Күш атасы - Қажымұқан

Қазақтың әйгілі балуаны Қажымұқан Мұңайтпасовтың туғанына биыл 150 жыл толып отыр. Батырдың зиратына ұзақ жылдар бойы халқымыз зиярат етіп, оның өшпес өнегесін ұрпақтан ұрпаққа жалғастырып айтып келеді. Жыл сайын балуан рухына тағзым етуге Қазақстанның әр түкпірінен ағылып қонақтар келеді. Соның бәрін тік тұрып қарсы алып, Темірлан ауылындағы музей үйіне апарып, өмір жолымен егжей-тегжейлі таныстырады. Содан да болар Оңтүстіктегі Ордабасы ауданын білмейтін адам кемде-кем. Шырайлы Шымқаладан 40 шақырым ғана жерде жатқан іргелес ауданның тарихы, оның қазақ тарихындағы орыны өз алдына жеке әңгіме. Жыл сайын халықаралық спорт бәсекесі бастауын осы жерден алады. Балуандар Қажымұқан ауылына келіп, күш атасына тағзым етіп, боз кілемде өнер көрсетеді. Олардың алдынан Қажекеңнің өз жолын жалғаған ұрпақтары, өмірінің соңғы жылдарында тұрған қарашаңырағының иесі болып отырған тікелей ұрпақтары құшақ жая қарсы алады.

БАТЫРДЫҢ МҰРАГЕРЛЕРІ

Батыр Түркістан облысы, Ордабасы ауданында, бүгінде өз атын алып отырған ауылда жерленген. Дәл осы жерде, бұрын «Ленин жолы» колхозында, атақты күрескер өмірінің соңғы жылдары өтіпті. Оның тікелей ұрпақтары әлі күнге дейін осында тұрады. Олар атақты бабаларының тағдырына қызығушылық танытқандардың бәрін қазақы қонақжайлықпен қабылдайды. Қажымұқанның шөбересі Роза Ескермесова тіпті өз үйінде палуанға тиесілі заттарды сақтайтын үй мұражайын құрған екен.

Роза апай Ескермесова бізді алдымыздан шығып қарсы алып, батырдың өмірінен сыр шертті. Бұл балуанның бұрынғы ескі үйінің орнына көтерілген жаңа үй екен. Ескі үйдің бір кірпішін, босағасын, батырдың кейбір тұтынған заттарын сақтап қойған екен. Ең ерекше әсер еткені Қажекеңнің жатқан темір төсегі болды. Әр затты асқан ыждаһаттылықпен бізге таныстырды. Тарихымен бөлісті. Қасиетті қарашаңырақтан дәм татып, батырдың ел естімеген сырларына қана түстік.

Бұл орында ескі үй тұрды, - дейді Роза апай. - Үлкен атасы онда 1946 жылдан 1948 жылға дейін өмірінің соңғы екі жылын сүреді. Осында қайтыс болған. Үй ертеректе іргетассыз тек кірпіштен қаланыпты. Сондықтан, 2008 жылы су тасқыны келгенде ол жарылып кетеді. Осылайша бұзып, жаңасын салуға тура келеді. Бұл үй тура атамның үйіндей үлгіде, көлемде салынды. Ескі тұрғын үйден біз кәдесый ретінде бабамыз аттаған, сәлем бере келген небір алыптар аттаған ағаш табалдырықты алып қалдық. Бұл біз үшін өте құнды жәдігер - дейді.

Табалдырық тағы бірнеше ондаған заттар ендігі үй мұражайының экспонаттары есебінде.

Атасына тиесілі заттардың көпшілігі Темірлан ауылында орналасқан оның атындағы спорт мұражайында сақталды. Музей 1978 жылы ашылған кезде әкем қатты қуанды -, дейді Роза апай. Ол ұлы бабамыздың халық жадында сақталатынын мақтан тұтты. Ол Қажымұқанға тиесілі заттардың барлығын дерлік берді. Бізде аз ғана нәрсе қалды, біз оны бағалаймыз. Бұл заттар бізге өте қымбат және қазір біздің үй мұражайымыздың экспонаттары болып табылады. Шынымды айтсам, ата-бабамыз бүкіл атақ-даңқы үшін ешқандай байлық жинамаған. Соңғы жылдары ол өте қарапайым өмір сүрді. Оның қарттық үшін ақшасы да, марапаттары да болған жоқ. Ең үлкен байлығы балалары еді.

Роза апай бізді ұлы палуанға тиесілі заттар сақталатын бөлмеге алып барады. Бұрышта батырдың өзімен бірге әлемді шарлаған ағаш чемоданы, қабырға бойында Қажымұқан қайтыс болғаннан кейін оның үйінде қалған заттары тұрды. Бөлменің төрінде ескі фотосурет ілініпті. Онда егде тартқан балуан өзінің кенже баласы Айдарханмен бірге түсіпті. Екінші қабырғада балуанның барлық балалары, немерелері, шөберелері мен шөпшектері жазылған шежіре тақта ілініпті.

Біздің үлкен атамыз төрт рет үйленген, - деп бастады Роза апай. - Ол үшінші әйелі Мұнайымға немере ағасы Ескермес қайтыс болғаннан кейін әменгерлік дәстүр бойынша үйленді. Дәстүр бойынша қайтыс болған ағасының әйелі кіші немесе үлкен ағасына немесе туысына тұрмысқа шығуы керек. Мұнайым күйеуі қайтыс болғаннан кейін үш баламен қалды, оның бірі менің атам Есбол. Олардың ортақ некесінен Айдархан дүниеге келді. 1947 жылы 76 жасында Қажымұқан тағы бір әйелі - Бибіжанға үйленген7

АҢЫЗҒА АЙНАЛҒАН ЖЕР

Қажымұқан Ақмола облысында туды деп кең таралған ақпаратқа қарсы оның оңтүстіктегі ұрпақтары Отырар ауданының Ақтөбе ауылын балуанның отаны деп атайды. Ол 1871 жылы 7 сәуірде дүниеге келген. Мұқан - бұл баланың туылған кездегі аты, ол өте үлкен болып туылған. Қиын босану кезінде анасы Қабира қайтыс болып, бала әкесі мен әжесі Айсараның қолында өседі.

Өзі әрдайым балаларға өзінің осында дүниеге келгенін айтып отыратын, - дейді музейдің ғылыми қызметкері Гүлзира Әшірбаева, - Балуан 1930 жылы осында оралды. Алдымен ол сол Отырар облысының Шәуілдірінде тұрып, 1946 жылы Темірлановкаға көшті. Бала бірнеше айлық болған кезде, отбасы Ақмола облысындағы туыстарына көшті. Онда Мұқанның тууы ресми түрде тіркелді - дейді.

Бала кедей отбасында өсті. Алты жасынан бастап ол әкесіне мал жаюға көмектесті, ал 12 жасында ол жергілікті көпестер мен шығанақтарға жұмыс істей бастады. Табиғатынан үлкен Мұқан тез жетілді. Бұған жігіттің таңертеңнен кешке дейін бос емес физикалық жұмысы көмектесті. Бұл күш жаттығуларына ұқсас болды. Кейінірек оның жерлестері оның керемет қабілеттері туралы аңыздар айта бастайды. Жас мықтының жазбаларының бірі 1977 жылы танымал оңтүстікқазақстандық суретші Федор Потехиннің картинасында түсірілген. Кенеп - музей экспонаттарының бірі.

Мұқан ол кезде небәрі 14 жаста еді, - деп толықтырады Гүлзира Әшірбаева. - Ол кезде ол көпес Масляковта жұмыс істеген. Ол үшін басқа жұмысшылар да жұмыс істеді. Ал иесі оларға салмағы жарты тонна болатын шанаға май құюға тапсырма берді. Он адам оны көтеруге тырысады, бірақ бәрі де сәтсіз болған. Мұқан бұған қатысқан жоқ, бірақ шуды естігенде, ол сарайға келді де, оны жалғыз өзі көтеріп, шанаға қойды. Осыдан кейін айналадағылар оның күші туралы айта бастады, ал саудагерлер оны өз жұмыстарына тарта бастады.

Жас Мұқанды танытқан тағы бір оқиға қыста болды. Ол шөп сақталған орманға барды. Қайтар жолда боран басталып, жолды қар жауып, тіпті ат аяғын сындырып алады. Қажымұқан оны пішеннің үстіне тиеп, шанамен байлап, осылайша арбаны үйіне қарай сүйреп әкеледі.

Ол кезде күреспен өтетін мереке күндері жиі болатын. Кезінде Мұқан да солардың біріне қатысады. Жеңімпазға ақшалай сыйлық береді. Ал жігіттің отбасы кедейлікте өмір сүргендіктен және ақша әрдайым жеткіліксіз болғандықтан, ол, әрине, келісім береді. Содан бері ол үнемі жекпе-жекке қатысып, жеңіс тұғырынан көрініп жүреді.

Жылдар өтті. Петропавлда болған мерекелердің бірінде ұрыс ұйымдастырушысы Иван Злобин оны ұрысқа қатысуға шақырады. Ол кезде Мұқанның 20 жастан енді асқан кезі екен. Батырдың күшіне сүйінген Злобин оған мұнда қалып қоймай өнерін Санкт-Петербург күрес және цирк мектебінде ары қарай ұшта деп ағалық тілегін айтады. Осылайша батыр Иван Лебедевтің күрес мектебіне түсіп, әбден шеберлігін шыңдайды.

ЯМАГАТА МУХАНУРА

Санкт-Петербург қазақтың батырын жақсы қарсы алды. Алғашқы күннен бастап ресейлік спортшылар жаңа достарына қолдау көрсетіп, жетіспейтін ұрыс техникасын дамытуға көмектесті. Атап айтқанда, ол әйгілі орыс балуаны Иван Поддубныймен достық қарым-қатынасты дамытты. Мұқан қабілетті оқушы болып шықты, көп ұзамай оның есімі, дәлірек айтсақ, мектеп әкімшілігі ойлап тапқан бүркеншік аттары Ресейде ғана емес, ол көптеген елдерде де белгілі жарыстар мен чемпионаттарға қатысып танымал болды.

Мұқанның алғашқы бүркеншік аттарының бірі жапондық мәнерде айтылған Ямагата Муханура болды. Қара Иван деген атпен ол Иван Поддубный, Иван Зайкин және Иван Шемякинмен бірге өнер көрсетті. Ол жапон немесе маньчжур ретінде іріктеуден өтті, әр жолы жеңілмейтін мықты адам туралы әр түрлі аңыздар ойлап тапты. Бұл көпшіліктің назарын аудару үшін қолданылған әдіс. Біздің жерлесіміз Түркияда осы елдің ең мықты жауынгерлерінің бірі Нурилллахты Қожа Мұқан атымен жеңіп, жеңіске жетті. Осы жеңісі үшін Мекке сапарына жолдамамен марапатталды, содан кейін оның атына «қажы» атауы пайда болды, ол аты бүкіл әлемге танымал болды. Әр түрлі сахналарда өнер көрсетіп, жеңіске жеткен Қажымұқан көрермендердің оны өз есімімен танып, қазақ екенін білгенін қалайтын.

Осы жылдары Қажымұқанның қарсыластары француз күресінен чемпиондар Пол Панеу, Лоранц Бокаруа, Исса Педерсон болды. Қазақ палуаны күрес өнерін Санкт-Петербургте ғана емес, Одесса мен Гамбургте де зерттеді. Өткен ғасырдың 90-шы жылдарында барлық қарсыластарын жеңіп, Қажымұқан француз күресінен Ресей чемпионы болды. Батыр әр түрлі сахналарда өнер көрсетіп, елуден астам елді аралады. Алдымен ол Иван Лебедев циркімен гастрольге шықты, ол Ресей мен Еуропаның әртүрлі қалаларында спектакльдер қойды. Кейіннен Қажымұқан Георгий Лурих циркінің сахнасында өнер көрсетті.

Шатыр түрінде салынған мұражайда төрт мыңға жуық жәдігер сақталған. Ең құндылары: атақты балуанның жеке заттары, фотосуреттері мен құжаттары, оның өнерімен бірге түсірілген деректі хроникалардың кадрлары, спорттық реквизиттер, мысалы, 130 келілік тас диірмен тастары және дөңгелек 48 келілік тас. Марапаттардың ішінде Музейде 1910 жылы Персияда жауынгер осы елдің чемпионымен және Маньчжурияның гүлдену орденімен қарсыласын жеңгені үшін алған Алтын Арыстан мен Күн ордені қойылған. Соңғысын жапондық ауыр салмақтағы Саракики Жиндофумен жекпе-жекте жеңіп алады. Бұл аңызға айналған күрестің үзінділері американдық кинохроникаларда сақталған.

Қазан төңкерісінен кейін Қажымұқан өзі ұйымдастырған турнирлерде өнер көрсете бастаған. Біздің жерлесіміздің сол кезде тапқан ақшасы оның отбасының жайлы өмір сүруіне жеткілікті еді. Бірақ ол жергілікті халыққа мектептер мен ауруханалар салуға тапқан табысын беріп, өзіне және жақындарына өте аз қаражат жұмсаған. 1922 жылы ол Қазақстанға оралды. Ол бұрынғыдай ауылдар мен қала тұрғындарының алдында өзінің айрықша қолтаңбаларымен өнер көрсету арқылы күн көрді.

1938 жылы Қажымұқан Оңтүстік Қазақстан облысы, Отырар ауданы, Шәуілдер ауылында тұрғаны белгілі. Екінші Дүниежүзілік соғыста фашистік басқыншыларға қарсы күреске үлес қосуды шешіп, 70 жастағы балуан жылжымалы цирк ұйымдастырды. Онымен ұшақ сатып алуға ақша жинап, аймақтарды аралайды.

Қажымұқанға 100 мың рубль жинау үшін үш жыл қажет болады. Ол оны қорғаныс қорына ұшақ жасап, қазақ батыры Амангелді Имановтың есімімен атау туралы өтінішімен қоса аударады. 1944 жылдың қазан айында Қажымұқанға Сталиннің алғысымен жеделхат келіп, онда тілегі орындалады деген уәде беріледі.

Қазақстандық ұшқыш Қажытай Шалабаевтың басқаруымен ПО-2 ұшағы, оның бір жағында «Амангелді», ал екінші жағында «Қажы Мұқан» деп жазылып, Балтық және Ленинград майдандарында 217 рейст жасайды. Соғыстан кейін көп ұзамай ұшқыш Темірлан ауылындағы Қажымұқанға барады.

Қажымұқан Мұңайтпасов 1948 жылы 77 жасында қайтыс болды, соңғы күнге дейін ақыл-ойының айқындылығы мен жақсы зердесін сақтап қалған екен.