыда айтылған «сүйекті сырлау» жатыр. Осы «бәдік» ұғымына қатысты тағы бір қисын – мал ауруын көшіруге қатысты жасалатын салтты айта кету жөн. Бәдік деп әдетте қазақ – сөйлер сөзге келгенде аузына келгенін айтатын пәруайсыз, көп сөйлейтін мылжың, үлкен отыр, кіші отыр демейтін анайы, қырт, боқтампаз адамды айтады. Ауыл-әулеттің малын әбден меңдеткен індеттен құтылу үшін сол әулетке күйеу болып келетін нағыз боқтампыз қырт адамды алып келіп боқтататын болған. Сөйлер ерік-правоны алған әлгі күйеубала үлкен-кіші, ер-әйел алқа-қотан отырған ортада бар "өнерін салып" қайын жұртын тілінің жеткен жеріне дейін сықпырта боқтап, кемістік тұстарын бетке баса жамандап, олардың әбден шамына тиетін болған. Жиналып тыңдап отырғандар күйеубаланың ашылқтан ашық ағыл-тегіл бетке басып айтып отырған сөздері қаншалықты шымбайына батып ашу-ызаға жол ашқанымен, ауылды меңдеткен бәдікті көшіру үшін еріксіз тілін тістеп, жұдырығын сығымдаған қалпы шыдаулары керек болады. Егерде бұған шыдай алмай, күйеубалаға қарсы сөз айтып немесе күштік әрекет жасар болса, онда жайлаған індет, меңдеткен дерт бұрынғыдан өрши береді-міс. Қазақтың сөз құдіретіне бағынған, сенген салтының бірі - осы. Біздіңше, жылқыда кездесетін «жамандат» немесе «жамандатпа» дейтін ауру атауының астарында да осы "бәдік көшіру", "күйеуге боқтату, жамандату" атты ескі салт жатса керек-ті.

Албасты. Адам баласына қастық жасаушы албасты – қазақ ұғымында әйел жынысты, жағымсыз мифологиялық кейіпкер. Албасты ұғымының шығу тарихы тым тереңге кетеді. Албасты туралы Еуразияның барлық дерлік халықтарында бар. Албастыны көбінесе аузына әйел өкпесін тістеген түлкі, желіні жер сызған ешкі немесе түр-сиықсыз қаншық ит түрінде көреді. Қазақ түсінігіндегі бұл кейіп-кеспірсіз қастықшылар босану үстіндегі әйелді кеудеден басып тұрып, өкпесін ұрлап алады да, жүгірген бойы өзенге тастайды. Осыдан болып босанып жатқан әйел өледі. Ал албастының өкпені алып қашып бара жатқанын көріп, оны ұстап алып мәжбүрлесе, қайтарып әкеледі. Сөйтіп әйел қайтадан тіріледі-міс. «Албасты басқыр!» - дейтін қарғыс осыдан шыққан болса керек. Албастының «сары албасты», «қара албасты» деген екі түрі болады деген ұғым бар. «Қара албасты басқыр!» - деген қарғыс осыдан шықса керек. Албасты адамның көзіне жоғарыда аталған жан-жануардан өзге, түрлі зат кейпінде де көрінуі мүмкін делінеді.
Албастының екінші бір түсінігі - биік таулы жерлерде жүретін кісікиік екенін де ескерген жөн. Алтай мен Памирдің, Алатаудың, Гималайдың қарлы жондарында әлі күнге дейін тіршілік етеді-міс делінетін, бірақ әлі күнге дейін нақты айғақ табыла қоймаған адамтектес мақұлыққа қатысты адам сенгісіз аңыздар қазақ әдебиетінде көп-ақ. Албасты туралы толығырақ мағлұмат алғыңыз келсе мына сілтемені басыңыз: https://adebiportal.kz/kz/characters/view/173

Арапшы. Қазақ демонологиясындағы әйел кейпіндегі жағымсыз күштердің бірі. Арапшы - алба-жұлба киінген, шашы жалбыраған жас келіншек түрінде болады-мыс. Арапшы деген ұғымның өзі "арбаушы" сөзімен мәндес екенін байқаймыз. Көне түркі тілінде ар - сөзінің алдау мағынасы барын ескерсек, ар мен аб сөздерінің бірігуінен жасалған бұл сөздің "алдап-арбаушы" деген ұғым беріп тұрғаны анық. Абжылан деген сөздегі "аб" та арбаушы деген ұғым беріп тұрған жоқ па? Қазақ қос үйді қоса қондырмайтын, әзізіл сөздің туы болған әйелді "арапшы" деп жататыны бекер емес.

Жезтырнақ. Қазақ мифологиясындағы жыртқыштардыкі тәрізді ұзын да өткір тырнағы бар, адамға қас жасайтын, қара ниетті сұлу әйел. Жезтырнақ туралы қазақ аңыз-ертегілерімен қатар бауырлас түркі халықтары фольклорында да көп айтылады. Жезтырнақ көбінесе иен далада, өзен-көл жағасында бейсауат жүрген адамдарға кезігіп, оларға қастық жасауға тырысатыны туралы ертегі-аңыздарда айтылады. Адам баласы көбінесе одан айласын асырып жеңіске жетеді.

Үббе. Үббе немесе үбі – қазақ нанымында судың ішінде болатын құбыжық. Үббе өзен-көлге шомылып суға түсіп жүрген адамдардың сирағынан ұстап батырып тұншықтырып өлтіреді-міс. Ертеде адамдар суда жүргенде қорқыныш сезсе: «Үббе, маған тиіспе!» - деп айғайлайтын болған. Қазақ баласы кешке таман немесе түнде аса бір қажеттілік туып қалмаса, суға баруға, күн таласып тұрған кезде шомылуға тыйым салады. Суға барған жағдайда, шелекке пышақ салып қою керек деген ырым бар. «Үббе» деген атаудың өзі «үптеу» (жоқ қылу) деген етістікпен байланысты болуы мүмкін.

Сонымен бірге, қазақ демонологиясында үбіжәй дейтін кейіпкер тағы бар. Үбіжәймен көбінесе кішкентай балаларды қорқытады. Әр өңірде үбі, үбіжәй, бөжей, бөжек, үбіжік деп аталатын осы құбыжықты меңзеп немесе қолына қорқынышты бірдеңені ұстап алып: «Үбіжәй келе жатыр! Жыласаң үбіжәй алып кетеді! Үбіжәәәй!» - деген сияқты сөздермен кішкентай балаларды тәртіпке салатын әдет бар. Үббе мен үбіжәй негізі бір ұғым деуге болады.

Күлдіргіш. Демондық күштердің адам баласына жасайтын зиян-зәбіріне қарай алуан түрлі болатыны байқалады. Солардың бірі – күлдіргіш. Күлдіргіш - иен далада болатын, қолына түскен адамды қылқындырып өлтіретін, қыз кейпіндегі жын-перілер. Күлдіргіш - аты айтып тұрғанындай, адамды қытықтап, ішек-сілесін қатырып өлтіреді деген аңыздар кездеседі.

Пері. Қазақ демонологиялық фольклорындағы пері – әйел заты кейпіндегі зәбірлі, зәбірсіз демондық құбылыс иесі. Пері туралы қазақ аңыздары мен ертегілерінде өте көп айтылады. Қазақ ұғымында перінің діни сенімдік сипаты бар. Яғни перілер мұсылман перісі және кәпір перісі болып бөлінеді. Қазақ ертегілері мен аңыздарында перінің қыздары аққу болып ұшып жүреді. Көлге келіп шомылғанда аққу бейнесіндегі пердесін сыпырып, аруға айналған пері қызын қолға түсіріп, онымен некелескен адамдар туралы ертегі әлде аңыздар көп-ақ. Түрлі жағдайда перінің қызымен әуейілік қарым-қатынас орнатып, тіпті одан ұрпақ көргендер жайында да айтылып жатады. Перімен абайлап қарым-қатынас жасамаса, ол жанға қас болуы мүмкін. Перінің кәріне ұшыраған адамды «пері соққан» деп жататыны осы.

Жалмауыз. Жалмауыз – қазақ мифологиясындағы қарға тұмсықты, аяқ-қолының тырнағы сояудай, әрі қайратты, адам жегіш жауыз кемпір кейпінде бейнеленетін кейіпкер. Жалмауыз кемпір көбінесе ер балаларды аңдып, ұстап жеуді мақсат етеді. Жалмауыз кемпірдің фольклорлық демонологияға енуін зерттеуші ғалымдар сонау матриархат (анаеркі) дәуіріне апарып тірейді. Ежелгі заманда әулет, ру, тайпаның, барлық іс-жоралғылардың тізгіні әйел затының қолында болып, кейіннен атаеркі (патриархат) басымдыққа ие болады. Міне, осы заманнан бастап, негізінен әйел бейнесіндегі демондық кейіпкерлер көбейе түскен деуге болады. Соның бір – жалмауыз кемпір. Әдетте, жалмауыздан қашып құтылу үшін адамдар адамдар түрлі амалға барады.

Ібіліс (Шайтан). Сонау протокөшпелілік, прототүркілік кезеңнен бері қарай салт-санамызда орын алған құрған діни наным-сенімдердің, соның ішінде демонологияның жұқанасы бүгінгі қазақтың ұғым-түсінігінде белгілі деңгейде бары рас. Қазіргі қазақ халқының ата-бабасы шамамен 8-9 ғасырлардан ислам әлемімен бетпе бет келе бастады. Желден жүйрік тұлпар мініп, көк аспан мен қара жердің ортасындағы қалың жұртқа әмірін еркін жүргізген, Еуразия жүрегіндегі еркін халық - түркілер Араб түбегінен жеткен миссионер сахабалардың жанкештілікпен, сан түрлі айла-шарғысымен, ғасырлардан ғасырлар өткенде мұсылман қауымына айналды. Ұлы Даладағы демонологиялық түсініктер де аса зор өзгерістерге ұшырады. Бірақ Араб түбегі айналасы мен Ұлы Даладағы исламдық таным-түсінік арасындағы айырмашылық қашан да зор болды және бұл үрдіс қазір де сақталып отыр. Бүгінгі қазақтың демонологиялық танымы қалай десек, ғасырлар жүзінде прототүркілік және исламдық ұғым-түсініктер мидай араласып кеткенін көреміз.

Ислами түсінік бойынша Алла-Тағала Адамды ғалейисаламды жаратып, оған барлық есмідерді үйрете отырып, күллі періштелер оған сәжде етуі керектігін бұйырған. Ал адам мен жындар, періштелер – күллісіне Алла-Тағалаға бағынышты болуға бұйырылған. Бұл туралы «Құран-Кәрімде»: «Мен жындар мен адам баласын «тек қана (мені танып) маған ғибадат етсін» деп жараттым», - делінген. Топырақтан жаралған адам баласынан түтінсіз от-жалыннан жаралған Ібіліс өзін жоғары қойып, оған бағынғысы келмегендіктен, ол да жұмақтан қуылып жерге түседі. Осыған Адамды себепкер деп білген Ібілістің ендігі жұмысы – қиямет күніне дейін адамзат баласын тура жолдан азғыру болмақ. Сондықтан да Ібілістің ендігі аты «шайтан» деп аталатыны айтылады. Демек, бұл мақұлықтың Адамға бас июден бас тартып тәкаппарлыққа барғанға дейінгі есімі Ібіліс те, кейінгі есімі Шайтан екен. «Шайтан» деген сөздің өзі «алыстау» деген мағынаны береді екен. Яғни, Шайтан – Алла-Тағаланың әміріне бойұсынбаған себепті, Ұжымақ пен кешірімнен алыстаушы.

Жын. Жындар – көзге көрінбейтін демондық мақұлық. Ол әдетте бақсы-балгерлер мен диуаналарға қызмет етеді. Бақсылар жынды шақыра да, аластай да алады. Қазақ ұғымында «жындану», «жынды», «жындысүрей», «жын (пері) соққан», «жын кіру», «жын буу», «жын шақыру», «жынынан айрылу» т.б. бар. Жын – алуан түрлі кейіпте болады делінеді және әрбір бақсы-балгердің, құмалашқының бойына қонған немесе оған қызмет етіп, қажетті ақпараттарды беретін немесе түрлі таңғаларлық іс-әрекеттер жасауына дем беретін жыны әдетте белгілі бір аң-құс, хайуан кейпінде болмақ. Тіпті, олардың арнаулы есімдері болады.

«Жын қону» мен «жын буу» – әдетте бойында жыны бар бақсы-балгер адамдарда болатын құбылыс. Осыған байланысты бір кейуанадан естіген әңгіме бар еді. Әлігі кейуананың әкесі жас кезінде Қытай жерінде жүріп, бір бақсы кісіден: «Бойыңдағы қасиеттен маған да бермейсің бе?» - деп қалжыңдапты. «Ала ғой, бірақ әр мүшел сайын менен немесе менің әулетімдегі адамнан бата алып кетіп тұрасың!» - дейді. Сөйтіп әлгі адамның бойына жын қонады. Сөйтіп жүргенде, отыз жеті жасында арғы бетке өтіп бойындағы иесінің «жарамдылық мерзімін ұзартып» келеді. 1962 жылдан кейін Қытаймен қарым-қатынас күрт суып, шекара жабылып қалады. «Әкеміз қырық тоғыз мүшелінде жын буып, құсадан қайтыс болды», - деп күрсіне аяқтап еді, әңгімесін кейуана.

Жалпы алғанда исламдық ұғымда жын – шайтан емес. «Құран-Кәрімдегі» «Жын» сүресінің 1-2 аяттарында: «Мұхаммед, оларға): «Маған жындардың бір тобының Құран тыңдағаны жайлы уақи етілді», - де. Сонда жындар: «Шынында біз бір ғажап Құранды естідік. Ол бізді тура жолға салады, енді соған иман келтірдік. раббымызға ешбіреуді ортақ қоспаймыз», - делінгенін көреміз. Демек, жын – араб сөзі. Авраамдық діндерге ортақ ұғым – жындардың пайғамбар, әулиелерге бағынып, қызмет ететіндігі. Дәуіттің ұлы Сүлеймен пайғамбардың жын-перілерге әмір жүргізгені турасындағы аңызды қырғыздың Қатағаны былайша жырлағаны бар ғой:

Хак Сүлеймен пайғамбар,

Аллаға қолын жайған бар...

...Аңның да тілін біліпті,

Құстың да тілін біліпті,

Пері менен шайтанды,

Тамашалап мініпті.

Жын-перілер шайтан болмаған себепті де, олар мұсылманға қызмет етеді, ал олардан азғаны шайтан болмақ. Осы исламдық түсінікке байланысты жындар «ақ жын», «қара жын» немесе «мұсылман жын», «кәпір жын» деп бөлінбек. Бақсы-балгерлердің, оқуы күшті моллалардың небір хикметті көрсетіп, қара суды теріс ағызуы, өзенді қақ жарып өтуі немесе айбарлы батырлар мен арқалы ақындардың қарсыласына оның бойындағы қызыл жолбарысы, қос бөрісі, қара бүркіті, қоңыр аюы т.б. көрініп, айбат шегіп мысын басып, аузына сөз түсіртпей жеңілдіруі – осы бойындағы иесіне, киесіне байланысты деген сөз. Физикалық заңдар мен түсініктердің аясына мүлде сыймайтын мұндай әрекеттер мен құбылыстардың сыры әлі күнге ашыла қойған жоқ. Мүмкін, ғылым мен техниканың қарыштап дамуы арқасында ғана мұның сырына жететін кез де келер.

Қазақ демонологиясында сөздің магиялық құдіреті айрықша орынға ие екенін көреміз. Осыған орай «сарын», «сарындау», «сарнау» деген ұғымдардың өзі ежелден қобыздың сарыны арқылы сарнауды, яғни қобыз үніне қосылып магиялық трансқа түсуді, жын-перілерді дәргейіне келтіру үдерісін білдіретіні анық. Қазақ бақсылары мұны қобыз ойнау барысындағы синкретті іс-әрекеттер арқылы жүзеге асырған. Олардың беделі Ұлы Далада сан ондаған ғасырлар бойы биік болған. Сондықтан да Орта Азияға келісімен ислам діні түркілік музыкалық аспаптармен, әсіресе қобыз сарынымен, қобызшылармен ымырасыз күреске шығуы бекерден бекер емес еді. Сол үшін де «қайда барса, Қорқыттың көрі» деген түсініктің өзі ұлы қобызшы Қорқыт пен оның жолын қуушылардың жаңа діни қауым өкілдері тарапынан қайда барса да қудаланып, қыспаққа ұшырауынан шықпады ма екен деген болжам айтуға болады. Дәстүрлі діндерде де, бақсыларда да сөз магиясы арқылы болмысқа физикалық күш арқылы әсер ету, материалдандыру құдіреті бар. Мейлі, ол дұға немесе жайлату сарыны т.б. болсын.

Әуелі, құдай, иншалла!

Іс бастаймын, бисмилла!

Тайғақ кешу, тар жолда,

Жарылқа, Алла, әр жолда!

Алтын сандық, хазірет,

Сыйынғанға медет ет!

Әбиір бер, әр жерде,

Айналайын, құдірет!

Исламға пана Мұхамбет!

Түркістанда Қожахмет,

Сыйындым сізге бір мезет!

Су басында Сүлеймен,

Сізден де медет тілеймін! –

деп қобызын шалып, мұсылман пайғамбарлары мен әулиелерінен бастап, әйгілі жын-перілерге дейін шақырып сарнаған қазақ бақсысы расымен де небір адам сенгісіз қимыл-әрекеттерді жұрттың көз алдында жасайтын болған. Бақсы-балгерлері жасаған небір таңғаларлық істер туралы Ұлы Даланы өткен ғасыырларда түрлі мақсаттарда аралап өткен шетелдік саяхатшылар мен ғылыми экспедиция мүшелерінің тамсана жазып кеткен деректері көп. Қобызға қосыла сарнап, әбден зар күйіне келген кезде үйдің қақ ортасындағы ошақ отына күп-күрең болып қызған қышқашты немесе істікті қолына алып, тіліне шыжғырып басқанда, көргендердің көздері тас төбесіне шығып, зәресі ұшқандай. Сөйтеді де, киіз үйдің шаңырағына өрлемеп шығады. Бірақ уық сынбайды. Ақыры бақсы жынын ойнап бітіп, әлі құрып жығылады. Бірақ ыстық темірмен қарыған тілі де аман, ешбір бүлінген, сызылған жері тағы жоқ. Шетелдіктерді таңдандырған осы еді.

(жалғасы бар)