Көркем шығармадағы сюжеттің түрлері мен типологиясы

«Сюжет», «сюжетқұрылысы» - отандық және дүниежүзілік әдебиеттану ғылымында біраз зерттелген ұғымдар. Сюжет – бұл «оқиғаның көркем мәтіндегі», «дәйектілігі суретте бейнеленген оқиғалар» және «оқиғалар тізбегі, бұрылыстар мен кедергілерден өтуге әрекет, кейіпкерлердің өзара қарым-қатынасы, айқын әрекет жүретін көркем шындық арқылы» өтіп жатқан іс-шараларды білдіреді деген көптеген және әртүрлі анықтамалар берілген.

Оқиғалардың арасындағы байланыс характерге тәуелділігне қатысты екі негізгі типпен ерекшеленеді: хроникалы және шоғырлы (концентрациялы). Хроникалы және шоғырлы сюжеттер оқиғадағы кейіпкерлердің іс-әрекеттеріне байланысты бір-бірінен ерекшеленеді. Сюжет типтерінің критерийі- оқиғалар арасындағы характер байланысы. Хроникалы және шоғырлы сюжеттердің арасындағы негізігі айырмашылығы- бұл әрине уақыт. Хроникалы сюжет уақыттың ағысын жаңғыртады. Шоғырлы сюжетте уақыт ешқандай физикалық мәнді анықтамай, психологиялық уақытпен алмастыралады. Мұнда қақтығыс, шиеленіс маңызды болғандықтан, детектив, триллер, әлеуметтік және психологиялық романдар мен драмалар жатады.

Э.М. Форстер өзінің «Аспекты романа» кітабында сюжеттің екі түріне де мысал келтірген: «Патша қайтыс болды, сосын патшайым өлді»- бұл хроникалы сюжет; «Патша қайтыс болды, сосын патшайым қайғыдан өлді»- бұл шоғырлы сюжет.

Хроникалы сюжеттер адамдардың сыртқы жағы ғана көретінетін шытырман-оқиғалы романдарда, бірнеше ұрпақтан жалғасқан бір отбасының немесе белгілі әлеуметтік-тұрмыстық ортаның көрінісі әлеуметтік-тұрмыстық романдарда кеңінен пайдаланылады. Сюжеттің хроникалы типі кейіпкердің ішкі әлемін суреттеу қажеттілігі туғанда ғана жазушыны қызықтыруы мүмкін. Хроникалы сюжет уақыт тізбегімен болып жатқан эпизодтардан тұрады.

Хроникалы сюжеттердегі оқиға тұтастықпен, қатаң логикалық дәлелдеумен ерекшеленбейді. Себебі, хроникалы сюжеттерде ортақ конфликтке бағытталмайды. Олар өз алдына бір-бірімен логикалық байланысы жоқ оқиғалар мен факттерге шолу жасайды. Бұл оқиғаларды тек уақыт ағымына қарай бір арнаға тізбектілуі байланыстырады.

Хроникалы типті сюжеттерде шарықтау шегі әлсіз баяндалған, не болмаса мүлде болмайды. Мысалы, Гогльдің «Өлі жандар» поэмасының бірінші томында шарықтау шегі жоқ. Хроникалы сюжетте басталуы айқын берілмей, оқиғаның дамуында уақттық делелдеулер басым болып келеді. Бірақ тізбектес сюжетте эпизодтар қосылуы мүмкін, кейде тіпті ауқымыды себеп-салдарлы байланыспен байланысқан оқиғалар, яғни түрлі шоғырлы сюжеттер қосылып кетуі мүмкін.

Таза хроникалы сюжетте оқиғалар бір-бірімен хроникалы қатар тізіп, байланыста болады, яғни сюжет пен фабула сәйкес келеді. Шығармада оқиғалардың орналасу хроникалы принципіне қарай жазушылар оларды «тарихи», «хроникалы» немесе ежелгі орыс әдебиетіне сәйестендіріп «повесть» деп атады.

Тізбектес сюжеттің мынадай түршелері бар:

1) экскурсты тізбектес;

2)дискретті тізбектес(оқиғалар біркелкі беріледі);

3) тезбекті-паралельді (бірнеше тізбекті сюжеттер болса, олардың әрқайсысы тізбекті, кейде тоғысады).

Тізбекбес сюжетте көптеп кездесетін элементтер- өткенге саяхат пен болашаққа сапар. Дискреттілік физикалық уақыттағы үзілулерді білдіріп, оқиғаны қамтиды. Мысалы, мемуарларда қаһарманның балалық шағы суреттелмей, жастық шақтан ересек кезінде дейінгі өмірі, бес жыл абақтыда отыруы және т.б. баяндалса да бұл тізбекті сюжет болып қала бермек. Қайырмалы хронологиялы сюжеттер де бар.Мұндай шығармаларда қақтығыс шығарманың басында беріледі де, сюжеттің дамуы барысында себебі, мотивы мен түсіндірмелері қадағаланады. Оқиғалардың арасында себеп-салдарлы байланыс бар сюжеттер шоғырлы деп аталады. Шоғырлы сюжеттер оқиғалардың бірлігіне құрылады. Шоғырлы сюжеттің көмегімен бір конфликтті жағдаят жіті зерттеледі.

Шоғырлы сюжеттерде тізбекті емес әңгімелеу қолданылады. Мұнда оқиғалар арасында сабеп-салдарлы байланыс орнап, әрбір оқиға келесі оқиғаның себебіне айналады. Мұндай сюжеттердің хроникалы сюжеттерден айырмашылығы жазушы қайдан да бір жағдайғы жалғыз конфликтісін анықтайды. Жазушы белгілі бір конфликтті оқиғаны өзек етіп алады.Сюжеттегі барлық оқиғалар бір арнаға тізіліп, негізгі конфликтке бағынады. Шоғырлы сюжеттерде эпизодтар арасындағы байланыс нақты себеп-салдарлы, байланысы мен шешімі оңай көрінеді.Шоғырлы сюжет эпизодтардың байланысы, байланыс пен шарықтау шегі оқиғаның дамуына негізделеді. Шоғырлы сюжетті шығармаларда сюжет пен фабуланың айтарлықтай ерекшеленеді. Шоғырлы сюжеттің айқын кемшілігі- болжам. Себебі, оқырман сюжеттің шешімін алдын-ала болжам жасап, соңына дейін оқымаса шығармаға деген қызығушылығын жоғалтады.

Хроникалық және шоғырлас сюжеттер оқиға, іс-әркет және адамдардың қарым –қатынасындағы мүмкіндігіне қарай ерекшеленеді. Хроникалық сюжеттерде оқиғалардың байланысы уақытша, яғни уақыт өте бір-бірін алмастырып отырады. Хроникалық сюжеттің «Формуласын» былайша елестетуге болады:

A, сосын b, одан соң c ..... сосын х (немесе:a+b+c+…+x )

а, b, c, x – хроникалық сюжеттер құрылатын оқиғалар.

Хроникалық сюжеттердегі оқиғаларда ортақ конфлик болмайды.олар бір-бірімен байланысты емес оқиғалар мен факттерден құралады. Бұл оқиғаларды байланыстартын уақыт кеңістігінде бір көзқарасты ұстануында. Хроникалық сюжеттер көпконфликтті, яғни конфликт пайда болады да шешіледі, одан кейін орнына басқа конфликт орын алады. Хроникалық сюжеттерде жазушы көбінесе уақытқа бағынышты қаһармандардың ішкі әлемін көрсетеді. ХІХ ғасырда орыс ғалымдары хроникалық сюжетті көптеп жаза бастады. Мысалы, Пушкиннің «Капитан қызы» романындағы Гринева мен Маша Миронованың өмірі туралы мумарлық шығармасы. Бұл тип ақсақал-жазушыларды да қызықтырып Гоголь «Өлі жандар», Сатыков –Шедрин «Бір қаланың тарихы» қапы қалдырмады. Хроникалық сюжеттер поэмаларда да көптеп таралған. Қазақ әдебиетінде І.Есенберлиннің «Көшпенділерін» атауға болады.

Ал шоғырлас сюжеттерде оқиғалар арасында байланыс болып, бірі екіншісіне, екіншісі үшіншісіне себепкер болады.

Шоғырлас сюжеттің «Формуласын» былайша елестетуге болады:

A, сосын b, одан соң c ..... сосын х (немесе:a→b→c→…→x )

а, b, c, x – шоғырлас сюжеттер құрылатын оқиғалар.

Әдебиет- бұл ең алдымен,өнер, бірақ сонымен қоса, ерекшелігіне қарамастан ақпарат болып табылады. Әлемдік көркем әдебиеттің ақпараттық көлемі үздіксіз өсіп келеді. Бірақ, ғылым мен техника, идеологиямен салыстырғанда, көркем әдебиетте жаңа ақпарат бұрынғы ақпаратты ығыстырмайды. Осылайша, уақытпен бірге өсіп келетін әлемдік әдебиеттің көлемі шындығында өзгермейді, адамдардың өмір жолының негізгі сюжеттік жолын айқындайтын сюжеттер қайталанып қолданылады.

Әрбір жаңа дәуір жаңарған стилистика мен сол дәуірге тән сипаттарды қосады. Әлемдік кітап байлығын жүйелеу, схемалау, каталогтау әр дәуірдің талдампаздарын қызықтырды. Тіптен, IX жүзжылдықта оны "Мириобиблион" жинағын құрған константинопалдық патриарх Фотий бастаған болатын. Осындай әмбебап, бәрін қамтыған кітапхана жүз мыңдаған жыл өткеннен кейін қайта жаңғырып отыр. Герман Гессе және Хорхе Луиса Борхестің шығармаларында «әлем - кітапхана ретінде» үлгісі көрінеді.

Танымал жазушы Хорхе Луис Борхес айтуынша, төрт сюжет, сәйкесінше төрт кейіпкер бар екенін атап өтті, оны ол өзінің «Четыре цикла» атты новелласында баяндаған болатын.

1. Ең көне оқиға- шабуыл жасалып, кейіпкерлермен қорғалған, қоршалған қала туралы оқиға. Қорғаушылар қала ауыр жағдайда және қарсыласу бекер екенін біледі. Бұл оқиға Троя туралы және басты кейіпкер мұнда-Ахилл, жеңісті сезбей тұрып мерт болатынын біледі. Кейіпкер- бүлікші болып келеді. Ахилладан басқа осы сюжеттің кейіпкерлері Зигфрид, Геракл, Сигурд және басқалар.

2. Екінші оқиға- оралу туралы. Үйге қайту әрекетімен он жыл бойы теңізді аралаған Одиссейдің оқиғасы. Осы оқиғалардың кейіпкері- қоғаммен шеттетілген, өзін табу әрекетімен тентіреп жүрген адам- Дон Кихот, Беовульф.

3. Үшінші оқиға- ізденіс туралы. Бұл оқиға екіншіге ұқсас, бірақ берілген жағдайда кейіпкер қоғаммен шеттетілмеген және қоғамға қарсы қойылмаған танымал кейіпкерлері- үйір алтының соңынан жүзген Ясон.

4. Төртінші оқиға- Құдайдың өз-өзіне қол жұмсауы. Атис өзін жаралап өлтіреді. Біреуі,найзамен шегеленген күйде талда тоғыз күн асылып, Одинаға өзін құрбан етеді, римдік легионерлер Христосты теуіп тастайды. «Құдайлар өлімі» кейіпкерлері- сенімді жоғалтқан немесе ие болған, сенміді іздеу жолындағылар- Заратустра, Булгактік Мастер, Болконский.

Танымал автор Кристофер Букер өзінің «Семь основных сюжетов: почему мы рассказываем истории» кітабында жеті базалық сюжетті сипаттады. Оның ойынша солардың негізінде әлемдегі барлық кітаптар жазылды.

1. «Саз балшықтан баққа» - атауы оқиға желісін білдіріп тұр, бізге балалық шақтан таныс-Күлбике. Кейіпкерлер- өздерінің күші арқылы немесе жағдайға байланысты "биікте" табылатын қарапайым адамдар.

2."Оқиға"- қиын қол жететін мақсаттарды іздеуде ауыр саяхат. Букердің ойынша, оған Одиссей, Ясон, сонымен қоса, осы санатқа "Сүлеймен патшаның кеніші", "Су асты патшалығына саяхат" жатады.

3."Әрі қарай және кері қарай". Сюжеттің негізінде күнделікті тіршіліктен суырылып алған кейіпкердің қайтып үйіне оралу әрекеті келтірілген. Ол "Робинзон Крузо" және "Алиса таңғажайыптар әлемінде" және басқалар жатады.

4. "Комедия" - бұл жай ғана жалпы ұғым емес, ол өзіндік ережелерге сәйкес дамитын сюжеттің белгілі бір түрі. Осы санатқа Джейн Остиннің барлық романдары жатқызылады.

5. "Трагедия"- басты кейіпкердің мінезіндегі қандай да бір кемшіліктері, әдетте ол махаббат немесе билікке деген құштарлығы үшін мерт болуы шарықтау шегі болып табылады. Ол ең алдымен, "Макбет", "Лир король", "Фауст".

6. "Жексенбі"- кейіпкер қарғыс немесе қара күштердің билігінде болады, оны мұндай кейіптен ғажап күш алып шығады. Осындай сюжеттің айқын көрінісі- ұйқыдан ханзаданың сүйісімен оянған Ұйқыдағы сұлу.

7. "Құбыжықты жеңу"- атауына сәйкес, сюжетте кейіпкер құбыжықпен күреседі, оны жеңіп, сыйлық ретінде қазына немесе махаббатқа ие болады. Мысалы : Дракула, Давид және Голиаф.

Шамасы жүз жыл бұрын драматург Жорж Польти отыз алты пунктан тұратын өзінің сюжеттер тізімін құрды. Осы отыз алты сюжет арқылы Польти негізінен драматургия мен трагедияны қамтиды. Осы тізімге байланысты біраз дау туды, бірақ 36 санына ешкім қарсылық білдіре алмады.

1. ЖАЛЫНУ. Оқиға элементтері: 1) қудалаушы, 2) қорғау, көмек, пана, кешірім және т.б. қуушы және жалынушы, 3) күш, қорғаушы, оның ішінде бірден қорғауды шешпейтін күш, көп ойланатын, өз-өзіне сенімсіз.Мысалы: 1) қашқын күші мықты біреуді оны дұшпандардан қорғауын жалынады, 2) өзі өлетін пана сұрап жалынады, 3) кеменің батуымен апатқа ұшыраған пана сұрайды, 4) билік ұстаушыдан жақын, туыс адамдары үшін сұрайды, 5) бір туыстан басқа туыс үшін сұрайды және т.б.

2. ҚҰТҚАРУ. Оқиға элементтері: 1) байғұс, 2) қудалаушы, орқытушы, 3) құтқарушы. Бұл жағдай алдыңғысынан ерекшеленетіні, онда қудалаушы көп ойланатын, жалынуды қажет ететін күшке жүгінсе, мұнда құтқарушы кенеттен пайда болады және ойланбастан байғұсқа көмектеседі. Мысалы: 1)Көк сақал туралы ертегі желісі, 2)өлім жазасына ұшырағанды немесе өміріне қауіпті жағдайдағыны құтқару.

3. ҚЫЛМЫСТЫ КӨЗДЕЙТІН КЕК АЛУ. Оқиға элементтері: 1)кек алушы, 2) жазықты, 3)қылмыс. Мысалы: 1)қанды кек, 2)қызғаныш сезімі негізінде бақталас, күндесіне деген кек.

4. ЖАҚЫН АДАМНЫҢ БАСҚА ЖАҚЫН АДАМ НЕМЕСЕ ЖАҚЫН АДАМДАР ҮШІН КЕК АЛУЫ. Оқиға элементтері: 1) басқа жақын адамға келтірілген реніш, зиян, өлімдер, туралы тірі естеліктер, 2) кек алушы туыс, 3) осы реніштер, зиян және т.б. айыпты. Мысалы: 1) әкеге ана үшін немесе ананың әке үшін кек алуы, 2) өз ұлы үшін бауырларынан , 3) әкеден күйеуі үшін, 4) күйеуінен баласы үшін кек алуы және т.б. Мысалы: Гамлеттің өзінің өгей әкесінен және анасынан өзінің өлтірілген әкесі үшін кек алуы.

5. ҚУУШЫ. Оқиға элементтері: 1) істеген қылмыс немесе қатерлі қателік, жаза, 2)қылмысы немесе қатедігі үшін жазадан жалтарушы. Мысалы: 1) саясаты үшін билікпен қудаланушы (мысалы, Шилер "Қарақшылары" жасырын революциялық күрес тарихы ), 2) қарақшылығы үшін қудаланушы (детективтік оқиғалар), 3)махаббаттағы қателігі үшін қудаланушы (Мольер "Дон Жуаны", алимент төлеу оқиғалары және т.б.), 4) басым күшпен қудаланушы кейіпкер (Эсхил "Шынжырланған Прометей" және т.б.).

6. КЕНЕТ АПАТ. Оқиға элементтері: 1) өз бетімен көрінетін жау-жеңімпаз; немесе жеңіліс, күйреу және т.б. туралы жаңалық әкелетін хабаршы, 2) жеңімпазбен немесе жаңалықпен таң қалған басшы, құдіретті банкир, патша және т.б. Мысал: 1) Наполеонның құлауы, 2) Золя "Ақша", 3) Анфонс Додэ "Тартареннің соңы" және т.б.

7. ҚҰРБАН (яғни, басқа адамның немесе адамдардың, қандай да бір жағдайлардың, бақытсыздықтың құрбаны). Оқиға элементтері: 1) басқа бір адамның қысым немесе қандай да бір бақытсыз тағдырына ықпал ете алушы, 2) басқа бір адамның немесе бақытсыздықтың құрбаны болған әлсіз . Мысалы : 1) қамқорлық және қорғау көрсетушімен ойсырау немесе қаналу, 2) өзін ұмытты деп сенген бұрын сүйікті немесе жақын, 3) бар үміті үзілген бейшара және т.б.

8. ҚОЗҒАЛЫС.БҮЛІК.КӨТЕРІЛІС.Оқиғалар элементі:1) рақымсыз, 2) қастандық жасаушы.Мысалы: 1) біреудің қастандық жасауы (Шиллер "Фиесконың қастандығы", 2) бірнешеудің қастандығы, 3) біреудің бүлігі (Гете "Эгмонды") 4) көпшіліктің бүлігі (Шиллер "Вильгельм Телль", Золя "Жерминаль").

9. ӨРЕСКЕЛ ӘРЕКЕТ. Оқиға элементтері: 1) талаптанушы, 2)талаптанушы бел буған нысан, 3)қарсыласушы қарсылас. Мысалы: 1) нысанды ұрлау (Эсхил "Прометей- отты ұрлаушы"), 2) қауіп және оқиғалармен байланысты өндіріс (Жюль Верн романдары және оқыс оқиғаға толы сюжеттер) ,3)сүйікті әйеліне қол жеткізу ниетімен байланысты қауіпті өндіріс және т.б.

10. ҰРЛАУ. Оқиға элементтері: 1) ұрлық жасаушы, 2) ұрланушы, 3) ұрланушыны қорғаушы және ұрлау үшін кедергі келтіруші немесе ұрлауға қарсы тұрушы. Мысалы: 1) әйклді оның келісімінсіз ұрлау, 2) әйелі оның келісімімен ұрлау, 3) тұтқыннан, түрмеден досын, құрдасын ұрлау, 4) баланы ұрлау.

11. ЖҰМБАҚ (яғни бір жағынан, жұмбақ жасыру, басқа жағынан - жұмбақты шешуге ынтаның болуы) Оқиға элементтері: 1) жұмбақты, бір нәрсені жасырушы, 2) жұмбақты шешуге, бір нәрсе білуге құштар, 3) жұмбақтың нысаны немесе жұмбақ. Мысалы: өлу қорқынышымен қандай да бір адамды немесе затты табу , 2) адасқандарды ,жапа шеккендерді іздестіру, 3)өлу қорқынышымен жұмбақты шешу (Эдип және Сфинкс), 4)қандай да бір амалдармен адамның жасрығысы келген амалын әшкерелеу (аты, жынысы, рухани жағдайы және т.б.).

12. ЖЕТІСТІККЕ ЖЕТУ.Оқиға элементтері: 1) бір нәрсеге қол жеткізгісі келуші, 2)бір нәрсеге қол жеткізу оның көмегіне немесе келісіміне байланысты дүние, 3) үшінші-жетітікке қол жеткізуге қарсылас. Мысалы: 1) иесінен күшпен немесе қулықпен қандай да бір затты немесе басқа да өмірлік игілік , некелесуге келісім, қызмет, ақша алуға ынталану, 2)шешендік сөйлеудің көмегімен бір нәрсеге қол жеткізуге тырысу.

13. ЖАҚЫНДАРЫНА ДЕГЕН АШУ. Оқиға элементтері: 1) жек көруші, 2)жек көрінішті, 3) жек көру себебі. Мысалы: 1)қызғаныш себебінен жақындар арасындағы жек көрушілік (мысалы, ағалар) , 2) материалдық пайда есебінен жақындар арасындағы жек көрушілік (мысалы, әкесін жек көретін ұлы) , 3)енесінің болашақ келінің жек көруі, 4) енесінің күйеу баласын жек көруі, 5) өгей анасының қызын жек көруі және т.б.

14. ЖАҚЫНДАР АРАСЫНДА БӘСЕКЕЛЕСТІК. Оқиға элементттері: 1) жақындарының бірі- қалаулысы, 2) басқасы-еленбейді немесе тастанды, 3)бәсекелестік нысаны .Мысалы: 1) ағалар арасындағы бәскелестік (Мопассан "Пьер және Жан"), 2) апалар арасындағы бәсекелестік,3) әйел үшін- әкесі мен ұлының арасындағы, 4) анасы мен қызы, 5) достар арасындағы бәсекелестік (Шекспир "Екі Веронец").

15. ӨЛІМГЕ СОҚТЫРАТЫН АДЬЮЛЬТЕР. (яғни, зинақорлық, ойнас жасау).Оқиға элементтері: 1) жұбайлық адалдықты бұзатын жұбайының бірі, 2)алданған жұбайының бірі, 3)жұбайлық адалдықтың бұзылуы Мысалы: 1) өзі немесе өзінің көңілдесіне өзінің күйеуін өлтіуге жол беру (Лесков "Мценск уезіндегі Леди Макбет", Золя "Тереза Ракен", Толстой "Власть тьмы"), 2) өзінің құпиясын сеніп тапсырған көңілдесін өлтіру ("Самсон и Далила") және т.б.

16. ЕСАЛАҢДЫҚ.Оқиға элементтері: 1)есалаңдыққа салынған (есалаң), 2) есалаңған салыну құрбаны ,3) есалаңдық жасау үшін нақты немесе жалған сылтау. Мысалы: 1) есалаңдыққа салынып өзінің көңілдесін, баланы өлтіру (Гонкур "Жезөкше Элиза"), 2)есалаңдыққа салынып өзінің немесе өзгенің жұмысын, өнер туындысын өртеу, 3) мас күйінде құпияны ашу немесе қылмыс жасау.

17. ҚАТЕРЛІ БАЙҚАУСЫЗДЫҚ. Оқиға элементтері: 1)абайсыз, 2)абайсыздық құрбаны немесе жоғалған зат, кейде осыған қосылады, 3) абайсыздықтан сақтандыратын мейірімді кеңесші немесе 4)азғырушы Мысалы: 1) абайсыздық себебінен өзінің бақытсыздығының себепшісі болу, өзін азғыру (Золя "Ақша"), 2) абайсыздық немесе жеңіл сенгіштік себебінен басқа адамның, жақындарының өліміне немесе бақытсыздығына соқтыру ("Библиялық Ева").

18. МАХАБАТ САЛДАРЫНАН БОЛҒАН ЕРІКСІЗ ҚЫЛМЫС (оның ішінде қан араласу). Оқиға элементтері: 1)көңілдес (күйеуі), 2)ашына (әйелі),3)өздері жақын туыс екенін тануы (қан араласу жағдайында). Мысалы: 1)өз анасына үйленгенің білу (Эсхил, Софокл, Корнель, Вольтер "Эдип"), 2)көңілдесі- қарындасы екенін білу (Шиллер "Мессиндік қалыңдық"), 3) дөрекілік жағдай: көңілдесі күйеуде екенін білу.

19. ЕРІКСІЗ ЖАҚЫНЫҢ ӨЛТІРУ (білместіктен). Оқиға элементтері: 1) қанішер, 2) құрбан, 3) әшкерелеу, тану .Мысалы: 1) көңілдесін жек көргеннен еріксіз қызының өліміне әкелу ("Риголетто" операсы жасалған Гюгоның "Патша көңіл көтереді" пьесасы), 2)өз әкесін танымай оны өлтіру (Тургенев "Арамтамақ" ).

20. ИДЕАЛ ҮШІН ҚҰРБАН БОЛУ. Оқиға элементтері: 1)өз-өзі құрбан еткен кейіпкер, 2) идеал (сөз, парыз, сенім және т.б.), 3) әкелінген құрбан. Мысалы: 1) парызы үшін өзінің амандығын құрбан ету (Толстой "Жексенбі") , 2) сенім үшін өз өмірін құрбан ету.

21. ЖАҚЫНДАРЫ ҮШІН ҚҰРБАНДЫЛЫҚ. Оқиға элементтері: 1) өз-өзі құрбан еткен кейіпкер, 2) өз-өзі құрбандыққа шалатын жақыны, 3) кейіпкер құрбандық ететін Мысалы: 1) жақын адамы үшін өмірінде өзінің адалдығы мен жетістігін құрбан ету (Гонкур "Земгон ағайындары"), 2) баласы, туған адамы үшін өз махаббатын құрбан ету, 3) жақыны немесе сүйіктісі үшін өзінің тазалығымен құрбан болу (Сорду "Тоска"), 4) жақыны немесе сүйіктісінің өмірі үшін өмірін құрбан ету және т.б.

22. ҚҰШТАЛЫҚ ҮШІН БАРЛЫҒЫН ҚҰРБАН ЕТУ. Оқиға элементтері: 1) ғашық, 2) қауіпті құштарлық нысаны, 3) құрбандыққа әкелінетін. Мысалы: 1) діни пәктік сертін бұзатын құштарлық (Золя "Аббат Муренің қателігі"), 2) билікті, құдіретті бұзатын құштарлық (Шекспир "Антоний и Клеопатра"), 3) өмірмен қанған құштарлық (Пушкин "Египет түндері"). Бірақ әйелге, немесе әйелдің еркекке деген құштарлығы ғана емес, ойынға, шапрапқа деген құштарлық және т.б.

23. ҚАЖЕТТІЛІККЕ, АБАЙСЫЗДЫҚТА ЖАҚЫН АДАМЫН ҚҰРБАН ЕТУ. Оқиға элементтері: 1) жақын адамын құрбан еткен кейіпкер, 2) құрбандыққа шалынатын туыс. Мысалы: 1) қоғамдық қызығушылық үшін қызын құрбандыққа шалу қажеттілігі (Эсхил және Софокл "Ифигения", Эврипида және Расина "Тавридтағы Ифигиния"), 2) өзінің сенімі үшін жақндарын немесе қол астындағыларын құрбан ету қажеттілігі (Гюго "93 жыл" ) және т.б.

24. ТЕҢСІЗДІК БӘСЕКЕСІ.(сонымен қоса, теңге жуық немесе тең). Оқиға элементтері: 1) бір бәсекелес (тең еместік бәсекелестік жағдайында - төмен, әлсіз) , 2) басқа бәсекелес (жоғары, мықты), 3) бәсекелестік нысаны. Мысалы: 1) жеңімпаз және оның тұтқынының бәсекелестігі (Шиллер "Мария Стюарт"), 2) бай және кедейдің бәсекелестігі, 3) жақсы көретін, жақсы көруге құқығы жоқ адамның бәсекелестігі (Гюго "Эсмеральда") және т.б.

25. АДЮЛЬТЕР (жұптардың адалдығының бұзылуы). Оқиға элементтері: адюльтерде ұқсас, өлімге әкелуші. Адюльтер өздігінен жағдай жасай жасай алмайтынын ескере отырып, Польти оны сатқындық орын алатын ұрлықтың жеке түрі деп есептейді, үш мүмкін болатын жағдайды көрсетеді: 1) алданған жұбайына қарағанда көңілдесі ұнамды,2) алданнған жұбайына қарағанда көңілдесі ұнамсыз, 3) алданған жұбайы кек алады. Мысалы: 1) Флобер "Мадам Бовари", Л.Толстой "Крейцер сонаты".

26. МАХАББАТ ҚЫЛМЫСЫ. Оқиға элементтері: 1) ғашық, 2 ) сүйікті. Мысалы: 1) қызының күйеуіне ғашық әйел (Софокл мен Расина "Федра", Эврипид пен Сенеки "Ипполит"), 2) дәрігер Паскальдің қанды құштарлығы (Золя романы) және т.б.

27. СҮЙІКТІ НЕМЕСЕ ЖАҚЫН АДАМЫН МАСҚАРАЛАУ (кейде білген адам жазаны айтып, сүйіктісін немесе жақынын жазалауы қажет болады). Оқиға элементтері: 1)білген, 2)кіналы сүйікті немесе жақыны, 3) күнә.Мысалы: 1) өз анасының, қызының, әйелінің адалсыздығын білу, 2)ағасы немесе ұлының қанішер, сатқын екенін білу және оны жазалауға дайын болуы, 3) өз әкесін өлтіру және т.б.

28. МАХАББАТТАҒЫ КЕДЕРГІ. Оқиға элементтері: 1)ашына, 2) көңілдес,3) кедергі. Мысалы: 1)әлеуметтік немесе мүліктік теңсіздіктен бұзылатын неке, 2) жаулар немесе кездейсоқ жағдайлармен бұзылатын неке, 3)екі жақтың ата-аналарының жауласу себебінен бұзылатын неке, 4) ғашықтардың мінезінің келіспеушіліген бұзылатын неке және т.б.

29. ЖАУЫНА ДЕГЕН МАХАББАТ. Оқиға элементтері: 1) махаббатты оятқан жау, 2) жауды сүйетін, 3) сүйіктісі жауы болып табылуының себебі. Мысалы: 1) сүйіктісі -сүйіктісі кіретін партияның қарсыласы, 2) сүйіктісі -өзін жақсы көретін жанның әкесінің, күйеуінің немесе туысының қанішері ("Ромео мен Джулетта") және т.б.

30. АТАҚҚҰМАРЛЫҚ ПЕН МАНСАПҚОРЛЫҚ. Оқиға элементтері: 1) атаққұмарлық, 2) өзі тілегені, 3) қарсы келуші қарсылас немесе бәсекелесі. Мысалы: 1) қылмыс жасауға итермелейтін атаққұмарлық, сараңдық (Шекспир "Макбет" және "Ричард 3", Золя "Карьера Ругонов", "Жер"), 2) бүлікке соқтыратын атаққұмарлық, 3) жақын адамы, туысы, өз жақтастары қарыс келетін атаққұмарлық және т.б.

31. ҚҰДАЙМЕН КҮРЕСУ. (Құдайға қарсы күрес).Оқиға элементтері: 1) адам, 2) Құдай, 3) сылтау немесе күрес нысаны.Мысалы: 1) Құдаймен күрес, оған қарсы келу, 2) Құдайға сенушілермен күрес (жолдан жаңылған Юлиан ) және т.б.

32. МОЙЫНДАЛМАҒАН ҚЫЗҒАНЫШ, ІШТАРЛЫҚ. Оқиға элементтері: 1) қызғанушы, іштар, 2) қызғаныш және іштарлық нысаны, 3) болжалған бәсекелес, үміткер, 4) қателесу себебі немесе кіналі (сатқын), Мысалы: 1) жек көру сезімі оятқан сатықнмен болған қызғаныш ("Отелло"), 2) сатқын пайда немесе қызғаныштан әрекет жасайды. (Шиллер "Зұлымдық пен махаббат" және т.б.)

33. СОТ ҚАТЕЛІГІ. Оқиға элементтері: 1) қателесуші, 3) қателік құрбаны, 3) қателік нысаны, 4) шынайы қылмыскер. Мысалы: 1) жаудың араңдатуымен болған сот қателігі (Золя "Париж құрсағында"), 2) жақын адамы, құрбан ағасының араңдатуымен болған сот қателігі (Шиллер ""Қарақшы") және т.б.

34. АР ҰЖДАНЫ АЛДЫНДА АЗАП ШЕГУ. Оқиға элементтері: 1) кіналы, 2) кінәнің құрбаны (немесе оның кінасы), 3) кінәліні іздестіруші, оны әшкерелеуге тырысушы. Мысалы: 1) қанішердің ар ұжданы алдында азап шегуі ("Қылмыс пен жаза"), 2) махаббаттағы қателік кесірінен азап шегу (Золя "Мадлен") және т.б.

35. ЖОҒАЛҒАН ЖӘНЕ ТАБЫЛҒАН. Оқиға элементтері: 1) жоғалған, 2) табылған, 3) тапқан. Мысалы: 1) "Грант капитаны балалары" және т.б.

36. ЖАҚЫНЫҢ ЖОҒАЛТУ. Оқиға элементтері: 1) мерт болған жақын адам, 2) жақын адамды жоғалтқан, 3) жақын адамының өліміне кінәлі. Мысалы: 1)шешім қабылдауға дәрменсіз (өз туыстарын қорғауға)- олардың куәгері, 2) кәсіби құпиямен байланысты бола тұра (дәрігерлік немесе діни құпия және т.б. ) ол жақындарының бақытсыздығын көреді, 3) жақын адамының өліміні сезіну, 4) одақтасының өлімін есту, 5) сүйіктісінің өлімі себебінен өмірден түңілу және т.б.

Әдебиетте сюжеттің қанша және қандай түрлері бар екендігіне қатысты даулар әлі толастаған жоқ. Әр түрлі нұсқалар мен сандар ұсынылады, бірақ зерттеушілер бір шешеміге келе алмай отыр. Негізінен, әр адам осы тізімнің өз нұсқасын таба алады, тілегіне қарай қажетін алып тастап, әлемдік әдебиеттің барлық шығармаларында өз нұсқасын жасай алады.

Біздің зерттеулерімізде, факторлық талдау арқылы 36 сюжеттен тек 5-уі ғана анқыталды:

1.Кегі бар адюльтер (зинақорлық, опасыздық )

2.Әділдіктің орнауы

3.Ізденіс, жетістік

4.Отбасындағы және отбасы үшін құрбандық

5.Идея үшін құрбандық

Осылардың төртеуі Борхес ұсынған оқиғаларға ұқсас болып келеді.

Психологиялық көзқараспен, әдебиеттегі немесе кинодағы қандай да бір сюжетті таңдау адамның жағдайын және оның психологиялық (құндылығын, мақсатын, нормаларын, қызығушылықтарын, қабілеттерін) және психофизикалық (қабылдау, ақпарат өңдеу ерекшелігін) типін көрсетеді. Сонымен қатар, жүйке жүйесіндегі ерекше емес бөлімінде бағаланатын және алынған генетикалық бағдарламалардың көрінісі ретінде, барлық шығармаларда қайталанатын сюжеттерді қарау қызықты болып келеді.

Әйгерім Наурызбай