Бесеудің ойы: әдеби үдеріс

Қалай болса да әдеби ағым, әлемдік деңгей, жанр, қоғам әрі мемлекеттік саясаттың әдебиеттің дамуына қандай ықпалы барын әрі қандай реформалар қажетін әдебиеттің айналасында жүргендер білуі керек.

Осы мақсатта қазіргі әдеби үдеріс туралы дайындалған 5 сұрағымызға аудармашы, ақын, жазушы, әдебиетші және сыншының пікірін білдік. Оқып ой түйерсіз.

– ҚАЛАМГЕРЛЕРДІҢ КӨБІ ӘДЕБИЕТТЕГІ ПОСТМОДЕРНИСТІК ТЕНДЕНЦИЯНЫ МОЙЫНДАМАУЫНЫҢ НАҚТЫ СЕБЕБІН АЙТА АЛАСЫЗ БА?

Дүкен МӘСІМХАНҰЛЫ, аудармашы: Дәстүр мен жаңашылдық қашан да өзара ықпалдастықта һәм өзара қайшылықта өмір сүреді. Бұл әдебиетте ғана емес, өмірдің де, өнердің де, керек болса тіршіліктің барлық саласында солай. Демек дәстүр жаңашылдықпен қайшылықта өмір сүре отырып, өзін ылғи да жаңашылдықтың жетістіктерімен жетілдіріп, жаңғыртып отырады. Мәселен, ХХ ғасыр басында қазақ әдебиетіне енген проза жанры, оның роман, повесть, әңгіме деген үлгілері салған жерден қабылдана қойған жоқ. Тіпті дәстүрлі қазақ сөз өнерінде қарасөзбен айтылатын «ертегі» деген жанрдың болғанына қарамастан, қарапайым халық қана емес, зиялы қауымның өзі бұл жаңа жанрларға тосырқай қарады. «Еуропалық дүние. Қазақ болмысына жат» деп есептеді. Тағы да осы ХХ ғасырдың басында қытай әдебиетінде ұлы төңкеріс болды. Яғни қытай халқының тек патша-ағзамдардың ермегі үшін жазылатын дәстүрлі прозасы мен буын-бунағын, ұйқасын қатаң сақтауды талап ететін дәстүрлі поэзиясы бір жола мансұқталып, прозаның әлемдік үлгілері мен жаңа поэзия үлгісі (буын-бунақсыз, ұйқассыз) енгізілді. Әрине, бүгін «енгізілді» деп айту оп-оңай. Ал ол кезде дәстүршілдер мен жаңашылдар арасында кескілескен, қиянкескі күрес болды. Тіпті ХХ ғасырдың соңына дейін жаңа поэзияны мойындағысы келмейтіндер табылып қалатын. Демек, ол постмодернизм бола ма, әлде басқа бір ағым бола ма, әйтеу қандай да бір жаңашылдық болса, дәстүршілдер тарапынан оған қай кезде де тосқауыл қойылады. Бұл заңдылық. Бірақ, түптеп келгенде ескі ерте ме, кеш пе, жаңаға орын береді. Бұл да заңдылық. Сондықтан постмодернизмді біздің жұрт неге салған жерден нағашысын көргендей бас салмады деп әбіржуге болмайды. Түптің түбінде ол жайлап қазақ сөз өнеріне енетін болады.

Анар ҚАБДУЛЛИНА, сыншы: Өткен ғасырдың орта шенінде модернизмге қарсылық іспетті туған философиялық бағыт – постмодернизм еді. Қазірде ол өнер мен әдебиеттің де бөлінбес бөлшегіне айналып отыр. Жаңа бір мәдени дәуірге алмасқанша, мойында, мойындама – ол әлі де бақуатты жасай береді. Себебі, жаһанданудың мынау сұрапыл иірімінен аман шығып, жаңа мәдени беталыс сүрлеуіне түскенше көп уақыт керек. Айталық, постмодернизмнің басты түсініктерінің бірі – симулякрлар, яғни, жалған сурет, бейнелер дейік. Постмодерн зерттеушісі Жан Бодрийяр симулякрларға сән, ақша, қоғамдық пікір сияқты әлеуметтік феномендерді жатқызады. Ақша – еш құндылығы жоқ жай қағаз, бірақ адам ол туралы басқаша түсінік қалыптастырған, ол үшін өліп кетуге де бар. Кереметтей көрінетін сән индустриялары ұсынып жататын киім-кешектің жылуы жоқ я ыңғайсыз болуы мүмкін, бірақ адам ол үшін қыруар ақша төлеуден бас тартпайды. Ал қоғамдық пікірді негізінен баспасөз ақпарат құралдары қалыптастырады екен. Осылайша, санамызды үздіксіз шабуылдап жататын ақпараттар легі өмір бояуын жойып, жалған түсінік жамайтынын айтады француз философы Жан Бодийяр. Сол сияқты, постмодернизм терминдерінің бірі – гиперреализмді алайық. Интернетке тәуелді заманда біз бұл ерекшелікпен күнбе-күн бетпе-бет ұшырасамыз. Біздің өміріміз – гиперреализм, басқаны мойындай қоймаймыз. Егер сіз айтып отырған қаламгер қоғамның осынау ащы шындығынан алыс болса, ақша, тұрмыс, қоғамдық пікірден тыс өмір сүрсе, өмірдегі қарама-қайшылықтарға деген ішкі дерті, шиыршық атқан қарсылығы қаламынан қара қоюланып тамбаса, онда ол қаламгердің постмодернистік бағытты мойындамайтынына сенемін және қоштаймын.

Ақсұңқар АҚЫНБАБА, ақын: Кез-келген дүниені жаңаша ұсыну немесе соған талпыныс жасау қай уақытта да қоғам тарапынан қарсылық, түсінбестік, пікір қайшылығын тудырып отырған. Менің ойымша басты себеп сол болуы керек. Әдебиеттегі постмодернизм де сол секілді үнемі сын садағының астында келеді. Бірақ, ешкім де классикалық ұғымнан басқаша ойлауға, өнерге өзгеше «сән үлгісін» енгізуге, шығармашылық, ізденіс еркіндігіне, әлемді өзінің қабылдау ерекшелігіне сәйкес суреттеуге, жеткізуге ұмтылғандардың еңбегін жоққа шығара да алмайды, тыйым да сала алмайды. Десе де, менің таңғалатыным, «мода» қуамыз деп, тым қиялиланып кететін авторлардың не ары емес, не бері емес дүбара дүниелерді «шедевр» деп, ал, өздерін озық ойлайтын, айырықша талант иесіне балап, сондықтан да «қоғам түсіне алмаған қалыпта өтетін деңгейдегі» тұлға ретінде түсінетіндері... Менің ойымша, оқырманның ішіндегі барлық әлеуметтік топ өкілдерінің басын өз шығармасының маңында бас түйістіріп оқытып қоятын тілі қарапайым, бірақ, ерекше талантты авторлар небір мен деген постмодернистерден түбінде озады.

Қанат ӘБІЛҚАЙЫР, жазушы: Біріншіден, «қаламгерлердің көбі әдебиеттегі постмодернистік тенденцияны мойындамайды» дегенге келіспеймін. Дұрысы осы ағыммен әдебиеттен орнын алғысы келген алғашқы қаламгерлеріміз өз айтар ойларын қазақ топырағына сіңіре алмады. Еуропадан, я бүкіл әлемнен көшірген көшірме іспетті «қуыршақ туындыларды» күшеніп туғызды. Енді біз сол «қуыршақ туындыларды» классикаға балауымыз керек пе? Жоқ! Екіншіден, мәселе әдеби ағымда, әдеби тенденцияда емес, қаламгерде жатыр. Қаламгер соцреалист бола ма, реалист бола ма, модернист бола ма, ол ағым үшін емес, оқырман үшін жазуға тиіс. «Мына үлгі қазақ әдебиетінде жоқ, сонымен жазсам әдебиет тарихында қаламын» деген бос әурешілік. Меніңше, осы екі себеп, бұл әдеби ағымға деген көзқарасты өзгертті. Сол көзқарас түзелу үшін постмодернизмді қазақ топырағына сіңіретін жазушы тууы керек. Әл-әзірге ондай «ғұлама» туа қойған жоқ.

Қуаныш ҚОЖАБАЙҰЛЫ, әдебиетші: Постмодернизм ұғымын кеңінен зерттеу керек. Постмодернизмді қабылдамайтындар туралы айтсақ, дарвинизм мен ислам еске түседі. Дарвинизмнің исламды түсінуге өресі жетпейді. Ал ислам дарвинизмді түсінеді. Және жіліктеп бере алады. Сол секілді дүние деп ойлаймын. Постмодернизм бағыты кез келген қалыптасып қатып қалған қағидаларға қарсы тұруға бағытталған. Қарсы пікірдің көптігі де сондықтан. Қазақ әдебиетін емес, жалпылама айтқанда адамдар әдебиетке белгілі бір заңдарды, ережелерді енгізіп келді. Соған өздері қайта қарсы шығып жатыр...

– ҚАЗІРГІ ҰЛТТЫҚ ӘДЕБИЕТ ҮЛГІСІ БІЗДІ ӘЛЕМДІК ДЕҢГЕЙГЕ АЛЫП ШЫҒА АЛА МА?

Дүкен МӘСІМХАНҰЛЫ, аудармашы: Әлем халықтарының әдебиетін ес білгелі оқып жүрміз. Ондағы әр бір соңғы жаңалыққа, үлкен жетістіктерге қарап отырамыз. Демек, қалай салыстырсаң да қазіргі қазақ әдебиеті – былай да былай әлемдік деңгейдегі әдебиет! Оған еш қандай талас жоқ. Бірақ, бізде әдебиеттің насихатымен не өкімет, не жеке автор айналыспайды. Мәселен, өзім білетін қытай туралы айтайын, жыл сайын дәстүрлі түрде, дүниежүзіндегі қытайтанушылар мен аудармашыларды (қытай тілінен өз елінің тіліне қытай әдебиетін тәржімалайтындар) Пекинге шақырып, он күн семинар өткізеді. Олардың қытайдың қандай жазушысын, қандай ақынын аударғанын, тағы кімдерді тәржімалағалы жүргенін, қаржы мәселесін қалай шешіп жатқанын сұрайды. Қиындықтарды ортақ талқылайды. Қалталарын қампайтып қаламақы береді. Келіп-кеткен барлық шығынын қытай өкіметі көтереді. Ал, бұдан өзге қытайдың көптеген ақын-жазушылары шетелдік аудармашылармен өздері жұмыс жасайды. Аудармашыны іздеп табады, демеушілері арқылы қаламақы, баспа ақысын шешіп береді. Демек, мәселе – қазақ әдебиетінің деңгейінде емес, керісінше оның үгіттелмей жатуында. Мәселен, «мәңгүрт» ұғымын о баста қазақтың классик жазушысы Ә.Кекілбаев әдебиетке алып келді. Бірақ Әбіш ағамыздың «мәңгүрті» қазақтың арасында қалып қойды да, оны Ш.Айтматов әлемдік деңгейге алып шықты. Ш.Айтматов демекші, ол да ең алғаш әлемдік аренаға шығу үшін қатты жұмыс жасаған қаламгер. Ал біздің қазақ қаламгерлері болса, ауыл арасындағы бес қазаққа танылғанын місе тұтады. Жүргісі, шығындалғысы келмейді

Анар ҚАБДУЛЛИНА, сыншы: Ұлттық әдебиетіміз - өте құнарлы, бояуы қанық, айтары бар ерекше дүние. Кешегі күні шығармасын түрік бауырлар Нобель сыйлығына ұсынған жазушы Рахымжан Отарбаев бүгінде әлем оқырмандарына танылып келеді. Испан ақыны Хусто Хорхе Падронды сәтті аударған Танакөз Толқынқызы сол елмен әдемі бір әдеби байланыстың орнауына үлкен ұйытқы болып отыр. Өткен жылы ағылшындар ұйымдастырған поэзия конкурсынан маңдайы жарқырап көрінген ақын Оңайгүл Тұржан қазақ даласының киелі әуезін әлемге паш етуде өз үлесін қосты деп ойлаймын. Корея әдеби аударма институтына барып-келіп жатқан ақындарымыз бар. Қанат Омар өткен жылдары Американың аударма Академиясына арнайы барып, жыраулар поэзиясының ағылшын тіліне аударылуына атсалысты. Әрине, біз әлемдік деңгейге шыға аламыз. Сөйтсе де, қазір - проза дәуірінің жүріп тұрғанын естен шығармауымыз керек. Әлемдік кітап дүкендерін коммерциялық проза толтырып, көз ілеспес жылдамдықпен бестселлерлерге айналып жатқанын білеміз. Өз басым жастық жалынымен қатар, ешкімді, еш нәрсені мойындамайтын амбициясы үстем, тасты жарып тауды қопарған адуынды, білімді я талантты жас жазушылардың шығатын кезін асыға күтемін.

Ақсұңқар АҚЫНБАБА, ақын: Қазақтың ұлттық әдебиеті бізді әлдеқашан әлемдік деңгейге алып шыққан. Шығармаларды әлем тілдеріне аудару әлемдік әдебиетке ену емес. Ол жай ғана таныстыру, насихаттау. Шығармалары өзге тілге аударылмай-ақ, әлемдік әдебиетке еніп кеткен ұлттық шығармаларымыз қаншама...соноу жырауларымыздан бастап.

Ал, қазіргі ұлттық әдебиетіміз менің жеке пікірім бойынша жоғары деңгейде. Мысалы, Тәуелсіздік кезеңіндегі қазақ поэзиясы қазіргі әлемдік әдебиеттен ойып тұрып өз орнын алып алған. Өкініштісі, мемлекет тарапынан әдебиетті насихаттайтын халықаралық жоба түгілі республикалық, тіпті, аймақтық деңгейде де мазмұнды заманауи форматтағы татымды жоба жоқ. Біздің жобаларымыздың сиқы тамыр-таныстықпен, қоңыраулармен сый-сияпат үлестіріп, сосын тиын-тебенін бөлісіп алатын мүшәйралар!

Қанат ӘБІЛҚАЙЫР, жазушы: Әлемдік әдебиетке әдеби үлгі алып шықпайды. Бізде құдайға шүкір, түрлі жанрда шығармалар жазылып жатыр. Қазақ топырағында жазылғандықтан да онда қазақы кеп, қазақы ұстаным бедерленуі заңдылық. Оны арнайы әдебиет үлгісі деп қарауға тиіс емеспіз. Мен қазір әлемге ұялмай ұсынуға болатын оннан аса шығарманы атап бере аламын. Сол шығармалар бұдан жүз жылдан кейін аударылса да әлемнің таңдайын қақтырарына бек сенемін. Біз әлемдік саясатқа «қызық емес» мемлекетпіз. Ресейдің бір – пұшпағы секілдіміз. Сондықтан да бізден «Димаш Құдайберген» (өзіңіз түсінерсіз) секілді ұл «тумай жатыр». Негізі туды ғой. Мен бір Жүсіпбек Аймауытовты әлемнің мың классигіне айырбастамаймын. Сол Жүсіпбектен кейін он саусағымды толтырардай әлемдік деңгейдегі жазушыларымыз болды. Олардың қасіреті де, қасиеті де қазақ болғандығында ғана.Ал әлемге талпынғыш бауырларымды ергежей-саналы жазғыштар деп білемін. Қазағын мойындата алмаған байқұстар сыртқа шығып қарға даусымен, бұлбұлша сайрап көрмек көрінеді. Біз мойындамаған дүние әлемді мойындатса, сол әлемнің бетіне түкірдім.

Қуаныш ҚОЖАБАЙҰЛЫ, әдебиетші: Өзіңіз айтып тұрғандай ұлттық әдебиет дегенде «таяқтың екі ұшы бар» деген сөз еске түседі. Таяқтың бірінші ұшында ұлттық құндылықтарды ұлықтап, салт-дәстүрді дәріптеп, мәдениетіміздің маңызын айтқан шығармалар тұр. Мұндай шығармалар қазаққа және қазақты танығысы келетіндерге қызық, ішкі саясатымызға т.б. жағдайларға пайдалы. Басқаға қызық емес. Таяқтың екінші ұшында қазақты әлемге танытқан тұлғалар, қазаққа ғана тән емес, бүкіл адамзат баласына ортақ проблемаға айналған оқиғалар тізбегі тұр. Осындай тұлғалардың өмірін, немесе бастан кешкен оқиғаларды жетілдіріп жаза алсақ, бюджеті қомақты фильм түсіре білсек, әлемдік кеңістікке шығуға болады. Мысалға 31-32-гі ашаршылықты алайық. Еврейлердің геноцидін әлем біледі. Қаншама кітап жазылып, фильм түсіріліп жатыр. Ал қазақ халқының қанға бөккенін, даласының өлік сасығанын әлем түгілі өзіміз дұрыс білмейміз... Жалғыз «Ақбоз үй»-мен қай жыртығымызды жамаймыз!

– ҚАЗІРГІ ТЕХНОКРАТТЫҚ ҚОҒАМДА ӘДЕБИЕТ КЕРЕК ПЕ, КЕРЕК ДЕСЕҢІЗ, ОНЫҢ НАҚТЫ ФОРМАСЫ ҚАНДАЙ БОЛУ КЕРЕК?

Дүкен МӘСІМХАНҰЛЫ, аудармашы: Әдебиет керек болмайтын қоғам болмайды. Технократыңыз тұрыпты, керек десеңіз, ең жауыз, асқан қандықолдың өзіне де әдебиет пен өнер керек. Өйткені ол робот емес, тірі АДАМ баласы болатын болса, оның рухани қажеті, сұранысы болмай тұрмайды. Ал біздің «қазіргі технократтық қоғамға әдебиет керек емес» секілді болып көрінетін себебі, біріншіден, біздің қоғамда дәл қазір жабайы КАПИТАЛизм жүріп жатыр. Бұл үдеріс тағы бір ширек ғасырдай жалғасуы мүмкін. Екіншіден, біздегі байлық пен биліктің төңірегінде жүрген технократтардың басым көп сандысы өз ана тілінен мақұрым, берісі орыс, әрісі ағылшын тілі арқылы өзге мәдениетке шоқынып кеткен космополиттер. Оларға сенің әдебиетің мен өнерің ғана емес, тұтас ұлтыңның құны көк тиын. Ал олардың бетін бері бұратын әдебиет жасаймын десең, жоғарыда айтқанымдай, қазақ әдебеитінің әлемдік деңгейде танылып, мойындалуына жұмыс істеуіміз керек.

Анар ҚАБДУЛЛИНА, сыншы: Әрине, керек. Ол ең бастысы, қазіргі оқырманның талап үдесінен шыға білетін, жаңаша үдеріс салтына, жаңа талғамға сай дүниелер болуы керек. Біз өткенге жиі жалтақтау арқылы дамуды кешеуілдетудеміз. Урбанизацияға әбден мойынсұнып, соның жетегінде дедектеген, депрессия мен стрестерден бір арылмайтын замандастарымыздың миына өткеннің үрейлі елестерін, тарихтың трагедиялы беттерін бояуын қоюлата қайта жазып құюдан бір жалықпаймыз. ХХ ғасыр әдебиетін зерттеушілер де, жазушылар да, драматургтар да осы сүрлеуді құдды саналы таңдап, әдейі шығармашылық мұрат еткендей. Арасында «мәңгілік көктем, мәңгілік махаббат» - мәртебелі поэзия жалт-жұлт елес беріп, болмайтын жылтырақтарымен көзбояйды. Біздің қоғамның ден жартысы Р. Панвиц айтқан «постмодернистік адамдар», олар анандай ғашық болу үшін мың ойланады, таразылайды, сосын одан бас тартады. Жақсы өмірге қол жеткізіп, сапалы өмір сүрудің қыр-сырына енді назар салып жатқандар – қазақстандық маргиналдар, оларды графомандық-интерпретациялық-варияциялық дарыныңмен таң қалдыра алмайсың, себебі, олардың мойны батысқа қарап, қатып қалған. Қалған бір пайызы – Сіздің оқырмандарыңыз. Бұл өте аз. Сондықтан, алдымен ойлау жүйесін өзгертіп, болашаққа, сосын бүгінігі күнге қайта көз жіберіп, жан дертін емдейтін нағыз шығармалар тудыруға кірісуіңіз керек. Мұның еш қиындығы жоқ деп ойлаймын.

Ақсұңқар АҚЫНБАБА, ақын: Қоғам қандай болса да, технократтық бола ма, гуманистік бола ма, бәрібір әдебиет адамға керек емес пе, ең бастысы! Ал, қоғам адамдардан тұрады. Әдебиет қоғамдық ойдың көшбасшысы бола алатын күшке ие үлкен мүмкіндіктердің ошағы. Өкініштісі, біздің кезең –билікті тек белгілі бір категорияларға ғана жататын салалардың қолына тұтастай беріп қойды. Мен мемлекеттік деңгейдегі барлық реформалар мен бағдарламаларды қадағалап оқып, талдап отыратын адаммын. Сонда бүкіл қоғам тек тамақ ішіп, киім кию үшін ғана өмір сүріп жатқандай әсер аламын. Біздің өмірімізді экономистер мен инженер, техниктер ғана басқару керек пе? Бір жақта қусырып бара жатқан дағдарыс, екінші жақта дағдарысты «жеңу» үшін бөлініп, төгіліп жатқан қыруар қаражат. Қоғамда басқа бас қатыратын құндылықтар жоқ секілді. Менің ойымша адамзатты тығырыққа тіреп отырған экономикалық дағдарыс емес, рухани дағдарыс. Ал, рухани биіктік ешбір қоғам үшін қорқыныш тудырмас еді. Жалпы, билік үшін, яғни саясат үшін әдебиет қашанда оппозиция, қауіпті болып есептелген ғой. Қазіргі қоғамдық жүйе әдебиетті не бар емес, не жоқ емес, әрі-сәрі күйде ұстау, ақырындап тұсап қою жолын таңдады. Мемлекеттің мәдени саясатын қызылды-жасылды концерттік бағдарлама дайындау (ағыл-тегіл қаржы шашып), ал, шығармашылық тұлғаларға қолдау көрсету дегенді әртістерге төр жақтарда мадақнама айтқызу жыл сайын медаль, атақ үлестіру, мемлекеттік тапсырыспен аздаған таралымды кітап шығару, даталық мерейтойларды өткізу деп түсінетін ұғым әбден қалыптасып алды. Қоғамға әдебиеттің керек екенін таланттар өз шығармашылығымен-ақ мойындата алады ғой. Бірақ, қанша жерден талассыз талант болсаңыз да, қаржылық, мемлекеттік қолдаусыз әдебиет өзінің керектігін кең масштабта мойындата алуы екіталай-ау... Сондықтан, Әдебиетті дамытуға мемлекет мүдделі болуы керек. Дамыған, азаматтық институттары қалыптасу үстіндегі мемлекет болу үшін оның тұтастай бір саласын мәдениеттің ең салмақты саласы әдебиетке арнап үлкен жобалар, мемлекеттік бағдарлама жасалуы қажет. Біз, әдебиетшілер қауымы осыны үкіметтен талап етейік. Автордың да, оқырманның да мемлекетке салық төлеуші, осы елдің азаматтары ретінде әдеби шығармалардың кең-молынан насихатталуын талап етуге құқы бар шығар. Қазіргідей шекаралар ашылып, технология ерекше дамып кеткен ғасырда, бүкіл бір елдің мәдениетінің тұтас бір қабырғасын құрап отырған әдебиетті әлемдік кеңістікке алып шыға алмау еліміздегі мәдени саясаттың ақсақ аяқпен немесе бір аяқпен келе жатқанын көрсетеді.Өкініштісі, осы сала бойынша жауапты органдар атанып, мемлекеттен қаржы алып, бүкіл ақын-жазушыға ортақ ғимараттарды жекеше иемденіп отырғандар әдебиетті кең масштабта насихаттаудың әрі пайдаланудың механизмдерін меңгермеген.Қазақстандағы қазіргі мемлекеттік мәдени саясатқа салмақты, жан-жақты қарастырылған үлкен реформа қажет!

Қанат ӘБІЛҚАЙЫР, жазушы: Қоғамыңыз технократ екен. Сол технократ қоғамды технократ адамдар құрап отырған жоқ па? Технократ адамдарда жүрек жоқ па еді?. Егер де адам жүрегінің қызметін басқа мүшесі ауыстырғанын дәлелдесеңіз, онда бізге әдебиет керегі жоқ. Жүрек өз орнында ма, технократ болмақ түгілі робот-қоғамға айналсақ та әдебиет жасала береді. Оның формасына жазушы емес, ғалымдар бас қатыруы керек. Жалпы, форма, жанр, ағым деген мәселенің бәрі туындының артынан жүруге тиіс еді. Ал біз оны алдыға сүйреп әуреміз

Қуаныш ҚОЖАБАЙҰЛЫ, әдебиетші: Әрине, керек! Әдебиет ақырзаманға дейін керек. ХХІ ғасырда кіші көлемдегі романдар және новеллалар, очерктер көп оқыла бастады деп ойлаймын.

– ӘДЕБИЕТТІҢ ДАМУЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЖҮРГІЗІП ОТЫРҒАН САЯСАТЫНА ТӘУЕЛДІ МЕ?

Дүкен МӘСІМХАНҰЛЫ, аудармашы: Әрине тәуелді.Мемлекет адамдардан құралады. Ал адамдар және олардың мүддесі мен тіршілігі мемлекеттің жүргізіп отырған саясатына тікелей де, жанамалай да тәуелді. Мысалға әдебиетті алайық, егер бір жас талантқа мемлекет тарапынан қажетті жағдай жасалмаса, айталық, баспана берілмесе, жазған кітабы уақтылы жарық көрмесе, шыққан кітабына жеткілікті қаламақы төленбесе, оның әрі қарай да талантын шыңдай түсуіне жағдай жасалмаса, мың жерден талант болса да, ертең ол қара қазан, сары баланың қамы үшін тақыр-таза жанбағыстың қамына, қошан-тірлікке көшеді, уақыт оза келе бойындағы дарын қуаты өшеді. Ал егер мемлекет жасы бар, жасамысы бар, нағыз таланттарды қамқорлығына алып, олардың тек дарынды шығармалар беруіне кең жол ашып, барынша жағдай жасайтын болса, әрине, ондай қаламгерлердің бәрінен болмаса да, біразынан шедевр дүниелер алып қалуға болар еді. Тағы да мысалды қытайдан алайын, Дэнь Сяопиннің тұсында, әр өлке, облыс, аудан өзінің дарынды қаламгерлеріне «кәсіптік жазушы», «кәсіптік ақын», «кәсіптік аудармашы» деген атақ беріп, бюджет есебінен жалақыларын толық төлеп, оларды жұмыстан босатып, бірыңғай шығармашылықпен ғана отырғызып қойды. Бұл саясат қытайдың ішінара өлкелерінде әлі күнге дейін жалғасып келе жатыр. Ондай қаламгердің жайлы, кең баспанасы бар, жанбағысына жеткілікті жалақысы бар, шығармашылығына қажетті іссапар шығындарын, дәрі-дәрмегін, сатып алған кітаптарын үкімет көтереді. Шығарған кітабың мен мерзімді баспасөзде жариялаған дүниелеріңнің қаламақысы тағы өзіңдікі. Сен тек отырып ал да, тапжылмай жазу жаз. Жылына бір мәрте мәдениет басқармасына есеп беріп отырсаң болғаны. Міне осындай саясаттың арқасында соңғы 30 жылда қытай әдебиеті жаңбырдан кейін алсындай дүрк көтерілді. Екі бірдей қытай қаламгері Нобель сыйлығына (Гао Синцзянь, Мо Янь) ие болды. Манағы «кәсіптік аудармашылар» әлем классиктерінің түгін қалдырмай қытай тілінде сөйлетіп қана қоймай, дүниежүзі елдері әдебиеттеріндегі измдер мен ағымдардың бәрін, олардың теориялық жүйесін тұтастай қытай тіліне қотарып шығарды. Қазір жалпы Батыс қай жағынан алғанда да сарқылып келеді. Ал есесіне әлем назары шығысқа, оның ішінде қытайға шындап ауа бастады. Енді өзіңіз ойланып көріңіз, Әдебиеттің дамуы мемлекеттің жүргізіп отырған саясатына тәуелді ме, жоқ па?

Анар ҚАБДУЛЛИНА, сыншы: Әдебиет – идеологиялық үстемдік алса, оның алапат күшке айнала алатынын әдеби ғұламалардың бірі айтқан. Сондықтан тәуелсіз әдебиетіміздің мемлекет тарапынан көп қолдауға ие болмай, шідерленіп ұсталуына түсіністікпен әрі «мәңгі өлмейтін титан» болғандықтан да, марқая қарауымызға болады. Жалпы, мемлекет саясаты қазіргі әдебиетке ешқандай цензура, тосқауыл қойып та, қанатының астына алып та отырған жоқ. Сондықтан, әдеби агенттіктер құрылып, әдеби агенттер жаңа шығармалардың таралуына, сатылуына мұрындық болса, бұл аса пайдалы нәрсе болар еді. Сапалы коммерциялық прозаны, кенже қалған фэнтэзи, детектив жанрларын дамыту –тәуелсіз әдеби агенттіктердің мүмкіндігі. Мемлекет саясатының әдебиетке ықпал жүргізбеуі замандас қаламгерлер пайдалана алмай отырған аса зор мүмкіндік дер едім.

Ақсұңқар АҚЫНБАБА, ақын: Бұған екі түрлі жауап беруге болады: саяси жүйе шеңберінде алып қарағанда тәуелді. Ал, әдеби кеңістіктің өз көзімен қарағанда тәуелсіз... Саясат деген қашанда бірінші кезекке биліктің мүддесін алып шығады. Шығармашылық дегеннің өзі ой мен сөз бостандығын талап ететін сала ғой. Сондықтан, әрине, тәуелдеу деген ұғым мен билік деген ұғым қатар өмір сүретіндіктен, өткір әдеби туындылар дүниеге келгенімен, оның жарыққа шығуы белгілі бір деңгейде тәуелді әрі жауапкершілікті талап ететіні сөзсіз. Дегенмен, біз шығармашылық еркіндік үшін жақсы кезеңде өмір сүріп отырмыз. Мысалы, баяғыда, бәрі қатаң цензуралық бақылауда, шетелге рұхсатсыз бір рет шықсаң, қайтадан елге оралу да мүмкін емес кезеңдер болды. Қазір шамаң жетсе, қайда барсаң да жол ашық. Бір айтарым: біздің буынның өз әдеби тұлғалары мемлекеттік деңгейде бағаланып, аға-апаларымыз жол беретін уақыт жетті ғой. Мадақнама айтып, тон кию үшін емес, елдің әдеби өмірінің маңыздылығын, әдебиеттің қоғамға берерін насихаттау, оны ел иглігіне пайдалануға мүмкіндік тудыру үшін...

Қанат ӘБІЛҚАЙЫР, жазушы: Мемлекет мен айтқан шығармаларды ағылшын тіліне аудармайтыны бесенеден белгілі. Демек, Сіз айтқандай саясат бар болса, онда мен сияқтылардың құны – көк тиын деген сөз. Әдеби-шалыс шенеуніктердің әдебиеттегі өз Құдайлары бар. Ол Құдайлар – Пұт секілді. Оның орнына басқа пұтты қою үшін саналық тұрғыда төңкеріс болуы керек. Мен қазір көп ел мойындайтын ақын-жазушыларды әдеби-шенеунік деп қараймын. Әдебиеттің саясатын жасап отырған солар. Мәселен, жуырда болған бір бәйгені мысалға келтірейін. Үш жүздің баласына үш орынды бөліп берді. Күлесіз бе, жылайсыз ба? Бұл әлгі саясат жасағыштардың санасының жеткен жері. Біздің мемлекет әдебиетте бас қатырмайды. Өз еншіміз өзімізде, қал-қадырымызша шексіз де, шетсіз бостандықта өмір сүріп жатырмыз. Кейде әлгі әдеби-шенеуніктердің қылығы жүйкені тоздыратыны болмаса, әдебиет өз арнасымен ағып келеді. «Оны дамытамыз» деп ешкімнен міндеттеме алған емеспіз. Сондықтан да «әдебиеттің дамуы мемлекеттің жүргізіп отырған саясатына тәуелді ме?» деген сұраққа жауап бере алмаймын.

Қуаныш ҚОЖАБАЙҰЛЫ, әдебиетші: Әдебиеттің дамуы тәуелді, бірақ ақын, жазушылардың ішкі дамуы, эрудициясын кеңейтуі өзіне ғана байланысты деп ойлаймын. Ал әдеби шығармаларды насихаттау, аударма ісі, басқа елдермен арадағы байланыс т.б. көптеген жұмыстар мемлекеттің саясатына, әдебиетке бас-көз болуды міндеттеген менеджерлерге байланысты. Кейбір ағаларымыз шығармаларына жүйелі қолдау болмаған соң өлеңдерін өздері насихаттап жүр. Бірақ ұнамсыз көрініс болып шығады екен.

– ИНТЕРНЕТТІҢ ПАЙДА БОЛУЫ ӘДЕБИЕТТІҢ САЛМАҒЫН ЯҒНИ, ҚҰНЫН ТҮСІРІП ЖАТЫР ДЕГЕН ПІКІРМЕН ҚАНШАЛЫҚТЫ КЕЛІСЕСІЗ?

Дүкен МӘСІМХАНҰЛЫ, аудармашы: Бұл пікірмен келісуге де, келсіпеуге де болады. Келісуге болатыны, интернетте шектеу, іріктеу жоқ, кім көрінген өзінің шимай-шатпағын емін-еркін сала береді. Сосын оның « көңілжықпас» достары «О, қандай кермет! Классика! Сенің мынауыңа мемсыйлық тіпті Нобель сыйлығын беру керек қой.... » деп жатып кеп көпіртеді. Бұндайлар біреу-екеу емес көп! Көп болғанда да өте көп. Солардың арасында , иә өзі салады, иә басқа біреу салады, шынайы дарын иесі, талантты ақын-жазушылардың дүниелері де шығып қалады. Оларға жаңағыдай «жоғары баға» берілуі де мүмкін, берілмеуі де мүмкін. Тіпті сондай «баға» берілді деген күннің өзінде әлгі шимай-шатпақпен бірдейсің... Ал компьютерге, айпатқа, қолфонға телміріп отырған бүгінгінің миллиондаған оқырманы жаңағыдай «классиканың» бір-екеуін оқығаннан кейін интернеттегі «әдебиеттен» безіп кетеді. Ал енді, «келіспеуге де болады» дегенім, мына заман ақпараттық технологияның заманы. Қалаңыз, қаламаңыз, кітаптың орнын интернет алып бара жатыр. Бәрі бір ес-ақылы дұрыс, дені-сау, саналы адам баласы әдебиеттен қол үзе алмайды. Оның үстіне оқимын деген адам бәрі бір оқуға уақыт табады. Ендеше, ақпараттық технологияның бұл мүмкіндігін егер, сіз пайдаланбасаңыз, онда сіз өз оқырманыңыздан айырылдым дей беріңіз. Ендігі жерде Сіздің оқырманыңызбен «басқалар» жұмыс жасайды. Ол үшін Қазақстан жазушылар одағы , «Қазақ әдебиеті» газеті, «Жұлдыз» журналы өздерінің сайттарын барынша жандандыруы, жаңғыртуы керек. Бүгінгі әдебиеттегі жылт еткен жаңалықтан бастап, шыға бастағаннан бүгінге дейінгі дүниенің бәрінің электронды базасын жасақтау керек. Бұл ретте «Әдебиет порталы» құптарлық та, сүйінерлік те тірлік жасап отыр. Шетел классиктерінен кімді оқығың келеді, қазақ қаламгерінен кімді оқығың келеді, мархабат! «Әдебиет порталын» ашасың оқи бересің.... Осындай үлкен талғаммен жасақталған, қатаң іріктелген, таза әдеби сайттар жанданса, «интернеттің пайда болуы әдебиеттің құнын түсірмейді», керісінше өсіретін болады.

Анар ҚАБДУЛЛИНА, сыншы: Әлеуметтік желілердің әдебиетке әсері жайында кейінгі кезде ресейлік зерттеушілер көп айтып, өз бағасын беріп жүр. Кез-келген әлеуметтік желі қолданушысы өз ойын жазып, сол сәтте миллиондарға ұсына алады. Мұның бір жағы, санада ақпараттық қоқыстың мол жиналып, қордалануына әкеліп соқса, бір жағы, әдеби авторлардың иерархиялық үстемдігін, олардан жөнсіз идеал жасап алу ерекшелігін жояды екен. Демек, іріктелу мен даралану сапасы бұл орайда жылдам жүзеге асады деген сөз. Дарын – тіріледі, графомандар – өледі. Интеллект, дарын деңгейінің бұндай жолмен кеміп, не үстем түсуі адамды өзін-өзі алдау, адасу, иллюзия жасап алудан арылтады. Әдебиет – өнер, рухани байысаң – ертеңгі күнге құлшынысың артады. Адамзаттың басты мұраты да сол – өмірді сүюге ұмтылу. Әдебиет өнер ретінде өзінің осынау миссиясын көздейді, оның құны еш жағдайда түспейді, қайта замана парағы алмасқан сайын екі есе арта береді.

Ақсұңқар АҚЫНБАБА, ақын: Келіспеймін. Қайта ғаламтор әдебиеттің құнын екшеуге көмектесе алады. Мәселен, менің үздік шығармашылық еңбектерімді «Қазақ әдебиеті» басылымы баспауы мүмкін. Мысалы, А.Ахматовадан аударған еңбегім бір жыл жарым өтті, әлі жарыққа шыққан жоқ. Бірақ, мен аудармаларымның оқырман сұранысына ие, әрі жоғары рейтингте екенін ғаламтор арқылы білдім. Себебі, статистикалық көрсеткіші жоғары. Жалпы, шығармаларымды әп-сәтте мыңдаған адамдар оқитынын «Әдебиет порталы», «Қамшы» секілді сайттар арқылы көзбе –көз көріп отырамын, тіпті оқырманмен «тірілей» байланысқа да шыға аласың. Ал, ғаламторды пайдалануға бәрі құқылы болғандықтан, әркім бір өз дүниелерін ұсына береді ғой, ол да болса, қайта жақсы мен жаманды екшеу үшін де қажет болар...

Қанат ӘБІЛҚАЙЫР, жазушы: Интернет жоқ кезде әдебиеттің салмағы һәм құны болып па еді? Әдебиеттің құнын интернет емес, өзінен басқаны оқымайтын ғұлама қаламгерлер түсіріп жатыр десеңіз келісер едім. Мен шынымды түйіндеп айтайын! Осы бес сұрақта айтылған әдеби ағым, әлемдік деңгей, жанр, қоғам, саясат дегеннің бәрінен қаламгердің ойы азат болуы тиіс. Қазір шығармаларында «мәңгілік сұраққа жауап іздегісі келетінін», сол арқылы туындыларын мәңгілікке қалдырғысы келетін достарым өте көп. Кейбірі «көкек өз атын өзі шақырады» дегеннің керімен, өздері жайлы аңыз туғызып әуре болып жүр. Әдебиетті құнын түсіретін біріншіден – сол көкектер. Егер де ол көкектер мәңгілік сұраққа жауап беретін шығарма жазған болса, бірінші болып сүйіншісін мен сұрауға тиіспін. Оның аузымен айтылмауы тиіс. Екіншіден, біз соңғы кездері сыншыға жарымадық. Бес кітапты түсініп оқымаған шаласауатты біреулер ненің не екенін талдай білетін адамға барып әлем әдебиеті жайлы лекция оқуға бейілді. Арқандаулы аттай тар шеңбердің ішін шиырлап жүрген сыншы бауырларымды аяймын. Бір-екеуіне ескертпе ретінде ойымды айтып та көргенмін. Содан кейін мен олардың нөмірі бірінші жауына айналдым. Міне, сіз айтқан құн осындай себептерден түсіп жатса керек. Бұл жерде интернеттің, яки әлеуметтік желінің кішкентай ғана кінәсі бар. Ұнасаңыз бір «лайкты» артық, ұнамасаңыз кем береді. Кем басылған «лайк» үшін әдебиет пен интернетті арпалыстыруға хақымыз жоқ.

Қуаныш ҚОЖАБАЙҰЛЫ, әдебиетші: Келіспеймін. Интернет қайта рухани аштықты дер кезінде қанағаттандырады. Мысалы, бір кітап оқығыңыз келді. Таңертең кітапханаға барып алуды ойлап жатпайсыз. Интернет ашасыз да оқи бересіз. Кітап авторымен пікір алмасасыз. Ғаламторды шарлайсыз. Керемет емес пе? Біз халқына цензурадан өткен кітаптарын ұстатып, әлемге есігін тарс жауып алған Советтер Одағынан тарадық. Интернеттен қорқатын, кітап кеміргіш болуды сол Совет кезеңіндегі картинамен өлшейтіндердің көбісі үлкендер қатарынан. Бәрінің кітап оқуы, әдебиетпен ауруы міндетті емес. Халықтың талғамының эстетикалық тұрғыдан өспеуіне кітап оқымау, әдебиетке қызықпау себеп емес. Жаман, түкке тұрғысыз кітаптар да бар.