Абайдың Тәңірлік түсінігі.

Һакім шығармашылығы мен ой-тұжырымдарында иман мәселесі үлкен мәнге ие. Иман ұғымы адам қасиетінің бір нәрсеге ішкі жан-дүниесімен сенуін білдіреді. Ислам түсінігінде кісінің ата-ана, қоршаған ортадан естіп үйренгендеріне сүйеніп, илануын «тақлиди иман» дейді. Тақлид дегеніміз – еліктеу. Мұндай сенімдегі адам жаратушы құдіретін терең толғап, түсіне алмайды. Иманы күмәнға ұласа бермек. Екінші, тахқиқи иман-сахыбтары оқиғалар мен жағдаяттарға көз жіберіп, ондағы құдірет пен хикметтерді түсініп, ақиқатты көре білмек. «… Енді бұл иман дерлік илануға екі түрлі нәрсе керек. Әуелі, не нәрсеге иман келтірсе, соның хақтығына бірлән дәлел жүргізерлік болып, ақылы дәлел испат қыларға жарасса, мұны иақини иман десек керек, екінші кітаптан оқу бірлән, яки молдалардан есті бірлән иман келтіріп, сол иман келтірген нәрсесіне соншалық беріктік керек. Біреу «өлтіремін», - деп қорқытса да, мың кісі мың түрлі нәрсе көрсетсе де, соған айнып, көңілі қозғалмастай берік болуға керек», - дейді Абай. Иман ету жолы ету екі түрлі. Біріншісі әлемдегі үйлесімділік заңдылығына, ондағы құбылыстар арасындағы тәртіп жүйесіне, жаратылған мақлұқтарға қарап ойланып, бәрінің жаратушысы, реттеушісі, басқарушысы бар екендігіне өз ақылымен жетіп, осыған әлемнен, табиғаттан және ондағы жан-жануарлар мен өсімдіктерден дәлелдер тауып, жүрегін барлық күмәндардан тазартып барып, иман негіздеріне сену.

Иақин – көңілдегі күмәнді ойларды кетіруші ерекше ілім. Иақин жолымен иман еткен адамға «иақин егесі» делінеді. «Тақлид» сөзінің сөздіктегі мағынасы көп. Солардың бірі біз қарастырып отырған мәселеге қатысты «еліктеу» мағынасы. Абай тақлиди иманды сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек дейді және сөзін одан ары қарай былайша жалғастырады: «… Иақини иманы бар деуге беріктігі жоқ, я алданғанға, я азғырғанға, я бір пайдаланғанға қарап, ақты қара деп, я қараны ақ деп, я өтірікті шын деп ант ететұғын кісіні не дейміз? Құдай Тағала өзі сақтасын. Уа, әрнешік білмек керек – жоғарғы жазылмыш екі түрліден басқа иман жоқ. Иманға қарсы келерлік орын ешбір пенде «Құдай Тағала кеңшілігімен келеді дағы» демесін, оның үшін Құдай Тағаланың ғафуына, яки пайғамбарымыздың шапағатына симайды. Уа, мүмкін де емес. «Қылыш арасында серт жоқ» деген, «Құдай Тағаланың кешпес күнәсі жоқ» деген жалған мақалды қуат мұндай пенденің жүзі құрсын».

Абайдың «Иманға қарсы келерлік орын» деп отырғаны иман негіздерін жоққа шығару, діни үкімдер, әмірлер мен шектеулерді қабыл етпеу болып табылады. Абай он екінші қарасөзінде осы мәселе жөнінде де айтып өткен. «…Уа, ләкин кімде-кім иман неше нәрсе бірлән кәмәләт табатұғын уә неше жерден бұзылатұғынын білмей шалма басына орап, бірәдәр атын көтеріп, рузашыл, намазшыл болып жүргені көңілге қалық бермей тұрып жартысын салғанға ұқсайды…». Адам дамушы немесе құлдыраушы ретінде түлейді, есейеді, қартаяды. «Дүниеде ең құпия нәрсе – адам» демекші адамды түсіну, ұғыну, бұған қоса біреуге түсіндіру өте қиын. Біз өз-өзімізді тануда бір тығырыққа тірелеміз. Дәл өзіміздей басқа адамдардың жанын түсіну қиын болса да, біз олармен қарым-қатынас құрамыз. «Адам кім? Қасиеті қандай?», - деген сұраққа жауап іздейік. Адам ұғымын араб тіліндегі «инсан» сөзімен салыстырып қарастырсақ инсан сөзі екі мағына береді. Алғашқысы «инс» сөзі даму, жанға жақын болу дегенді білдірсе, екінші мағынасы «нисян» деген ұғымды қамтиды. Бұл ұмыту дегенді білдіреді. Жоғарыда айтылып кеткен екі ұғым да адам табиғатында бар. Адамның әлсіз тұсы: мал-дүниеге қызығушылық, тәкаппарлық, сараңдық, үмітсіз-залымдық, надандық. Адамның жақсы қырына тоқталсақ: заттарға есім қою қабілеті, жақсылықты сүюі, сабыры, әділетсіздікке қарсы болуы, кешірімшілдігі, жақсылыққа бастаушылығы бар. Адамға өз бойындағы мынадай төрт фактор әсер етпек: 1. Өз нәпсісі 2.Тылсым немесе Жаратушысы 3. Затпен қатынасы 4. Өзгелермен қарым-қатынасы.

Аталып өткендердің ішіндегі назар аударарлылығы пенденің өз нәпсісі. Адам өзін танымастан бұрын өзгелерді тануға тырысады. Ішкі дүниесіндегі сезімдер арпалысып жатқан адамның өзгелермен қарым-қатынасы қалай дұрыс болсын? Тіпті адам өзінен қандай ұзақтағанын білмей, өзін-өзі алдайды. «Мен кіммін?», «Ей жан сен кімсің?» деген секілді сұрақтарға жауап беру керек. Адам ақылы жаратушысын тануға қабілетті. Адам жаратушысын мағрипат, сену, амал, шешім жолдарымен танымақ. Мағлұмат тек қана білудің дәлелі болса, мағлұмат болса білудің һәм танудың дәлелі. Жаратушыны тану жолының ең алғашқы сатысы осы мағрипат болып табылады. Ал сезіну мағрипат ақылдың құралы болса, сезіну жүректің құралы. Ақыл бір білімге қол жеткізсе, жүрек оның дұрыстығын, туралығын растайды.

Құнанбай заманында қазақтың сәждеге жығылмағаны, ораза тұтпағаны кемде-кем болғандай. Әйткенмен, осыдан халықтың рухани дәрежесі күрт өсті дей аламыз ба? Мұны Шәкәрім сөзімен айтсақ:

Қиянатың бар болса, иманың жоқ,

Маған десе, мың жылдай қыл ғибадат.

Сөйтіп, ғадәләт шафғат – имандылықтың, қиянатың жоқтықтың белгісі, яки адамдықтың таразысы. Ғадаләтті адам кім өзі? Оған Абай былай анықтама береді: «Оның үшін ғадәлатті адамның көңіліне келеді: мен өз көңілімде Халлақы (Жаратушы) менімен” сондай-мұндай халықтармен мұғамәла қылмағандығым жарамайды ғой деп, сол өзі әділет те және нысап та емес пе? Әмма жақсылықтың басы емес пе? Жә, олай хұлықпенен (мінезбен) сол ойды ойлаған кісі Халлақына шүкірді неге ойламасын?». Абай қолданған «мұғамалә» термині кілт сөз. Арабтың «мұғалім» сөзі «ғылымды үйретуші» ал, «молла» (мұалла) сөзі «Хақты танытушы» екендігі мәлім. Мұғамаләнің төркіні «ғамал» сөзі, яғни «ғамалус-салих жасаушы» деген мағына береді. Ендеше, Абайдың тезистегі ойы былайша оқылуға тиіс: әгәрәкім көңіліңдегі Жаратушы менімен мұғамалә қылса екен деп ойласаң, яғни жақсылық (ізгі іс), шапағат күтсең, онда өзің де өзгелермен (басқа адамдармен) мұғамалә қыл. Осылайша мұғәмалә термині ғамалус-салих ұғымымен тығыз байланысады екен. Жақсы амал қылмасаң, «шапағаттан босанумен» бір болмақ. Һакім пенденің бақыты Хақ жолында болуда екеніне меңзейді. Әйтпегенде «бір қайғы жүз қайғыны қозғайтын» жайсыздық басыңа келеді. «Ғадаләтті адам» деңгейі ниһаятсыз (шексіз) Құдай жолына жасалған алғашқы қадам. Абайдың “бенделіктің кәмалаттығына жету жолы қайсы?” деген ізденісінің келесі белесіне көтеріліп, ғұрпы исламнан суфизм бағытына ауысуы заңды жалғастық болып көрінеді. Өйткені, адам баласының жетілу шыңы ислам философиясы бойынша инсани камил (кәміл адам) идеалы екені баршаға аян. Зерттеуінің осынау бетбұрысты тұсында: «Енді біздің бастағы тағриф бойынша Құдай тағала ғылымды, рахымды, ғадәлатті, құдіретті еді», - дейді.

Абай адам болуға ұмтылған әрбір жалынды жастың бойында адамшылықтың қандай нәрін, нендей ізгілікті қасиеттерін егу, орнықтыру керектігін «Ғылым таппай мақтанба» өлеңінде береді. Сол себепті бұл өлеңді М. Әуезов «Абайдың, әсіресе, көп ой қорытып айтқан мағыналы және програмдық бір өлеңі еді» деп жайдан-жай айтпаса керек-ті. Мұндағы Абайдың басты ойы – «Адам болам десеңіз» тезисінде жатыр. Осы өлеңде Абай көтеріп отырған басты мәселе – қазақ қауымының болашағы, жастар бойындағы адамшылық қасиеттері, толық адам туралы даналық ой желістері тұтас көрініс тапқан. Әсіресе:

Бес нәрседен қашық бол,

Бес нәрсеге асық бол,

Адам болам десеңіз, - деген өлеңінің ой төркініне назар салсақ, ақын арнайы таңбалап сынап отырған: өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, мал шашпақ және осыларға қарсы қойылатын: талап, еңбек, терең ой, қанағат, рахым жайлы мағынасы кең ұғымдардың тамыры тереңде. Халқымыздың тілі де, өнері де, тарихы да, діні де, ғылымы да, тіршілік қарекеті де, ойы да, бойы да Абай жырынан елестейді. Абайтанушы профессор А. Машанов: “Абай жыры адамның ар ұятын оятатын нұр сәулесінің шапағаты. Қазақ “Талапты ерге нұр жауар” десе, сол жауатын нұрдың көзін біз Абай даналығынан табамыз” дейді. Осы ретте Абайдың “әрбір ғалым хаким емес, әрбір хаким ғалым” деген қағидасымен дәлелдеуге болады.

Иманның ішкі мәні – Ақиқат.

Адам ғапыл дүниені дер менікі,

Менікі деп

жүргеннің бәрі – оныкі.

Тән қалып, мал да қалып, жан кеткенде.

Сонда ойла,

болады не сенікі?

Иманның ішкі мәні – Ақиқат. Ақиқатты талап қылған әрбір ғылым иесі өз иманын байытпақ. Кәміл мұсылман иманның шарттарын біліп, мұсылмандық парызын орындамақ. Әл-Фарабимен екі аралықтағы уақыт кеңістігін және еңбектерін аудармадан пайдалануымызға байланысты белгілі бір қиындықтар туары анық. Себебі аудармалар жасалған уақыттың қоғамдық-саяси, идеологиялық ой-пікірлеріне, аудармашылардың дүниетанымдық көзқарастары сияқты көптеген сыртқы факторлардың аудармаға өз табын түсірері анық. Екі ғұламаның ортасындағы орасан зор уақыт кеңістігі болса да олардың мәңгі бақи өзгермейтін, ортақ негізге сүйенгенін көреміз. Осы жағдайларды ескере отырып екі ғұламаның көзқарастарын ұштастыра зерттеудің өзіндік маңызы бар. Әрқайсысы өз дәуіріндегі қоғамдық-әлеуметтік, саяси қатынастарға араласып, тұлға ретінде кемелденген, ғылыми танымдық көзқарасы қалыптасқан ортасы, мектептері, ұстаздары болған. Осы тұрғыдан алғанда оларды қатар алып қарастырудың мәні болмас еді. Адамның адамдық қасиеті – Ақыл.

Әл-Фараби философиясының мақсатын былай белгілейді. «Философияны зерттеу мақсатына келетін болсақ, мұның өзі барлық нәрсенің қозғаушысы, себебі болып табылатын, өзгермейтін және бірегей бәрінен жоғары жаратушыны тану. Ал, мұның осылай болатын себебі, ол – Алла өзінің рахымымен, даналығымен, ғылымы мен, әділеттілігімен осы дүниені аса келісіммен жаратушы. Ал, философтың әрекеті адамға ұқсас болуға тиісті», - дейді. Абайға жүгінсек былай дейді: «Адамның ғылымы, білімі хақиқатқа, растыққа құмар болып, әр нәрсенің түбін, хикметін білмекке ынтықтықпен табылады. Ғылым – Алланың бір сипаты, ол (Алла) – хақиқат, оған ғашықтықтың өзі де хақтық һәм адамдық дүр». Әл-Фараби үшін де, Абай үшін де ғылымның мақсаты жаратушыны тану. Әл-Фараби ғылымдардың ішінде философия ғылымы үшін осы мақсатты нақты белгілейді. Абай «Ақылмен таппай иман жоқ» деген мәселені адамның ең қымбат қазынасы иманын өсіру үшін, ең асыл қасиеті – ақылды ақиқат тану жолына дұрыс бағыттай білуінің маңызы мен қыр-сырын ашады. Әл-Фараби «Философияны үйренуден бұрын нені білу керектігі туралы» атты еңбегінде философияны зерттеудің алғы шарттарын сөз қылады. Ілгерідегі ғұламалардың философияны зерттеуден бұрын шәкіртке логика, физика, геометрия т.с.с. жекелеген ғылымдарды терең игеру, сондай-ақ жаны мен тәнді тазарту сияқты талаптар қойғанын айтады. Осы көзқарастардың бірде-бірін жоққа шығаруға болмайды деп түйеді. Себебі, осының бәрі философияны оқып үйрену алдындағы дайындық, сезімтал жанның қасиетін негізгі талапқа сай тәрбиелеу жолы дейді. «Философияны зерттеуден бұрын сезімтал жанның қасиеттерін, мысалы, рахатқа бату мен мансапқорлық сияқты «алдамшы шындыққа» емес «ізгілікті ақиқатқа» талпынатындай етіп тәрбиелеу арқылы жүзеге асады. Қателіктер мен адасудан сақтарлықтай таза жолды түсінетін парасатты жанды осылай ғана тәрбиелеуге болады», - дейді.

Абай өзінің отыз екінші қара сөзінде «ғылым-білімді үйренудің басы білім-ғылымның өзіне ғана құмар ынтық болып бір ғана білмектің өзін дәклет білу» - деп үйретеді. Ғылымды ақиқат мақсатпен үйренуге үндейді. Әл-Фараби көптеген діни ағымдардың (секталардың), иудейлердің, бақсы-балгерлердің, сиқыршылардың космологиялық түсініктерін айта келіп, олардың барлығына тән пікір жаратылыстың мәңгілігі, оның ғайыбы болмауына саятын адасушылықты дәлелдейді. «Осы екі философ және олардың жолын қушылардың себебімен Аллаһ тағалаға көптеген ойшыл парасатты жандарды адасудан сақтап, құтқарып қалды» дей келе, «өйткені жаратылыс ісін айқын, нанымды дәлелдермен түсіндірді, нәрсенің нәрседен тарамайтынын және нәрседен болатын жағдайлардың барлығы сол нәрсені ірітіп тоздырмай қоймайтынын, дүние жоқтан бар болғанын және жоққа айналатынын көрсетті» - деп жазады.

Көк тұман – алдынғы келер заман,

Үмітті сәуле етіп көп көз қалдырған.

Көп жылдар көп күнді айдап келе жатыр

Сипат жоқ, сурет те жоқ, көзім талған.

Ол күндер - өткен күнмен бәрі бір бәс,

Келер, кетер алдына із қалдырмас.

Соның бірі арнаулы таусыншақ күн.

Арғысын бір – ақ Алла біледі рас, - деген Абай өлеңінде торығудың сызы сезілердей. Бірақ бұл мүлдем үмітсіздіктің торығуы емес. Күн артынан күн, жыл артынан жыл келе жатқан ғалам айналымының ішіндегі осынау уақыт өлшемі үздіксіз көрінеді. Бірақ осы «үздіксіздік» жайлы ұғымның өзі жалған, оның шегі Абай тілінде «таусыншақ күн» делінеді. Одан ақырғысы бақилықпен, мәужудтікпен (әуелден бар ешқашан жоқ болмайтын) сипатталатын Хаққа ғана белгілі дейді

Абай Ақыл мен Хауас (сезім мүшелелі) Алланың барлығын білмейді, жүрек сезеді мүәккелим (дінді дәлелдеушілер) мен мантикиндер (қисынмен түсіндіріп сөйлеушілер) жүректің білген ақиқатын жеткізуде дәрменсіз дейді.

Дененің барша қуаты

өнерге салар бар күшін.

Жүректің, ақыл сауаты

Махаббат қылса тәңір үшін.

Алланы махаббатпен тану жүрек еншісінде. Бірақ, оған сусын болар

ақылға жүгіну керек дейді ақын.

Әлемдегі діндердің түп мақсаты

Үш нәрседен бұлжымай құшақтасар

Құдай бар, ұждан дұрыс, қиямет шын

Еш діннің мақсаты жоқ, мұнан асар» - деп Шәкерім Құдайбердіұлы айтқандай Құдайдың барлығы мен бірлігі, оның мәнгілігі, оны танушы адам рухының бақиға ұласуы, адам өмірінің мәні, екі дүниеде бақытқа жету мәселесі әрбір ілімдерге ортақ негіз болып табылады.

Шәкерім Абайдың жан мен тән туралы ой тұжырымдарын әбден меңгерген ойшыл. Шәкерім Құдайбердіұлының айтуынша жан әуелден бар мәңгілік шындық, ол – барша барлықтың айғағы. Бұл бір. Екіншіден, жан қозғалыс қуаты. Үшіншіден, жан жаратушылық қызыметке ие – субстанция. Ойшыл жаннан жан өсіп шығады деген қорытындыға келген. Біз жан дара деуші едік. Бірақ, Шәкерім өсімдік, хайуан жанынан адам жанының бөлек екенін айтады. Ол бастапқы «есті жанды ақыл, адамнан келіп шықпайды ма?» – дейді. Сондықтан Шәкәрім «мақсатсыз біткен жан бар ма?» – деп терең сауал тастайды. Шәкәрім қажы һакім Абай Құнанбайұлына жақын адамдардың қатарында болғаны талассыз. Ресми деректерге сүйенсек, не мектеп, не институт бітірмесе де, өз заманында мұқым Түркістан даласындағы ең ірі ғұламалардың бірі болған. Ауылдан ұзап, ешбір оқу орнында оқымаған. Шәкерім танымының идеялық мақсаты рухани шынайылыққа, пәктікке, гуманизмге, адамгершіліктің биігіне ұмтылу. Оның философиялық толғанысын Пифагор, Демокрит, Эпикурдың еңбектері оятты. Платон Аристотельден басқа француз әлеуметтанушысы Огюс Конттың, ағылшын позитивисі Герберт Спенсер, неміс идеалисі Шопенгауердің жаратылыс туралы концепцияларын өз еңбектерінде атап көрсетеді. Жетімдік, жоқшылық көрмей, сауатты да сергек өсуіне ұлы Абай қамқорында болуы сөзсіз ықпал еткен. Ол Абайдың көзі тірісінде-ақ данышпан ақын екендігін танып, өлең-өрнегін арнаған:

Кел жастар, біз бір түрлі жол табалық,

Арам, айла, зорлықсыз мал табалық.

Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік,

Бір-біріңді данышпан жан табалық.

Ал, енді олай болса, кімді алалық

Қазақта қай жақсы бар көз саларлық.

Шын іздесек табармыз шыны ғалым,

Жалыналық Абайға, жүр баралық.

М. Әуезовтың “Абай жолы” эпопеясында Құдайберді мен Абай арасындағы жылы қарым-қатынас суреттелген. Онда Құдайбердінің ауырып, төсек тартып жатқанда Абайдың көңілін сұрай келуі, ағалық-інілік көңіл күй көріністері бейнеленеді.

М. О. Әуезов: «Құдайберді өлерде Абай оған: “Балаларыңды әке орнына бағу қарызың болар», – «жетімдік көрсетпеспін» деп уәде еткенін, Құдайберді балаларын өзімен туысқан Оспаннан да, өз балаларынан да қатты еркелеткенін” – жазады. Орта Азия, Еділ бойы, Кавказ, Қазақстан еліндегі медреселерінде негізгі ислам діні уағыздалғанымен, сопылық поэзияның классиктері Қ. А. Яссауи, Сопы Аллаяр, Сүлеймен Бақырғани, Хафиз Шираз, шығармалары да оқытылған. Шәкәрім де осы Семей медресесінде дәріс алған, таза мұсылмандық дүниетаныммен сопылық әдебиетпен қаныққан. Бірақ, сопылық жолды ұстанғаны туралы нақты деректер жоқ. Оның қай тариқатта болғаны туралы деректер сақталмаған.

Жаратылыстың құпиясына, табиғат пен қоғамның, адам мен заманның сырына терең бойлаған кемеңгер Абайдың дүниетанымы да жаратылған болмыс атаулыдан мән іздеуімен ерекшеленеді. Абай: «Ойланшы, сыртын қойып сөздің ішін» деген өлеңінде әлемнің, адамның, істің, өмірдің, сөздің жаратылған барлық болмыстардың мәніне түп негізінен үңіледі. Шәкәрім де «Хайуандар мен ақымақтар» өлеңінде, «Әлемді жай сыртына қарап, өлі форма деп қарама, көзіңді байқап, төмендетіп қара, ғибрат ал» деп, Тәңірдің жаратқан әлеміне «жан» бергендігін, жаратылған болмыстың тіршілігі сол мәнге байланысты екендігін айтады.

Абайдың тәлім алған екі мектебі бар: біреуі исламдық шығыс, екіншісі, батыс мектебі. Исламдық Шығыс әдебиетінде әсіресе араб пен парсы әдебиетінде дін философиясы бір қыдыру орын алады. Абай, Ибн Сина, Имам Ғазали, Имам Фараби, Ибн Араби, Ибн Таймия еңбектерімен жақсы танысқан. Екінші мектебі – Батыс. Абай Спенсер, Льюс пен Миллер, Кантты, Бокльді, Сократты, Платонды және Аристотельді де көп оқыған. Шәкәрімнің де Батыс пен Шығыс ғұламаларын тануы, олардан жақсы хабардар болуы Абайдың әсерінен болса қажет. Герберт Спенсер: «Ғылыммен тәрбиелеудің жабайы тәрбиеден жоғары болатын бір себебі: ол дінді өркендетеді. Сөз жоқ, бұл арада біз діндік, ғылымдық деген сөздерді әдеттегі тар мағынасында алмаймыз, кең жоғары мағынада аламыз. Діншілдік деп жүрген соқыр ұғымдарға ғылымның қарсы болуында, оларды көзді тұмандататындар деп дәлелдеуіне күдік жоқ. Қарап жүрген ғылымдардың бір сыпырасында дінге қарсы рух бары рас, бірақ олар саяздап жүрген ғылымдар. Шын ғылым тереңде», - дейді. Абайдың:

Әркімнің мақсаты өз керегінде,

Біле алмадым пысығын, зерегінде,

Саяз жүзер сайқалдар ғапыл қалар,

Ақиқат та, дін дағы тереңінде , -

деген өлеңі Спенсердің жаңағы қорытындысына келеді.

Жұртшылық Шәкәрімді Абайдың ақындық мектебінің бас ақыны деп жайдан-жай айтып жүрген жоқ. Өйткені, Абайдан бастау алған дәстүрді барлық салада жалғастырып, оның кейбір өзекті буындарын жаңарта дамытып, жалғастыруымен де ерекшеленеді. Мысал ретінде айтар болсақ, Абайдың өлең уәзінін, композиторлық өнерін, адамгершілік мұраттарын шежіре тарих жайлы ой толғаныстарын, тіпті Абай ғақылиясы саналатын қара сөзіндегі мораль философиясының ой төркінін өз шығармашылығында жан-жақты терең қамтыған. Абай мектебінен тағлым алған, Абай жолын жалғастырған Шәкәрімде екі жаққа бірдей назар салады, әлемдік сөз өнерін танып білуге, оның бар жақсысын бойға сіңіруге, ел игілігіне айналдыруға күш салады. Ағасы Абайдан айрылғаннан кейін, Толстойға хат жазу арқылы онымен жақындасады. Оны ұстазы ретінде қабылдайды. Ағасы Абайдың өсиетімен Стамбул мен Париж кітапханаларынан сусындап, сарапталған білімі «Үш анық» себеп болған.

«Таңбаймын, шәкіртімін Толстойдың!»

Шәкәрім қажының ұлы жазушы Л.Н.Толстойға арнаған өлеңдерінің жазылу мерзімі мен себептері арнайы айтуды қажет етпек. Ол жазған жалынды жырлар кертартпа топ жазушының халыққа, шаруаларға ықпалынан қорқып, именіп, оны қудалай бастаған Толстой өмірінің ең бір қиын шақтарында, кезде, тіпті Соловецк монастырына қамауға алуды да дайындаған, «Арылу» романының шығуына байланысты жоғары діни орын – Синод 1901 жылы оны шіркеуден аластату туралы үкім жариялаған кезде шығарылған еді” .

Кертартпашылар, патшалық ресми орындар, дін иелері қудалауы салдарынан әдебиет үшін күрескен жазушының жаны ауырған, көңіл күйі жүдеген кездерде халықтың оған деген қалтқысыз сүйіспеншілігі, ықыласы, бағасы үлкен моральдық жәрдем болған. Міне, сондай сәттерде сонау алыстағы аймақта, бүкіл шығыста десек те артық емес. Алғашқы болып Шәкәрім мынадай өлең жазды:

«Таңбаймын, шәкіртімін Толстойдың

Алдампаз арам сопы кәпір қойдың,

Жанымен сүйді әділет, ардың жолын,

Сондықтан ол иесі терең ойдың”

Көнбеймін дінді теріс бұрғанына,

Сопының бара қойман құрбанына,

Ақиқат сырын айтсам Толстойдың,

Мың сопыны алмаймын тырнағына.

Адаспайсың ақылды, арлыға ерсең,

Жолай көрме жылмайы сопы көрсең,

Тапқыр, адал, ақ ниетті адамдардың,

Алданбайсың артынан ере берсең ,- деп жырлайды да, жазушыны қудалаған дін иелеріне қарсы ыза, ашуын білдіреді. Л.Толстойдың Шәкәрім болмысында өзгеше жарық сәулесі ақынның адамдық тұлғасы мен ағартушылық қызметінен, ойшылдың кейпі мен қаламгерлік қорымынан – бүкіл өмір жолы, өнердегі мұратынан айқын танылады. Ақын фәни тірліктен аулақтаған, жапанда жалғыз жатқан күндерінде 1924 жылы Толстойдың ізгілікті, мейірбандық, бауырмалдықты жалғыздаған «Ассирия патшасы Асархедон,» «Үш сауал», «Крез патша әңгімелерін аударады. Бұл аудармалар кезінде баспа көрмегенімен, қолжазба түрінде халық арасына кеңінен тараған.

Шәкәрім Хафизді жанына жақын тұтады. Германиядағы Гётені де, Россиядағы Пушкинді де баураған, жаңа дәуірдегі Европа поэзиясында үлкен ықпал жасаған Қожа Хафизді Шәкәрім өзінің ең ұлағатты ұстаздарының бірі санайды. Шәкәрімнің Хожа Хафизден аударған өлең-жырларының саны біршама. Бұлардың басым көпшілі аударма болғанымен, біразы Хафиз сарынындағы төлтумаға ұқсайды. Шәкәрімнің шығыс үлгісіндегі мұрасы сол тұстағы қазақ поэзиясының ізденіс өрісі, игерген аймағы туралы нақты түсінік берсе керек. Шәкәрімнің шығыстық жырлары көркемдік ойдың жаңа бір белесі болды. Мұндағы өрнекті, иірімді жан толқынысы, үлгілі тіл білімі – ұлттық поэзиямыздың Абай жеткізген ең биік тұғырымын деңгейлес.

Жалпылама айтқанда, Абай қоғам тәрбиесінің жеке адамнан басталатынын, адам түзелмей заман түзелмейтіндігін», әр адамда қалыптасатын тұлғалық қасиеттер сыры туралы өз туындыларында анық айтады. 38-і қара сөзінде: «Егерде есті кісілердің қатарында болғың келсе, күніне бір мәрте, болмаса айында бір өзіңнен өзің есеп ал. Өмірді қалай өткіздің, не білімге, не дүниеге жарамды қылық өткізіпсің? Күллі адам баласын қор қылатын үш нәрсе бар. Сонан қашпақ керек. Әуелі – надандық, екіншісі – еріншектік, үшіншісі – залымдық деп білсең. Білімсіздік хайуандық болады. Еріншектік – күллі дүниедегі өнердегі дұшпаны. Талапсыздық, жігерсіздік, ұятсыздық, кедейлік – бәрі осыдан шығады», -деген үзінділерді жастарға үлгі тұтады.

Ізгілікті уағыздап, ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүректі адам тәрбиесі жайында өлмес сөз қалдырған ұлы Абайдың өзін нағыз «толық адам» десек болғандай. «Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін, Жоқ-барды, ертегіні термек үшін. Көкірегі сезімді, тілі орамды, Жаздым үлгі жастарға бермек үшін, - деп өзінің ең ардақты мақсаты адамның жан дүниесі, арлы болмысы болғанын, тілеулі арманы өз сөзін әр адамның жүрегіне жеткізу екенін анық ұқтырады. Осы асыл арманың іске асуына ат салысу, шығармашылығын болашаққа насихаттау бүгінгі жастардың қолында. хақты сүюдің, адамзатты сүюдің алғы шарты Абай шығармашылығынан бастау алмақ.