Әлия Бөпежанова. Өнердің ұлы миссиясы – адамның адамдығын, өмірдің ізгілігін қорғау

Асқар Сүлейменов десе биік таным, ой мен сөздің көркем үйлесімі туралы ойлаймыз.  Советтік цензура «алтын тағында» отырған кездің өзінде ұлтсыздануға қарсы шыққан азат ойдың иесі тап қазір, осы біз өмір сүріп отырған қоғамда жүрсе өзін қалай сезінер еді, не туралы жазуы мүмкін?

Бұл сұхбатта жазушының әдеби бағыты, модернистік үлгіге жаңаша форма беруі, образдары туралы айтпаймыз, ол үлкен тақырып, біздің білгіміз келгені – сол кезде жазушының шығармаларынан саяси ықпал сезілмесе де оның өзі уақыт қыспағын қалай қабылдады? Сол замандағы цензураға көзқарасы қалай болды, жазушы шығармаларының уақытында жарық көруіне цензураның салқыны тиді ме? Сыншы, мәдени сарапшы, ҚР еңбек сіңірген қайраткері Әлия Бөпежановмен осы жөнінде аз-кем әңгімелескен едік. 

– Көркем әдебиетте цензура дегеннің болғанын білеміз. Бұл кеңестік кезеңге тән еді. Қазақтың сирек дарын иесі Асқар Сүлейменов те осы кепті бастан кешкенін оның кейбір ой-пікірлері арқылы шамалаймыз. Сонда ол кісінің цензорларға несі ұнамады, қай жері оғаш көрінді екен? 

– Кеңес кезінде үлкен цензура болғаны рас. Социалистік қоғам – ең мықты қоғам, социалистік адам – ең мықты адам, социалистік реализм ең мықты ағым деген идея ғой.Осы орайлардан алғанда сол кездегі кеңестік саясаттың небір қитұрқы, сұмдықтарын таза реалистік тұрғыдан жазу өте қиын болды. Өйткені бүткіл шығармалар лито деген ұйымның елегінен өткізілетін (ол маңызды буын ретінде Орталық партия комитетіне қарасты болды ғой деймін.) Кезінде М.Әуезовтің өзі  шығармаларының кей тұстарына едәуір өзгерістер жасағаны тарихтан белгілі.

Цензура шығармашылық адамының ой-идеяларын толық жеткізуге кедергі екені анық, ал, енді бір есептен, көркем өнердің кеңістігі үлкен, мүмкіндіктері жоғары, демек, кез келген цензураны айналып өтуге болады.  Адам, соның ішінде талантты адам кез келген тұстан жол таба алады: түп-идеясы цензураға байланбауы үшін оны қандай формада жазу керек деген мәселені мықтап меңгереді ғой. Мұндай суреткерлер үшін цензура деген соншалықты бір мәселе де болмауы мүмкін. Бір қызығы – цензурамен «тайталаста» небір көркемдік ағыстар, ағымдар туған. Цензура тек Кеңес одағында емес, тоталитарлық жүйелердің барлығында болған, әлемде қазірде де баршылық. Еркін ойды  қудалау кезінде Еуропада да аз кездеспеген. Мысалы, Ф.Кафканың «Қамал», «Процесс» шығармаларын еске алалық.  

Суреткер А.Сүлейменовтің шығармашылығына келетін болсақ, ол соншалықты бір көп жазған  адам емес. Бүкіл жазғандарының барлығы төрт том ба, мықтағанда бес том болуы керек. Асекең өзі көп том жазып, жариялайтын әдеттен шошып отыратын, кейде кейбір көптомдықтарды парақтап отырып, «ужас, мынау не деген словесный понос» деуші еді.Өзінің «Ақ кемпір», «Қара шал» әңгімелері реалистік сипатта жазылған. Жалпы Асекеңнің шығармаларының өмірбаяндық биографиялық негіздері де жоқ емес,  бірақ  жазушының шеберлігі ондағы  сезімдік арналардың бәрін жауып тастағандықтан бұл еш білінбейді.  

– «Бесатар» повесі сол тоталитарлық жүйенің асқынып тұрған кезінде шықты емес пе? 

– Ия, атақты «Бесатар» повесі – ол тұнып тұрған қарсылық, халыққа көрсетілген қысастыққа қарсы шыққан әдебиет. Кеңес одағында қарсылық әдебиеті деген әдебиет болды. Үлкен ағым. Ресейдің орыс жазушыларынан бастап ұлттық әдебиеттерде де көрінді. Алпысыншы, жетпісінші жылғыларды сол буынның бастауы деуге болады – поэзияда, прозада болсын, бүкіл шығармаларда халықтың болмысы, тағдыры сайрап тұр. 

Асекеңнің алғашқы «Бесін» кітабындағы «Бесатар» 1970 жылы, Кеңес одағының «дамыған социализм» кезеңінде қалай жарық көріп кеткен? - деген сауал жиі қойылады. Бұл туралы кезінде Асекеңнің өзінен мен де сұраған едім. Сонда білгенім: сол уақыттарда көркем әдебиет шығаратын жалғыз да беделді баспаның директоры – көрнекті жазушы Ілияс Есенберлин екен. Мерзімді баспасөзде үзіндісі шыққан «Бесатарды» бірден ұнатып, Асекеңді шақырып алыпты да, кітабын шығарып беретін болыпты. Өз кабинетінде отырғанда Литодағы бір азаматқа: «Қазір саған Асқар барады, тез қол қойып бер, графикте тұр, бұл шығарманы басуымыз керек», - деп телефон соғыпты. Асекең барғанда әлгі азамат қолжазбаны қарамастан қол қойып береді.

- Кітаптың бірден жылы қабылданғаны сондай, Мүсірепов мақала жазды...

- Ия, кітап жарық көрісімен «Қазақ әдебиетіне» Ғабит Мүсіреповтің  «Кітап аты – «Бесін», авторы – Асқар» деген атақты мақаласы жарияланады. Сол кезде дүркіреп шыққан таланттар аз емес-ті. Мүсірепов атап айтқанда «Бесатар» туралы жазуы – осы шығарманың мән-маңызын, қазақ үшін аса өзектілігін терең түсінгендіктен екені анық. Ал, тәуелсіздік кезеңінде тереңірек талданған «Бесатар» хикаятына тарихи сана тұрғысынан ең алғаш орнықты баға берген көрнекті тарихшы М.Қойгелдиев екенін атап айтуым керек. Ал, Асекеңнің қарсылық әдебиетінің көрнекті өкілі екенін айтып, алғашқылардың бірі болып орнықтырған қаламдас, рухтас інісі, Асекең өмірінің соңғы екі жылында “Парасат” журналында қызмет еткенде Бас редактор болған С.Елубай. Содан кейін белгілі жазушы Ж.Қорғасбектің «Асқар Сүлейменовке оралу» атты мақаласы «Бесатар» хикаятының қыртыс астарын ерекше аша түседі («Егемен Қазақстан», 26.03.2021).

– Жазушының осы шығармасын жазу идеясы қалай туған? «Не жайлы жазғаны емес, қалай жазғаны қызықтырады», - деп Ғ.Мүсірепов жазғандай, бір тәулік ішіне сыйып кеткен оқиғадағы образ, астар, оны жеткізудегі жазушы суреткерлігі анық жарқырап көрінетін өте күрделі шығарма...

– «Бесатардың» шағын ғана кіріспесі «...Түркістанның босағасын келін болмай кесір боп 16-жылдың шілдесі аттады...» деп түйінделеді. Осыдан да ма екен, «Бесатарды» кезінде негізінен 1916 жылғы көтеріліс туралы шығарма деп қабылдаған. Ал, түптеп келгенде одан бұрынғы да кезеңдерді қамтитын бұл хикаят отаршылдық саясатқа қарсы шығарма. Асекең Түркістанда туған, кіндігімен байланған жері – Түркістан. Бастауыш класта сонда оқып, әкесі соғыстан оралмағаннан кейін нағашысы Созаққа көшіріп әкеткен. Хат таныған соң Түркістанда ақсақалдар алқа-қотан жиналып, Асекеңе батырлар жырын оқытады екен. Ол бас қосуларда өзге де небір тарих айтылады. Соның бәрі бала кезінен құймақұлақ Асекеңнің жадына жинақтала бергенге ұқсайды. Түркістан облысының әскери губернаторы Черняевтің әскери экспедициясы бар ғой (онда шақырылған Шоқан Уәлиханов қанды қырғынға қарсы болып кетіп қалған. Содан көп ұзамай  Алтын-Емелде жұмбақ өліммен дүние кешеді.) Бұл қанды экспедиция туралы тарихтан белгілі. Және халықтың аузымен ұрпақтан ұрпаққа тарап, беріліп отырған шерлі тарих қой. Асекеңдер сол тарихпен қатар өткен ғасырдың 30-жылдарындағы трагедия – Созақ көтерілісін де бала кезден жақсы білген. Сол кездегі имперлік қысастықтар жайлы, әсіресе Райым бозбалаға жасалған айуандықты үлкен кісілерден естігенін айтатын және соның бәрі бала кезден бейсана түрде жүрекке шер болып байланған, бойында, санасында әбден пісіп-жетілген дүние екені анық. Сондықтан да көп қыртысты, терең «Бесатарды» бір айда жазып шыққан. Жүсіпбектің жоғарыда аталған мақаласында тап басқанындай: ол «Бесатарды» оқиғаны суреттеп емес, іштегі зарды ақтарғандай етіп жазды». (Созақ көтерілісін басып-жаншудағы тағы бір сұмдық туралы жуырда ғана «Егемен Қазақстанда» белгілі жазушы-журналист Өтеш Қырғызбайдың мақаласы жарық көрді). 

Асекең жас кезінде Әбіш Кекілбаевпен өте қатты дос болған. Кейін өмір жолы, қызметіне байланысты қатты аралас-құралас болмаса да сыйлас болды. Әбіш ағамен көп сырласатын, жиындарда жарқырап сөйлеп, бұрқыратып сын-мақалалар жазып жүрген жас кездері болса керек. Бір күні әңгімелесіп отырып: «біз осы не бітіріп жүрміз?» деп айттық» дейді, содан елге кетіп шығармаларын жазған. Нәтижесінде Әбіш ағаның «Дала балладалары», көп ұзамай Асекеңнің «Бесіні» жарық көрген. 

- Жазушының көркем фильмдер мен «Арғымақтар мен адамдар», «Ас», т.б. документальды фильмдердің киносценарийлерін де жазғаны белгілі, осының ішінде «Ас» турасында сұрайын деп отырмыз. Бұл фильмге сол кезде назар аударылды ма?

- Тұтастай алғанда А.Сүлейменовтің кейінгі шығармалары да көркемдік формаға оранған. Мысалы, «Адасқақта» форма күрделене түскен. Билік және суреткер парызы, ақын, жалпы өнердің мақсаты, өнер адамының миссиясы... Мұның бәрі Асекеңнің қай жанрдағы болсын шығармаларының алтын өзегі. Осының бір көрінісі – І.Жансүгіровтің «Құлагер» поэмасының желісімен жазған «Ас» («Тризна») киносценарийі. 1972 жылы түсірілген фильмнің режиссері Б.Мансұров, композиторы Н.Тілендиев, суретшісі С.Романов. Фильм, бірақ, сөреде жатып,  экранға 1987 жылы шыққан. Сондықтан да болуы керек, онша резонанс алмаған, үлкен талдауларға ілікпеген, біраз жұрт қабылдамаған да. 

- Неге қабылданбаған? Жазылу, берілу болмаса түсірілу тәсілі сол уақытқа сәйкеспеген бе?

- Жуырда осы фильм «Абай» телеарнасындағы «Соңғы муза» бағдарламасында талқыланды. Бағдарлама жүргізушісі Дархан Әбдікті сырттай білемін, талдауларына сүйсініп жүремін. Кей-кейде шығандап талдайтыны да бар, ол енді өзінің танымы, түсінігі деп ойлаймын. «Құлагерді» керемет талдады. Сонда қатысқан жастар да жақсы сөйледі. «Құлагердің» негізі атауы – «Ас». «Құлагер» поэмасының желісімен жазылғанын айттым ғой. Бірақ онда бастан-аяқ сценарий авторының болмысы, дүниетанымы, өзекті мәселелер тұр. Талдау барысында әртүрлі пікірлер айтылды. Белгілі әнші, өнертанушы, киносценаршы Ерлан Төлеутай, фильмді қазақ режиссер түсірмегендіктен ойдағыдай шықпады, негізгі кемшілік содан деген сыңайда сөйледі. Ерлан өзім қатты сыйлайтын, аса талантты, жан-жақты азамат, білімді, ұлттық коды мықты жігіт. Бірақ осы сипаттас пікірлерге байланысты: «Талдап отырған фильм немесе кез-келген көркем туындыға кәсіби маманның тек өз таным-өлшемімен келуі қаншалықты орынды?» - деген сауал туады. 

Негізінен көркем шығарманы сөз еткенде оның жазылған, түсірілген кезеңі, сол кездегі көркемдік ізденістер де еске алынса игі. Италиялық көрнекті режиссер П.П.Пазолинидің  «кино тілі өз негізінде поэтикалық тіл» постулатына сай, «Ас» – сол кезеңдегі танымал поэтикалық кино бағытында түсірілген. Мүмкін әңгіменің бір парасы осы бағытта өрбуі, сондықтан оның қабылданбауы туралы болуы керек пе еді. Бірақ қалай дегенде де Дарханның талдауы көңілімнен шықты.

– Жазушы Асқар Сүлейменовтің шығармаларының ішінде қарсылыққа ұшыраған драма-диалогтарының бірі «Жетінші палата» дегенсіз. Осы жөнінде кеңірек айтып өтесіз бе?

– Асекеңнің үшінші кезеңі – драматургия кезеңі. Драма-диалогтарының барлығында да кеңестік кезеңнің сұрқай саясаты түгелімен мөлдіреп тұр. Ол, әрине, ашық-ашық айтылмайды. Бәрі көркем образға оранған. М.Горбачев басшылыққа келген 1985 жылдан қайта құру деген болды ғой, сол кезеңде көп нәрселер айтылды. Жабық әдебиет, ақтаңдақтар, қаншама есімдер, олардың шығармалары қайта оралды. Сол кезде біздің қазақ әдебиетінде көптеген шығарма жазылды. Соның бірі Асекеңнің «Төрт тақта – жайнамаз» драма-диалогы М.Әуезов театры сахнасына қайта-қайта сүзгіден өтіп қабылданған. (Сол пьесаның, жалпы Асекеңнің драма-диалогтарының қойылуында белгілі режиссер, Асекеңмен дос-жаран, рухтас болған Әубәкір Рахимовтың үлкен еңбегі бар). Ал, «Жетінші палата» драма-диалогында қоғамның тар қапас екені, кеңес кезіндегі дерт – ішкілік, интеллигенцияның қудалануы, «Штат қысқарту» халыққа жүргізілген эксперименттер, ұрпақ болашағының, ұлттық мазмұнның жойылу алдында тұруы, тағы да басқа өзекті мәселелерді көтереді. Мұның бәрі алдағы уақытта үлкен зерттеулерге арқау болады деп ойлаймын.

«Жетінші палатаны» алғашында біраз адам қабылдамаған. Солардың бірі – көрнекті жазушы-драматург О.Бөкей. Кеңестік кезде Мәдениет министрлігінде Репертуарлық-редакциялық коллегия деген болған. Авторлар пьесаларын сонда өткізіп, жақсы пікір жазылса ғана театрларға ұсынылатын. Сол коллегия «Жетінші палатаны» рецензияға Оралхан Бөкейге беріпті, Орағаң: «Сахнаға қоюға жарамайды», - деген пікір жазған. Таным деген әртүрлі ғой. Ал, бұл драма-диалог М.Әуезов театрында 1993-жылы, «Штат қысқарту» 1994-жылы қойылып, бірталай жыл бойы аса сәтті жүрді. Осы үш драма-диалогы үшін (жалпы атауы «Ситуациялар») А.Сүлейменовке 1996 жылы ҚР Мемлекеттік сыйлығы берілді.

– Сол замандарда компартияны жырлай жүріп, ұлттың рухани болмысын жоқтаған, іздеген, өткен тарихты еске салуға тырысқан Әуезовтер, Есенберлиндердің шығармаларының соңынан сол кездегі саясаттың сұсына қарамай көркемдігі де көкейтестілігі де қатар келіскен шығарма жазған Соқпақбаевтар, Бөкеевтер келді... Дегенмен, «таяқ жеген» жақсы шығармалардан есіңізде қалғаны қайсы?

– Кеңес кезіндегі әдебиеттегі цензураға келетін болсақ, біріншіден, саналы адам от жанып жатқан жерді баспайды ғой. Демек, цензураны айналып өтудің небір жолы бар. Мысалы, Қ.Ысқақ, Ә. Кекілбаев, Ә.Тарази, Т.Әбдік шығармаларын оқып көріңіз. Сыншылық та бір талғайтын, избирательный нәрсе, бір жазушы туралы жазасың, бір жазушы туралы орайы келмейді. Кейде қойындәптерге пікірлер жазып қоятыным бар, өткенде бір қарап отырсам, Т.Әбдіктің «Тозақ оттары жымыңдайды» повесі туралы кезінде: «Мынау айдаладағы үндістер емес, нағыз біздің қазақ елі ғой», - деп жазып қойыппын. Сондай-ақ С.Елубайдың «Ақ боз үйі» бір күнде ғана жазыла салған нәрсе емес, талай уақыт ойында жүрген дүние. Есіме Қ.Түменбайдың «Дүрбі» әңгімесі түсіп отыр, қазақ жігітінің кеңестік кезеңде Алматыда көрген құқайлары туралы. Мұндай шығармалар аз болған жоқ. Бірақ, оның бәрін лупамен қарап отыруға Литода мүмкіндік болмады ғой деймін. Ал, қатты сынға ұшыраған шығармалардың бірі – жазушы Ж.Шаштайұлының «Қызыл су» повесі, кезінде Орталық комитеттің съезінде Д.Қонаевтың баяндамасында сынға ілікті (бер жақтағы көмекшілердің дайындап бергені болу керек). Тағы бір аталуы тиіс жайт – кеңес кезінде жыр жинақтарына алдын ала партия туралы, Ленин, комсомол туралы кіріспе өлең жазылуын талап еткен жағдайлар да болған, кейбір ақындар жазды, кейбірі жазбады. 

– Цензура «ананы жазба, мынаны былай жаз» деп қайшысын өткірлеп, ыңғайлаған сайын сол замандағы ақын-жазушылар ұлтқа, қоғамға қатысты шындықты айтуға құштар болған сияқты. Әлем әдебиетінде де цензура күшейген сайын жақсы дүниелер жазылған екен. Ал қазір цензура да, шектеу де жоқ, бірақ, үлкен, кесек дүниелер де көп жазылмайтындай. Тәуелсіздік әдебиетінің ұлттық сипаттағы шығармалары неге көп емес? – дегенге тіреле береміз.

– Қазіргі соншама еркін кезде неге сондай керемет шығармалар жазылмайды? - деген сауал көп қойылады. Бүгінде, әсіресе, ұлттық сипаттағы жақсы шығармалар бар және жазылып та жатыр. Мысалы, суреткер Т.Нұрмағанбетовтің шығармашылығының өзі неге тұрады! Көркемдігі, мазмұн мен формалық ізденістер тұрғысынан Т.Сәукетаев, Ж.Қорғасбек, А.Алтай, Р.Мұқанова, тағы басқалардың (бәрін санамалап айтудың орайы болмай тұр) шығармашылығы қызғылықты. 

- Сыншы көзімен барлай қарағанда бүгінгі проза сізге қалай көрінеді? Оқырман ше?

- Проза дегеннің өзі уақыт өте келе зерделенетін нәрсе. Меніңше, бүгінгі әдебиетті градациялағанда үш топқа бөлуге болады. 

Біріншісі – саналы түрде жаңаша жол іздеп, небір ізденістерге баратын, қоғамды басқаша проекциялап бейнелейтін және қабылдау үшін оқырманнан едәуір дайындықты талап ететін әдебиет. Мұның ұшқыны бүгінгі жастар шығармашылығында молырақ кездеседі, ал, классикалық мысалы ретінде әдебиетке 90-жылдар белесінде келген Дидар Амантай шығармашылығын атауға болады. 

Келесі топ –  бейсаналы түрде авто-фикшн жанрында жазады және, жеке танымымда, бұл топта қыз-келіншектер көптеу және танымалдау. Өйткені олар бүгінгі өмірдің өзекті мәселелерін, тақырыптарын тап басады, алайда көп ретте шеберлік деп, стиль деп бас қатырып жатпайды. Ал, үшінші, негізгі топ – белгілі эстетикалық дәстүрлер аясында жазатын шеберлердің үлкен тобы  және олар төл әдебиетіміздің негізгі құрамын жасақтайды. Бүгінгі әдеби кеңістік кең, әр жазушы өз әлемін жазып шығатындықтан бұлардың бірі артық, бірі кем дей алмайсыз, әр оқырман өзіне керегін оқиды. 

Қазақ әдебиеті ізденісті, дамуын тоқтатқан емес, жазудағы небір стратегияларды меңгеруде. Алайда  визуалдық өнер басымдық алып тұрған қазіргі таңда оқырмандық бұрынғы кеңістік, қызығушылық жоқ, миды ауыртып, ойға салмақ салып оқитын оқырман аз деп ойлаймын. Мұның бәрі уақыт өте келе зерделенетін болуы керек.  

Көп оқырман баяғыда жазылған шығармаларға орала береді, оның үстіне шынымен де тап осы кезеңде де біздің үздік үлгі деп жүргеніміздің бәрі сол өткен ғасырдағы 60, 70, 80-нші жылдары жазылған шығармалар ғой... 

- Қазіргі кезде цензура жоқ, бірақ, бір айтатын нәрсе – тәуелсіздіктен кейінгі бірнеше буын «камерный» дүниелерге әуес. мозаика көп. Әр кезеңнің әдебиетінің өз ерекшелігі болады, дегенмен де үлкен полотноларға, үлкен жинақтауларға бару үшін үлкен өмірлік тәжірибе, білім керек. Жастардың ізденгіштігі, еркін буын еркін  формалар қуатыны тәнті етеді, ал, ізденістері  білім жүйелілігіне ұласса құба-құп. Жастар кеңес кезіндегі әдебиетті күстаналайтын жағдайлар бар. Кеңес кезіндегі үлкен әдебиет туралы сөз айту үшін де адамға үлкен дайындық, жүйелі білім керек. Ұмытпасам, тәуелсіздіктің отыз жылдығы кезінде болуы керек, «Кеңес Одағы ыдырағанда әдебиетті біз қорғап қалдық, қазақ әдебиетін біз жасадық» деген шалқыма пікірлер айтылды, басылымдарда жазылды. Оны жастықтың буы деп қабылдайсың, әйтпесе, әдебиетті ешқашан бір буын жасамайды. Әдебиет соншалық үлкен планета, ол пәленбай буынмен жасалатын өнер.

– Сыншы болғаннан кейін көп оқып, қарап отыру керек болады, бүгінгі қазақ басылымдарында әдебиет, өнерге қатысты жазылған дүниелер көп пе?

– Арнайы әдеби басылымдар өз алдына, «Егемен Қазақстаннан» бастап өзге басылымдарда да әдебиетке, өнерге байланысты материалдар барынша жарияланып-ақ жүр. Жетіспейтіні – талдаулар, сараптамалық материалдар. Ондай материалдар үлкен ұйымдастырушылық жұмысты қажет етеді. 

Қоғам үшін маңызды көркем туындылар – әдеби шығарма, көркем фильм, спектакль болсын, басылымдар мен сайттар беттерінде жүйелі түрде сөз болуы, талқылануы шарт. Мысалы, Абайдың 175 жылдығына шыққан, сондай-ақ «Ахмет. Ұлт ұстазы», «Міржақып. Оян, қазақ!» телехикаяттары «Қазақ әдебиеті» мен «Жұлдызды» айтпағанда «Егемен Қазақстан» бетінде, «Ана тілінде», түркі жұртының басылымы «Түркістанда», керек десеңіз, «Айқында» сөз болмағанда, талқыланбағанда қай жерде сөз болады? Бұл тұста БАҚ пен ЭБАҚ-тың санаткерлік ұлы миссиясы қашанда адыңғы планда тұрса игі. 

– Басылымдардың сіз күткен деңгейден көріне алмай жатқанының себебі неде болуы мүмкін? Көп жерде қаламақы жоқ, кадр тапшылығы бар, содан ба? 

– Ия, бұл үлкен мәселе. Журналистердің еңбекақысы төмен, әсіресе, жастарға қиын. Мардымды еңбекақысы жоқ басылымға мықты кадрларды тарту да оңай емес. Басылымдарға мемлекет ойдағыдай бюджет бөлуі керек. Бұл кеңестік кезеңді аңсау емес, прагматика. Ең алдымен мемлекеттің өзі үшін. Өйткені өнер, әдебиет арқылы көп нәрсе жасауға болады.

Мемлекет тарапынан жүзеге асқан үлкен игі іс – «Абай» телеарнасының ашылуы. Онда қоғамның мәдени-рухани құнарын арттыратын жақсы бағдарламалар аз емес. Кейбір жеңіл бағдарламалар да кездесіп қалады. Жалпы бағдарламаларды қазіргі телеарналарда жиі кездесетін «әмбебаптар» емес, кәсіби дайындығы жоғары журналистер жүргізуі керек деп есептеймін. 

– Қазір цензура баспасөзде емес, әлеуметтік желіде көрінеді. Яғни  авторлықты қорғауды, киберқылмысты бақылауға алып, жалған ақпараттардың таралуын  тоқтатуды мақсат ете отырып, қолданушыға кей ақпаратты жариялауға рұқсат етпеуге қақысы бар. Егер ережені бұзса онда ол контенттің жұмысын тоқтатады. Әрине, цензура деген сөздің өзі жексұрын сөз, дегенмен, осының процесті бақылаушылық, қадағалаушылық рөлін ала отырып әдебиет дамуына бағыт беретін басқа бір жүйе келсе біздің қаламгерлерге бұл қалай әсер етуі мүмкін? 

– Алдымен кез келген өнер адамының цензурасы өз ішінде болуы керек. «Мен былай көремін, мен былай танимын» деп, білгеніңнің бәрін жазып, сахнада қоя беру дұрыс емес. Бұрын да бір айттым, менің түбегейлі келіспейтінім – өнердегі қатыгездік. Қазір экрандағы, сахнадағы зорлық-зомбылықтан адам жаны шошиды. Өмір қандай болса – солай береміз деп өмірдегі қап-қараның бәрін экранға, сахнаға көшіреді. Әдебиеттегі мистикада да шектен шығу бар. Адам баласы қанша мықты, кемеңгер болғанымен де игере алмайтын, мүмкіндігі жетпейтін кеңістіктер бар. Небір ұлы ғалымдардың кейіннен өзі ашқан тылсым жаңалықтарынан бас тартуы бекер емес.

- Қорыта келгенде...

- Өнердің ұлы мисиясы – жасампаздық. Ұлы гуманистер әлем әдебиетінде де, біздің әдебиетте де шығармаларында өмірді ізгілендіруге, адамды ізгілікке шақырған. Ұлы діндердің барлығы ізгілікке, имандылыққа қызмет етеді. Сондықтан сіз жазған әрбір сөзіңіз, сахнадағы әрбір мизансценаңыз, фильмдегі әрбір кадрыңыз үшін жауаптысыз. Өнердің ұлы миссиясы адамның адамдығын қорғау, өмірдің ізгілігін қорғау. Ал, хас өнер үшін, нағыз жазушы үшін ешқандай да цензура проблема емес деп білемін. 

- Біз үшін арнайы уақыт бөлгеніңізге, әңгімеңізге рахмет.

26.02.2023