Өнер өмірден көшіреді

Алматы орталығында орналасқан ықшамдау кафенің ең шеткі орнында отырып терезеге зер салдым. Баяу музыка ырғағына ілесіп қарағанда аспан түсі қанығырақ көрінетіндей. Әлде күнделікті күйбеңнен аздап болса да арылуға мұрсат бере ме, белгісіз бір тыныштық жүрегіңізге енеді. Бұнда келген әрбір жастың жанарынан бір-бір арманды сезгендей боласыз. Екеуден-екеу сырласқан қыз бен жігіттен махаббат хикаясын, ал шоғырланған үш-төрт топтан достықтың лебі есетіндей. Көбісінің жүзінде езу, жанарында күлкі байқалады. Ал оған жазушы көзімен үңілгендер әр жастың жан әлемінде жасырынған сезімдерді басқаша түйсінер, бәлкім. Кім білсін, оны мен күтіп отырған адам жақсырақ білетін де шығар. Жастардың тағдыры мен сезімін уақыт пен кеңістік белдеуінде түйістіруге құмар жазушы Әлішер РАХАТПЕН проза жайында әңгімелескен едік.

– Александр Блок бір өлеңінде: «Сен анық білесің: кітаптарда – ертегі, ал өмірде – тек проза бар» дейтін еді. Нені меңзеді екен?..

– Жалпы проза, өнердің басқа да түрлері болсын өмірден көшіреді. Яғни проза не драматургия, кино және басқалары өмірдегі құбылысты айна-қатесіз болмаса да, соның жиынтығы ретінде көшіруге тырысады. Өнер өмірден ғана емес, кейде өмірдің өзі өнерден көшіретін кездер болады. Мысалы, кейбір фильмдердегі ситуациялар, кейіпкерлер образын өмірдегі кей адамдар қайталайды немесе осы жағдайлар адамның шешім қабылдауына, өзін ұстауына, мінезіне қатты әсер етеді. Блоктың айтқысы келгені, бәлкім, осы шығар. Қайткенмен де, өнер өмірден алыстай алмайды. Өмірден қатты алыстаса оқырманға мүлдем түсініксіз болып қалушы еді. Адамдардың ойлау қабілетіне ықшамдалып берілетін болуы керек деп ойлаймын.

– Шығармашылығыңызбен «Махаббатым – constant» романыңыз арқылы таныстым. Ал «Үздіксіз әуез» атты әңгімеңіз арқылы қалың оқырман Сізді жаңа қырынан көрді деуге болатындай. Бұл әңгіменің түпкі идеясы, мақсаты не?

– «Махаббатым – constant» романы көпшілік оқырман қауымға арналған шығарма. Яғни ол қазақша махаббат хикаясын оқығысы келген адамдар үшін жазылған. Қазақ тіліндегі махаббат оқиғасын басынан кешірген жандар туралы өздеріне таныс тақырып болған соң, көпшілік қауымға арналған деп есептеймін. Әлі күнге оны оқырман жақсы қабылдайды. Өз басым, ол шығарма менің потенциалымды ашатын шығарма деп санамаймын. Ал «Үздіксіз әуез» әдеби ортаға және әдебиетті сүйетін, түсінетін қауымға арналған шығарма. «Махаббатым – constant» романын жақсы көретін оқырман «Үздіксіз әуезді» оқи алмайды және ұнатпайды. Бір айырмашылығы – осында. Әрқайсысының өз аудиториясы бар. Мысалы, кино да коммерциялық және артхаус деп екіге бөлінеді ғой. «Үздіксіз әуез» артхаусқа жата ма, жатпай ма, өнер үшін жасалған туынды ма – оны анық айта алмаймын. Әйтсе де, осы салада жүрген жандарға бұл шығарма жақынырақ, ал көпшілік оқырманға онша ұнай бермейді.

«Үздіксіз әуезді» жазудағы мақсатым не дегенде, осындай жағдайлар бүкіл Қазақстанда болып жатқанын білемін. Шығармадағы кейіпкердің прототипі менің танысым еді. Оның халін көзіммен көрдім. Осы нәрсе менің мазамды қашырып жіберді. Өйткені қоғамдағы әртүрлі қысымдар, батыстық, шығыстық және діни көзқарас, оның ішінде қазақтың өзінің салт-дәстүрлері бар, одан бөлек тақырыптар да көп. Соның бәрі жеке адамның жан дүниесін былықтырып жібереді. Адамның қоғамнан өз орнын табуы қиынға соғады. Сол себепті адам өзінің ішінде адасқандықтан, ол қоғамда да адасып кетеді. Адамның өз-өзін табуына үлкен кедергілер бар. Сол жолда қаншама қиыншылықтармен кездеседі. Бәлкім, өмірін біржолата құртып алуы мүмкін. Осындай жағдай бізде өте көп. Әңгімені жазудағы бір мақсат сол еді. Осы нәрсені көрсету, айту үшін жарыққа шықты. Бір ойым өзімнің жүрегім ауыратын нәрсені шығару еді. Бұл жерде діни ғана емес, қоғамның да кедергісі көбірек.

– «Үздіксіз әуез» әңгімесінде Достоевскийге еліктеу сарыны бар ма?

– Шынымды айтсам, Достоевскийді әлі оқыған жоқпын. Ол менде кезекте тұрған жазушы. Толыққанды оның ықпалына түсіп қалмайтындай білім жинаған кезде оқимын деген автор. Бірақ менде еліктеу қаншалықты байқалатынын анық айта алмаймын. Өйткені, біріншіден, оны білмеймін. Екіншіден, әдебиет сыншысы емеспін. Негізінен, маған батыстық жазушылар көбірек әсер ететін секілді. Мысалы, Сартр, Камю, ал Маркес әсер етеді деп айта алмаймын. Бірақ Маркесті де ерекше жақсы көремін. Соңғы жылдарда оқып жүргенім америкалық, еуропалық модернистер шығармашылығы. Курт Воннегут, Исигуро, сосын Англияның, Американың классиктерін оқып жүрмін. Демек, маған орыс әдебиетінен бұрын, батыстық әдебиеттер көбірек ықпал ететін шығар деп ойлаймын. Дей тұрғанмен, орыс әдебиетінен Чехов жаныма жақын.

– «Жазушы көп оқуы керек» деген пікірге қосыласыз ба?

– Осындай пікір бар ғой. Ол, меніңше, дұрыс айтылған. Бұл пікір біздің қазақ әдебиетінде қайдан шығып жатыр? Өйткені көп жазушы өмірде болған сияқты, көрген нәрсені жаза саламын деп, білімнің таяздығынан дейміз бе, әлде алғашқы романтикалық сезіммен бе екен, жаза береді. Ол рас. Яғни өздері ешқандай метафора немесе бір стиль ойлап таппайды. Қалыптасқан дәстүр бойынша жүре береді. Оралханның сөйлемдерін, теңеулерін, метафораларын пайдалануы не болмаса солардың идеясына мазмұндас болуы мүмкін. Осы тұрғыдан қарағанда, жазушы көп оқу керек деп айтылады. Әрине, көп оқу қажет. Бірақ керек нәрсені оқу деген бөлек нәрсе. Мысалы, көп оқу керек дегенде біздің әдебиетшілердің көбісі әдебиетті оқу керек деп түсініп қалады. Ал, меніңше, философиялық трактаттарды және психоанализдік еңбектерді, физика ғылымы және басқа да ғылымдар бойынша ғылыми еңбектерді оқыған көбірек пайдалы ма деп ойлаймын. Өйткені, ең алдымен, жазушы адамның жанын түсінуі және оның құраушы компоненттерін анық білуі керек. Яғни дін туралы жазатын болса, сол дінді жақсы білуі тиіс. Көркем әдебиетті оқу, әрине, форма, стиль үшін қажет. Дей тұрғанмен, оның арғы жағындағы базалық аргументтері, білімі болуы керек деп санаймын.

– Философиялық кітаптарды көп оқисыз ба?

– Көп оқимын деп айта алмаймын. Бірақ барынша оқуға тырысамын.

– Бұл сұрақты қойған себебім, «Әдебиетті құртатын философтар» деген пікірді естіп ем...

– Бұл әлем бойынша бар пікір. Яғни «Поэзияны да, прозаны да философияға айналдыру – ол бір абсурд және керек емес» деген пікірлер айтылады. Бұл пікірмен жартылай келісуге де, келіспеуге де болады. Әдебиетші тек қана сезімдерді насихаттамайды ғой. Бірақ сезім болмаса ол шын мәнінде әдебиет емес. Осы тұрғыдан, екеуін қабыстыра алатын жазушылар бар. Мысалы, Камю екеуін де қабыстырады. Камюдың «Бөгдесінде» сіз бір шетінен абсурдты ситуацияға түсесіз. Сөйте тұра, сол абсурд сізге қатты ықпал етеді. Кафканың «Құбылуында», былай қарасаңыз, қарапайым, болмайтын әңгіме. Бірақ сіздің жүрегіңізге қатты әсерін тигізеді. Оның астарында философия жатыр. Ал Достоевский шығармашылығы түгелдей психоанализ. Достоевский Фрейдке әсер етті. Фрейдтен бүткіл модернистер шықты. Бір-бірімен синтез дұрыс болса жақсы ғой. Ал, әрине, құры ой ғана айтатын шығармалар ешкімге ұнамайды.

– Жазушы бойында талғаммен қатар, кірпияздық та болады деп жатады. Қолыңызға қалам алғанда әр сөйлемге мән бересіз бе?

– Мен көп өшіремін. Мысалы, соңғы шыққан романым 175 беттей. Жазу барысында осынша бетті өшірдім. Он, жиырма, тіпті елу бетке дейін өшірген кездерім болды. Ол өзіңе қойылған талап па, жол әлде мақсатқа нақты жету үшін құрбандық па, білмедім. Бірінші романымда да көп өшірдім. «Үздіксіз әуезде» де біршама бетті өшіріп, үш рет бастадым.

– Әдебиетті зерттегенде кезең-кезеңмен қарастыратыны мәлім. 10, 20, 30 жыл бұрынғы әдебиет деп кете береді. Қазақ әдебиетіне тың жаңалығымен келген «60-жылдықтар» тобын білеміз. Одан кейін дәл солай сеңді бұзғандар жоқ деуге болатындай. Ал бүгінгі қазақ әдебиетіндегі дәл қазіргі буын ертеңгі тарихқа қандай ерекшелігімен енуі мүмкін?

– Біздің буын туралы айту қиын. Бірақ сіз айтқан сөздің жаны бар. 60-жылдардағыдан кейін бірен-саран танымал жазушылар болмаса, қалғанының көбісі көзге көрінбейді. Тәуелсіздіктен бері қарай да атын атайтындай бірер жазушы ғана бар. Қалғанының бәрі журналистикаға немесе баспа ісіне сіңіп кетті десе болады. Қоғамға ықпал жасайтындай шығарма әлі келмеді. Ал, енді біздің қатарластар туралы не айтуға болады? Мен әзірге анық білмеймін. Бірақ қазір қатарластарымның көбісі роман жазып жатыр. Роман, көлемді дүние бізге керек. Өйткені жастар қазір кітап оқығысы келеді. Бірақ таңдау жоқ. Негізі әдебиеттің ішінде жанрлар көп. Оқырманда таңдау болса аудитория да кеңейетін еді. Біз кітап оқитын елге айналушы едік. Ол, өз кезегінде, басқа салаларда жемісін беруші еді. Инженерия болсын, басқасы болсын, театр өнері, кино болсын, кәдімгідей үлкен сапаға ұласатын ба еді деп ойлаймын. Өзімнің қатарластарымнан және замандастарымнан үміт күтетінім – қайткенмен де, біз уақыт бойынша тарихи кезеңде өмір сүріп жатырмыз. Өйткені әлемдегі коронавирус, қазіргі соғыс, Қазақстанның өз ішіндегі өзгерістер болсын, бұның бәрі сол жазушылардың қаламынан тыс қалмайды деп ойлаймын. Олардың жан дүниесін бейжай қалдырмайды. Ақ қағазға өзінің ізін салады деп ойлаймын. Ал, енді біздің алдымыздағы ағаларды айтатын болсақ, олар өлара кезеңге тап келіп қалған секілді. Өйткені Кеңес Одағы тарағаннан кейін экономика құлдырап, адамдар кітап оқымақ түгілі, күнкөріс қамына әрең ілесті. Оған біреуді кінәлау да қиын. Дей тұрғанмен, Кеңес өкіметінен қалған аудиторияны ұстап қалуы да керек еді. Бірақ енді ол жағы мемлекеттің кінәсі ма, жоқ әлде өз оқырмандарын қамтамасыз ете алмаған жазушылардың кінәсі ма, нақты білмеймін.

– Сонда шығарма уақытқа тәуелді ме?

– Бұл енді қоғамға да, жеке адамға да көбірек байланысты шығар. Мысалы, атақты деген жазушылардың көбісінің жеке өмірінде трагедиялар өте көп. Достоевскийдің өмірінде трагедия жеткілікті. Әрине, төрт құбыласы тең жазушылар да болған. Бірақ олар азырақ. Камюдың өзі коммунистік жүйемен күресіп өтті. Осы тұрғыдан қарағанда, бәлкім, 60-жылдықтардың жарқырап шыққаны – оларда үлкен комплекс болған шығар деп ойлаймын. Мысалы, әкесіздік. Дулат Исабековтың «Әпкесі» және басқа да шығармалары бар ғой. Қарап отырсаңыз, кейіпкерлерде комплекс бар және бәріне ортақ кішкене ұқсас нәрсе, ол бір романтикалық көңіл күй. Солардың комплексі оларды жақсы әдебиет жасауға итермеледі. Бір шетінен, өңкей мықтылар жиналғаннан кейін бір-бірімен жарысып жүріп те жарқырап шықты. Ендігі, бәлкім, біздің қатарымыз шығар, мүмкін, бізден кейінгі буын шығар. Дей тұрғанмен, біздің өзіміз жоғары қарай шығатын бір сатыны жасай алсақ, соның өзі үлкен жетістік деп санаймын.

– Қазіргі буынның комплексі не болуы мүмкін?

– Қазіргілердің көп комплексі отбасылық институттан шығады деп ойлаймын. Отбасындағы тәрбие мен қоғамның реализмі тіптен бөлек болуы мүмкін. Немесе университетті бітіріп шығып, тәжірибеге келгенде қолынан түк келмеуі ықтимал. Өйткені университетте мүлдем бөлек программамен оқытады, ал өмірде тіптен басқа. Бір-бірімен сәйкеспейтін нәрселер өте көп. Сол қайшылықтар жазушы үшін үлкен материал. Қазақстанда қайшылықтар өте көп. Жақсы жазушылар шығуы керек деп ойлаймын.

– Өзіңіздің қатарлас буыннан алға шығып келе жатқан кімдерді айтар едіңіз?

– Әрқайсысының жақсы шығармалары бар. Мысалы, Темірлан Қылышбекті айтайын. Оның «Лифтісінде» бір жаңашылдық бар. Форма жағынан болсын, кинодан үйренген нәрселерді әдебиетке алып келу деген мәселелер бар. Дәл солай, Арман Әділбектің «Пойыздың терезесінен түскен сағымы», Досхан Жылқыбайдың «Кванты», Бақытбек Қадырдың «Мәжусиі», Есбол Нұрахметтің «Тарақандары», Берікбол Батан романы, Санжар Бекжанның «Қарашаңырағы», Жәудір Нартайдың «Мен он төртке толғанда» әңгімесі, Бақытгүл Сәрмекованың «Ақындардан жерінуі» бар. «Ақындықтан жеріну» әңгімесін оқыған кезде юморды байқадым. Сонысымен маған ұнайды. Марқұм Аягүл Мантайдың «Депрессиясы» жақсы. Осы авторлар әдебиетке шындап кірісіп, алға жылжи беретін болса, болашақта үлкен шоғыр қалыптасады деп ойлаймын.

– Осыларға ортақ жаңашылдық бар ма?

– Әрқайсысының жазу стилі әртүрлі. Дей тұрғанмен, тақырыптық жағынан жаңашылдық бар. Өйткені бәрібір қоғам басқа. Біз басқа заманда өмір сүріп жатырмыз және тақырыптық жағынан бұрынғыларды қайталамаймыз. Жазу жағынан біреудікі ескілеу, біреудікі жаңашылдау, енді бірі ескі мен жаңаны қабыстырған болуы мүмкін.

– «Махаббатым – constant», «Parallel» атты романдарыңыз жарық көрді. Аты ерекше романдардың астары арқылы не айтқыңыз келді?

– Бірінші роман таза махаббат хикаясынан тұрады. Яғни онда қыз бен жігіт арасындағы сезімнен басқа ештеңе жазбауға саналы түрде шешім қабылдадым. Қалған көп дүниенің, саяси болсын, әлеуметтік мәселенің бәрінің бетін жауып тастадым. Ал екінші роман тек қана махаббат туралы деп айта алмаймын. «Ол тіптен махаббат туралы ма?» деген сұрақ қоюға болады. Себебі ол жерде адамның өзін іздеуі, қай кезде өзін қалай сезінетіні, комплекстермен күресі және қоғаммен байланысы, қоғамға кірігуі немесе бөлектенуі сынды мәселелер көбірек қозғалған. Онда да философиялық бір ойлар айтылады. Яғни көбірек соған жақын. Дей тұрғанмен, ішінде махаббат линиясы бар. Бірақ ол осы күнге дейін біз елестетіп келген махаббаттан сәл басқаша болуы мүмкін.

– Әлемдік және қазақтың классик жазушылары өлмейтін образдар тудырды. Өзіміздің жазушы – Әбдіжәміл Нұрпейісовтың Еламаны, Судыр Ахметі секілді қазіргі қазақ прозасында сондай бір образ жасалды ма?

– Әзірге ондай образдар жасалған жоқ деп ойлаймын. Қазіргі біздің қатар және бізден үлкендер болсын, ондай үлкен герой жасай алған жоқ.

– Оның себебі неде?

– Оның ең басты себебі, бәлкім, әдебиетпен шындап көп ешкім айналыспайтынында және бүткіл әлем бойынша біртіндеп әдебиеттің әлсіреп бара жатқаны болса керек. Өйткені Әбіш, Мағауин, Оралхандар жасап кеткен, арғы жағында Әуезов тудырған кейіпкерлер жоқ, қазір. Біз қанша тақырыптан немесе стилден оздық, жаңардық, түледік деген күннің өзінде дәл ондай образ жасай алған жоқпыз. Оны анық мойындаймын. Біздің образ жасау шеберлігіміз, өкінішке қарай, ол деңгейге жеткен жоқ. Бәлкім, болашақта жетіп қалатын шығар.

– Әлем әдебиетінен өзіңізге қай образдар ұнайды?

– Хэмингуэй, Ремарк, Фидцжеральдтарға ортақ «жоғалған ұрпақтың» образы көбірек ұнайды. Яғни адамның түп-тамырынан, осы күнге дейін жалғасып келе жатқан ата-бабасының жолынан адасып қалуы немесе бұрынғы танымның заманына сай келмей қалуы. Қазіргі қазақ қоғамының басым көпшілігі сондай деп ойлаймын. Өйткені салт-дәстүрді, ырым-тыйымдарды біледі де, оның мән-мағынасын, не үшін керек екенін білмейді. Оны сақтайтындар сақтайды, бірақ не үшін сақтап жүргенін өздері түсінбейді.

– Яғни «жоғалған ұрпақ жазушыларының» сол кезде жазып кеткені қазір қазақ қоғамына келді деп айта аламыз ба?

– Иә, біз біртіндеп әлеммен ілесіп келе жатырмыз ғой. Бір жақта ұлттық құндылықтар, екінші жақта оның жауы ретінде космополитизм тұр. Ол адамның жеке тұлғалығын, өзіне тиесілі ғана нәрселердің бәрін біртіндеп жоюмен айналысып жатыр. Оны біз қайдан білеміз? Оны біз қазіргі әлеуметтік желілерден және содан шыққан идолдар, соларға ұқсағысы келетін миллиондаған қыздар мен жігіттерден байқаймыз. Яғни адамдар өзінің индивидуалдығын құрбандыққа шалып, біреуге ұқсағысы келу. Біздің ұлттық мәселе де осыған ұқсас. Яғни қалаға келген адам біртіндеп орысша сөйлегісі немесе ағылшынша үйренгісі келеді. Ал оның арғы шетінде ашаршылықтан немесе репрессиядан қалған үлкен бір комплекс жатуы мүмкін. Ол қаннан қанға беріліп, әлі күнге жалғасып келе жатыр. Біз оны емдеумен айналысқан жоқпыз.

– Оны қайтіп емдеуге болады деп ойлайсыз?

– Оны психоаналитиктер мен идеологтар емдейді. Ондай комплекс баяғыда немістерде болған екен. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі жеңілу оларға қатты әсер еткен. Олар бірінші дүниежүзілік соғыстан кейін де үлкен депрессияға түскен. Мысалы, ужастик фильмдердің негізін немістер қалаған. Өйткені олар жеңіліс тапқандар. Жеңілістен кейін бүткіл халық депрессияға түсіп кеткен. Өйткені оларды фашизмде айыптады. Олар фашист болды. Ұлт ретінде жеңілгеннен кейін адамдарда психикалық ауытқулар пайда бола бастаған. Содан осындай фильмдер шыққан. Фриц Ланг фильмдерін, немістің экспрессионистерін айтуға болады. Сол бүткіл қоғамның психикасына әсер етеді. Содан осындай өнер туындылары шығады. Өнер туындылары біртіндеп жараны емдей бастайды. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін адамдардың көбісі немісше сөйлеуге арланатын болған. Өйткені оны фашистің тілі деп санап, өздері қорқатын. Бірақ біртіндеп бүткіл терминнің бәрін неміс тіліне аударып, тілді күшейткен кезде адамдар қайтадан өздерін сенімді сезіне бастаған. Себебі адамдар өзін жақсы көрген сайын жақсы дүниелер жасай алады.

– Жазушы қоғамды түзейді дегенге сенесіз бе?

– Қазіргі заманда дәл осылай айту қиын. Бәлкім, бұдан елу-алпыс жыл бұрын айтсақ, сенуге болатын ба еді. Жалпы жазушы ғана емес, өнердің бәрі қоғамды емдейді ғой. Яғни адамның, қоғамның жараларын ашып, соған дәрі себе алса, таңып бере алса ол үлкен нәрсе болушы еді. Бірақ енді ол кімнің қолынан келеді, қалай болады және жазушылар оған қауқарлы ма – бұл бөлек әңгіме. Қазір ең күшті қару кино мен музыка болып тұр. Онымен де емдеуге болады. Қазақты өзін-өзі жақсы көруге апаратын фильмдер, музыкалар көп болғаны дұрыс. Бір Димаштың өзіне кәдімгідей марқайып қалдық қой. Димаштан бөлек, Ресейде жүрген қазақ әншілер әлемдік деңгейге шықты. Одан бөлек, қазір «Õzen» деген топ бар. Мысалы, қазіргі қазақтың жас әншілерін тыңдасаңыз, той әлемінде емес, таза өнерде жүрген жастарды байқасаңыз, олар әртүрлі бағытта ән айтады және таңдау көп. Өзіңізге ұнайтын сапалы әншілерді таңдай аласыз. Яғни музыка бізде дамыды. Саннан сапаға көшті. Кино да дамып жатыр. Самал Еслямова Каннан жүлде алды. Одан бөлек, басқа да фильмдер әлемдік фестивальдерден орын алып жүр. Яғни режиссерлер мен актерлар шығып жатыр. Енді әдебиеттен әлемдік деңгейге шығу керек.

– Қазіргі аударма туралы не ойлайсыз?

– Өзім «Дактиль» журналының бас редакторы ретінде бізде аудармашылар жоқ, дефицит деп айта аламын. Жақсы аудармашылар мүлдем жоқ десек болады. Бірді-екілі бар, бірақ олар шетелде тұрады. Олардың бағалары қарапайым жазушыға қолжетімсіз. Аударма – аударма ғой. Аударарсыз. Бірақ оны жариялау, шығару және агенттіктерге ұсыну жағымен айналысатын институт та, адамдар да жоқ. Бірен-саран адам бар. Бірақ олар жеке-жеке жұмыс істегеннен кейін, біріншіден, оларға жету қиын. Екіншіден, олардың да шамасы келмеуі мүмкін. Өйткені олар жеке-жеке, бір-бірден жұмыс істейді. Ал бізде жұмыс істейтін тұтас жүйе болуы керек. Қазақ тілін дамыту үшін Нобель сыйлығын алған немесе әлемде мойындалған кітаптардың бәрін бірден қазақшаға аударып отыратын болса Қазақстандағы кез келген ұлт өкілі біртіндеп қазақша сөйлейтін болады. Мысалы, біздің музыканы ТМД бойынша тыңдайды. Фильмдері де ТМД бойынша көреді. Сол сияқты біздің әдебиетті ТМД бойынша шығару үшін бірден қазақшаға аударып отыру керек. Сосын қазақшаны кәсіби деңгейде аударып және ол жұмыстың барысына аса мән беріп отыру қажет. Өкінішке қарай, оны істейтін және істей алатын адамдар жоқтың қасы.

– Мысалы, қазір Ұлттық аударма бюросы әлемдік кітаптарды қазақ тілінде шығарып жатыр ғой. Бірақ қазақшадан басқа тілдерге аудару жағы кемшін секілді.

– Иә, Аударма бюросының жұмысына тәнтімін және ол жақсы бағдарлама. Бірақ олар әзірге көркем әдебиетке көңіл бөлген жоқ. Жеке баспалар Джейн Остин, Халед Хоссейнилерді аударып жатыр. Дей тұрғанмен, қазақ жазушыларымен кәсіби деңгейде келісімге отырып, гонорарын төлеп жұмыс істеп жатқан ешқандай баспа жоқ. Ол қашан болатыны да белгісіз. Бізде көркемдеуші редакторлар аз. Біртіндеп шығып келе жатыр. Бірақ олардың сапасы көңіл көншітерліктей емес.

– Әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен