Дәурен Қуат. Көрдемше

(Әңгіме)

Қаламгер бойына дарыған талантты да

Тәңірім біреуден алып біреуге беретін болса керек.

Автор

I

Сылыңғыр қара жігіт екен. Аузы сөгілген сөзшең. Екі езуі құлағының сырғалығын еміп, ертелі кеш сөзден тиылмайды. Сөйлеп тұрып ақша санай береді, сөйлеп тұрып көзімен көлденең өтіп бара жатқан кісіні арбап тоқтатады. Оның ләпкесінің алдынан тиын тастамай өту мүмкін емес шығар. Ал, сататыны – қалтадағы кәдімгі ұн. Бәріміз де сол ұнның кебегі мен қыпығын қаққыштап күнелтіп жүрміз. Қалтаның түбіне ол жоғары сортты аппақ ұнды салып, бетін де ақ ұлпа ұнмен жабады. Ортасы екінші, үшінші сортты қара ұн. Ұн дейміз-ау – суық қойманың зәйі сіңіп, көгерген көк ала қатық. Біз де содан көргенімізді істеп, қалтадағы ұнды «жоғары сортты» деп, жұртқа алдап сатамыз. Кейбіреулер сенбейді. Сенбей секемденіп, танауынан сезік тартып тартына қалағанның алдына ол: «Міне, көріңіз», – деп қалтадағы ұнды ақтарып тастай салады. Сол кезде қағаз қалтаның түбіндегі аппақ ұн алушының алдын жауып кетуші еді. Осылайша бәріміздің сататынымыз бір ұн, бір қулық болғанымен, Жолбасардың саудасы әр күн сайын сахардай қайнап, шоқтай жайнайды. Саудасына сай Жөкеңнің көңіл-күйі де көтеріңкі, кеудесі де жоғары, сөзі де өктем. Сөзі өктем Жөкең үлкен кішіге қарамай «сен» деп сөйлей береді. Опа-далапқа көмілген қаланың кемпір-сампырын көрсе, қағындысы ұстап: «Қарындас, бері, мұнда, мұнда кел. Ақ білегіңді түрініп нан илеп, лағман созайын деп пе едің? Ендеше, сен іздеген ұн менде ғана бар. Кел де ал, керегіңше ал. Тух, ерінді қарашы езілген, езіліп, үзіліп сүйіс тілейтін еріндер ғой мынау!», – дейді. Жолбасардың сөзіне қатар тұрып біз қысыламыз. «Қарт кісілер, ұят қой» дейміз. «Ай, көргенсіз!» деп ұрсып, тиып тастар дейміз. Тіпті, қарғап-сілеп, лағынет айтар деуші едік. Жоқ, жылдармен жағаласып тақасы тозған біз тұмсық кәрі туфлилер, төбесінің ойығы ішіне батқан бір кездегі сәнді шляпалар, тоқ мықындардан арылған ескі юбкалар көлбеңдеп Жөкеңнің ләпкесін жағалайды. Бірде мен оған:

– Сенің атың Жолбасар емес, Жолбарыс шығар? – дедім әзілдеп.

– Неге? – деп ол өзіме қайыра сауал тастады. – Жолбасар – «ізбасар», «алдыңғының жолын басар» деген ырыммен қойылған ат. Жолбасардың несі жаман?

– Жолбасарың жаман емес, бірақ сен жемтігін желкесінен басатын жолбарысқа ұқсайсың. Есімің туу туралы куәлігіңе қате жазылып кеткен-ау?..

Базардағы қазақтың бар сөзі осынікі ғана емес, біз де бірдеңе білетіндігімізді білдіріп тақымдай түскем. Ол маған омыртқасына оқтау жүгірткендей оқшырая қарап тұрды да:

– Өй, сенде бір... менің жазушы ағам сияқты сөз қуалап қалған пәле екенсің ғой, – дегені.

«Жазушы?.. Жазушы дей ме мынау? Ол қай жазушы болды екен? Бәсе, неге жақ жаппай сөйлейді десем, жайшылықтағы жайдақ көптің бірі емес, жазушының інісі екен ғой!».

– Ерқабат Байғызұлын білетін шығарсың? – деді ол.

– Білгенде қандай!

– Білсең, мен соның інісі боламын.

Ерқабат Байғызов – бала кезімнен бас қойып оқыған жазушым. Ауылды, ауылдағы бозбаланың махаббатын төгілдіріп жазатын жазушының кейіпкерлері мені жетелеп жүріп есейткен еді. Есейткенімен, бәрібір алғаш ғашық болған аяулы күндерім, бала ғашығымның уыз жүзінен болашақ жар келбетін көріп тамсанған іңкәр кездерім, табиғаттың сұлулығын танып, таңғажайып күйге бөленген сәулелі сәттерім Ерқабаттың «Сәуір сырларында» қалып қойса керек, міне, ұнның ақ тозаңы бет аузымды ақтаңдай еткен қалпымда соны, соларды ойлап іштей күрсінемін. Арманшыл едім-ау, асқақ едім-ау мен тегі...

Мектеп оқуын тәмамдауға таяғанымызда бұрынғы сотқар сотанақтығымыз, реніш - өкпеміз, бір - бірімізге жасаған әлімжеттігіміз бен үстемдігіміз, қыздарға жақындатпай қырын тартатын ұялшақтығымыз – бәрі-бәрі ұмытылып, арамыздағы тосаңдық айнымас достыққа ұласқан күндердің бірінде, «болашақта кім кім болады?» деген сұрақ туа қалды. Келер күндердің еншісіндегі келешегімізге барып келгендей шетімізден жамырай сөйлеп жатырмыз:

– Серік жақсы шопыр болатын шығар. Қазірдің өзінде әкесінің машинасын безек қақтырып жүр.

– Зәуре дәрігер болады білемін. Ақ халат оған құп жарасады.

– Оқымай келген сабағымызды қоңырау соғылғанша ұқтырып үлгеретін Мағрипа – болашақ ұстаз. Бәс тігемін.

– Бақытжанның агроном болуға ыңғайы бар.

– Құрмаш мал дәрігері болады. Бұл – анық.

Қай кластан қай класқа көшкенін апайымыз Сәруар естеріне салып тұрмаса, ұмытып қала беретін Таңат, Бағдат, Сағияттар да мақтаулы мамандық иесі атанып жатыр. Дарханбыз, кеңбіз, қызғаныш атаулыдан аулақпыз. Бір-бірімізге болашақтан мол сыбаға үлестіріп бола бергеніміз сол еді, қыздардың бірі:

– Ал, Дінасыл Алматыға барып, атақты жазушы атанады, – деді. Бәрі маған қызыға қарап қалыпты. Ауылда туып, ауылдан ұзамайтындығын байқатқан құрбыларымның алдында дараланбауға тырысып:

– Е-е, оны көреміз. Менің де ауылдан кеткім жоқ, – дей беріппін. Бірақ, ой түкпірімдегі тілек: «Иә, дұрыс айтасың, мен ертең Алматыға аттанамын. Жазушы боламын. Қайратты қап-қара шашым иығымды жауып, үлкен мінберлерде сөйлеп тұрамын. Кітаптарым қолдан қолға өтеді» дейді күбірлеп.

Көктем еді... Сәуірдің сұлу күндерінің нұрына шомылған балғын жүзімізден енді бірер жылдан соң қалыбын табар кескін келбетіміз қылаң ұрып, біліне бастаған шақ.

«Аппақ Айша ақ борықтай келіншек болады-ау...».

«Жақұттың анау кеудесіне түйін салған қос алмасын алақанында ойнатар жігітте не арман бар десеңші...».

«Құснидың қыпша беліне білегін орап қандай жігіт жатар екен, шіркін...».

«Айымгүлдің үлбірген ернінен бір сұғанақ бал сорады-ау ертең...».

«Көйлегінің қылта соғар етегін әнтек көтеріп-көтеріп тастайтын Нұрғанымның бұлтыңдаған бөксесі қай оңбағанның шеңгелінде кетер екен?..».

Қыздар жағы қызық көрді ме, әлде сынап, әлде өз құпияларын жұмбақтап жеткізуді ойлағандары ма, сыр ақтарысқан бір күні олар бізге жар таңдауға кіріскен.

– Ерұланның әйелі әппақай сұлудың өзі болады, – десті қыздар. Әй, қу қыздар-ай, Ерұлан Айшаны сүйетін.

– Сағияттың қасынан солқылдаған бір сұлуды көреміз, – деді «көріпкел» көркемдеріміз. Бойы сорайған содыр Сағият Құснидің қасынан қалмайтын.

– Дінасыл ше?

– Дінасыл бізді қайтсін? Ол қаланың ыңырсып орысша сөйлейтін тырна сирақ, қаз омырау қызына үйленеді.

Біртоға мінезімнен тәкаппарлық байқалар, бәлкім, көшенің көп тентегіне бой ұрмайтын тәрбиемнен болар, мүмкін, озат оқып, алысқа бет түзегенім сезіле ме екен, қыздар мені өз орталарында ешкімге қимайтын. Тоқтаңыз, қимайтын ба еді, әлде бірінен бірі қызғанатын ба еді – соны әлі күнге айырып білмеймін мен пақыр.

... Сөйтіп, қалаға келгенмін. Бұзаубас қара бәтеңкемді сүйретіп, ҚазМҰУ қалашығында жүрмін. Айналам толы өзімдей алқынған жас талапкер: тілектес, ниеттес жәудір көздердің тасасынан бәсеке мен күдік, күмәннің де көлеңкесі көшіп өтеді. Күдігіміз көбіне алқымына галстуктің түйінін қол басындай етіп қондырған ағалардың жетегіндегі жеткіншектерге түседі. Оларды сыртынан күндеп: «Итіңнің «танкісі» күшті көрінеді», – дейтінбіз. Бірақ мен өзіме сенімді едім. Бірінен бірі болмасты сұрап, болмасқа білім жарыстырып тұратындардың жанынан сыңар езуіме күлкі қыстырып өте шығамын. Өте шығамын да: «Өй, мыналармен бірге оқып береке таппаспын», – деймін мардамсып. Оқуға түсіп кететініме еш шәгім қалмай шіренген мен байқұс, алайда, алғашқы сынақтан, шығармашылық байқау сынағынан-ақ тоңқалаң астым. Журфакқа түсемін деп жұтынып келгенімді қайтейін, осы күнге дейін бір де бір шатпағым газет, журналға шығып көрмепті. Сонда, тым құрығанда аудандық газеттің бетіне шимай жүгіртпегеніме қатты өкініп едім. Аузым аппақ болып, ерім мойныма кетіп, ұяттан жанған бетіммен жер сыпырып ауылға оралғанымда мінезі қырыс әкем: «Саған қылар көмегім жоқ, бар, әйда!» – деп, шапанын теріс жамылды да, іргеге қарай аунап, жата кетті. Содан апамның оңашалап қалтама басып берген қара құра бақырын малданып, нән қалаға қайта ат басын тірген бетім қара базарға қойып кеттім. Жазушы боламын деуші едім...

– Жазушыларың тынды ғой, – деді Жолбасар, – менің ағам бұрын аузынан ақ май ағып, ақша санауға ерініп отырушы еді, ендігі күні қараң, халі мүшкіл. Жазғанын жан баласы оқымайды, кітабы да басылмайды. Сөзін де ешкім сөз демейді.

– Оқымайды деме, оқиды. Кітап оқитын жұрт бір жаққа ауып кеткен жоқ қой, – деп дауласа бастап едім, Жолбасар қолымен қара базардағы қалың нөпірді нұсқап:

– Дұрыс айтасың, олар бір жаққа ауып кеткен жоқ, осында жүр, бірақ олар енді кітап оқымайды, – деді шорт кесіп. Осыны айтқанда оның жүзінде жазушы ағасын жеңген жеңімпаз інінің желікті көңіл күйі ойнап тұр еді. Мен ішімнен: «Бір әке, бір шешеден туғанымен ағалы - інінің арасында қызғаныштың қызыл иті қыңсылап, аяқ-табаққа ауыз салмай жүре ала ма?» деп ойлаған едім, қателесіппін, Жөкең жалпы жазушы атаулығы жаны қас екен: «Соларды қойшы», – деді тыжырынып. Сосын маған былайша тегін ақыл ұсынды:

– Сен, бала, адам боламын десең, жазу-сызуға басыңды қатырма. Күнкөрісіңді ойла. Қарныңды тойдыр. Үстіңе өңі бүтін дұрыс киім ки. Баспана ал. Дүниені шайқап, дәурен сүр. Ал жазу – ақымақтардың ісі. Менің ағам – ақымақ. Таза ақымақ. Табалдырығанан аттап, үйіне бас сұға қалсаң, қара аспанды жамылып, қайғырады да отырады. Бала-шағасына, анау саркідір тартқан жеңгеме обал. Бейшара жеңгем бұрынғы кербез кейпінен ада-күде айрылған осы күні, барсаң жаутаңдап қолыңа қарайды. Балалары үрпиіп ол отыр. Ал ағам ішіндегі дертін ащы сумен шайып, шайқалақтап көшеде жүреді. Мен оны аяймын. Жазу – бақ емес, жазу – сор. Сондай сорға ұшырамай тұрғаныңда одан іргеңді аулақ салып, жан бағысыңды ойла, інім.

Мен, әрине, елдің аузын аңқитып, алдап ұн сататын алаяқ саудагердің сөзіне иланбаймын, кеңесіне де керексіп құлақ түрмеймін. Бірақ, келіскендей сыңай танытамын да, жағалап, жайма базарға кеп жығылған кітаптардың қатарын қолым қалт еткенде сүзіп шығамын. Кобо Абэ, Достоевский, Тургенов, Чехов, Толстой, Кавабата, Арсеньев, Дж. Купер, Багарт Шинкуба, Мисима, Хемингуэй, Вольтер, Акутагава, Генри, Стендаль, Дж. Лондон, Ремарк, Куприн, Эдгар По, Шукшин, Махфуз, Гессе, Тагор, Киплинг, Драйзер, Золя, Войнич ... достарым менің. Ал Әуезовтер, Мүсірепов пен Майлиндер қайда? Қазақ қаламгерлері қара базарға әлі жуи қоймаған сияқты, тәуба! Мүмкін олар қайшыласқан жүргіншісі қағып-соғып, жолындағысын таптап, езіп өте беретін қалаймақаны көп қалаға қадам баса қоймаған да болар... Әлде, қашанғы қадір қасиетін сақтап, мәртебелі сөрелерде сап түзеп, салтанат құрып тұр ма екен? Кітаптар жарық дүниемен жалғаса жаралғандай адамзат көшімен бірге келе жатты емес пе? Кітаптар еді ғой, қара жерге салмақ түсіріп, төрткүл дүниенің түкпірін тегіс ұстап тұрған?.. Кітаптар болмаса, анау мұржасынан бұлт айдаған алып зауыттар мен фабрикаларды, шойын жолдар мен кемелерді жарықтық Жер жалғыз-ақ тулап аспанға атып жіберер еді-ау... жазуым керек!

«Жазуым керек» деп, қызыл іңірде жалдамалы пәтеріме жетсем, есігімнің алды шу-шұрқан болып жатыр екен.

– Міне, қуаяқтың өзі де келді, – деп самбырлай жөнелді пәтер иесі, бұтына ылғи тырыстырып джинсы шалбар киетін, қаланың қара желке кемпірі. Бұрын сылақшы, бояушы болып істеген оның таныс-білістері де ылғи пәтер үйлердің жыртық-тесігіне жамау салып жүретіндер еді. Соның бірі қолына басы имейген, топса қағып, шеге суыратын сүймен ұстап алыпты.

– Бұзайын ба? – деп ол кемпірге бұйрық сұрай қарады.

– Ойбай, бұзбаңыз, менде құлыптың кілті бар ғой! – деп шыр ете түстім. Сөйттім де, сүйегіне сүйенген өңкей маскүнем, кәрі-құртаңдардың ортасын қақ жарып өтіп, пәтерімнің құлпына кілтімді сұққам. О, тоба, кілтім ұясына батпайды. Ары-бері шұқылап көрдім, тіпті, маңайламайды. Есіктің құлпы ауысып кеткен бе? Аңтарылып пәтер иесіне қарадым. Ол осыны күтіп тұрса керек:

– Көрдіңдер ме, есікті бұзған, жақтауын босатқан. Әйтпесе, оп-оңай ашылып-жабылатын есік еді ғой! Шпана! Бұл шпана өзі сияқтыларды әкеліп, пәтерімді үптеген ғой тегі. Сал сүйменді! – деді барқырап.

«Бұзайын ба?» деп құлшынып тұрған неме сүйменін есіктің етегін ала сұқты да ырғап қалып еді, пәтер иесінің дегені болды. Есік ашылды.

– Боқшаңды жина да шық үйден! – деді кемпір.

– Мен жамбаспұлымды бір айға толық төлегенмін. Әлі жарты айым бар! – дедім тістеніп.

– Жарты айыңның ақшасына есік жөндетемін, шық, деген соң шық! Шықпасаң тап қазір милиция шақырамын!

Кеш қарайып кетіпті. Күздің шыққа оранып шығатын түні салбырап терезенің ар жағынан қарауытады. Мен амалсыздан:

– Апа-ау, – дедім, – апа-ау, балаңыздай баламын ғой, тіпті, немереңізбен жасты шығармын, барар жер, басар тауым жоқ, мына жеті түнде қайда барып паналаймын, тым болмаса, түнеп шығайыншы?..

– Жоғал! – деді «апам» сұрланып, – заттарыңды жинап, тап қазір табаныңды жалтыратпасаң балконнан бір-ақ ытқытамын.

Амал кем, ала сөмекемді арқалап, сыртқа беттегем. Аяуды, жанашырлықты білмейтін мейірімсіз тас жүректерге біткен суық көздер мені табалағандай шығарып салып тұрды...

Келе жатырмын. Көзімнен ыстық жас ыршып-ыршып төгілген сайын қолқа жүрегім, қос өкпем солқ ете түседі. «Қайда барамын, Құдай-ау, қайда барамын?!.». Ауыр тыныстап, ыңыранып жатқан түнгі қалада ешкімім жоқ екендігін ойлағанда тітіркеніп кетемін. Табанымның астына сарғайған сар жолақ сәулелер төселіп барып үзіледі. Ол сәулелер соноу биіктен, зәулім үйлердің терезесінен түскен жыртылған жапырақтардай жартыкеш жарықтар екен. Сол зәулім үйлердің ішінен бір пенде мойнын созып қарар ма еді маған? Қараса, көрсе мен туралы не ойлар екен? Көшеде, күлтөкпеде, қоқыстың маңында күнде кезедесетін кезбе, қаңғыбас, тіленші туралы адам әдетте не ойлайды? Ойлана ма екен, тәйірі? Ойлануға тұрмайтын адам жоққа есеп. Ол – жоқ адам. Иә, мен де жоғалған бір пендемін. Бір кезде «пәлен-түген» болған шығармын, енді жоқпын. Менімен бірге мейірім, кешірім, адалдық, арман, үміт, сенім дейтін қасиеттер бір адамға кеміп, бірге жоғалуы керек. Жоғалғанның орнын тағы біреу басады. Бірақ, көп ұзамай ол да жоғалады. Өйткені, жазу – ақымақтардың ісі.

Менің ақымақтығымды бетіме басқандай болып бір алабай төбет үйшігінен шығып қарап тұр екен. Үйшігі үйшік емес, құбатөбел үй сияқты. Басында шатыры, қос қапталында шынылы әйнегі бар. Шынжырлы төбет ауыр, сабалақ құйрығының жүнін сыртқа атып, таңқ-таңқ жел жіберіп, аз-кем сейіл құрды да, керенау созылып, марғау басып, мамырлап үйшігіне кіріп кетті. Сосын басын індігінен шығарып алып мені көзімен бағып жатты да қойды. Ит үйшігінің ар жағында төбесі түнгі аспанға жұтылған үш қабатты үй көрінді. Пәлі, мен байқұс сандалып қаланың шетіндегі «Ғажайыптар алаңына» жетіп қалыппын ғой. Ары қарай ен дала, елсіз мекен. «Қой, құрысын, осында түнейін». Жиегіндегі қияқ шөптерді жұлып-жұлып, жамбасыма жұмсақтап төседім де, қол аяғымды бауырыма жиып, алабай төбеттің аяғын ала қазылған тоғанға бүк түсіп жата кеткем: күздің түнгі аспаны күміс жұлдыздардан соққан күмбезге ұқсап күмбірлеп қоя берді. «Ертең Жолбасарға жолыққан бетте соның етегіне жармасамын. Жолбасардың жолына түсемін. Сосын жаңа өмір бастаймын», – деймін мен іштей күбірлеп.

II

Қалталап сататын ұнымызды қаққыштап бітірген соң кештете Жолбасарадың үйіне тарттық. Жөкем жол бойы мені бауырына тартып, сөйлеп келеді.

– Енді сен менің інім боласың. «Қанаттыға қақтырып, тұмсықтыға шоқтырмаймын», саспа. Біреу бірдеңе десе, маған айт, «бұл жігіт ізімнен ерген інім» деймін, бітті әңгіме. Екеуміз екі жақтап сауданың шләпәсін шыр айналдырамыз. Ол үшін алдымен тапқан-таянғанымызды ортақ қазанға құйып отыруымыз керек. Қалтадағы ұнға қашанғы қарап жүреміз, бір күні қоймаға қол саламыз, қорықпа. Қоймаға ұнды соноу солтүстік облыстардан тасып әкеліп, басатын боламыз, көресің. Менде сұмдық жоспарлар бар. Дінас, бауырым, байлықтан басың айналады әлі. Қабаттап үй саламыз. Алдымен – мен, сосын – сен. Мәшине мінеміз. Бұл ретте де алдымен – мен, сосын – сен. Ағаң мәшине алса, анда-санда ұрлап мініп, қыздарға қырындауыңа да болады. Мен оныңды білсем де, білмегенге саямын. Тек, «Дінас, мәшине айдайтын құжатың жоқ, абайлап жүр» деп, ескертіп қана қоямын.

«Кеше ғана жапанда жалғыз қалғандай хал кешіп едім, сөйтсем, оным бекер екен. Өзім сияқты қарашобыр қауым барда мен қалай айдалада адасып, алабай төбеттің аяғындағы арықта жатамын. Жөкеңдер бар емес пе? Әй, осы бар ғой, Жөкең сияқты жігіттердің жанын жайшылықта түсіне бермейміз. Бұлар «өзім» деген адамға өзегіндегісін жұлып беруден тайынбайтын ерлердің сойынан емес пе?!».

Сатып алушылардың алдын орап, сайтандай сап етіп, талақтай жабыса кететіні болмаса, Жолбасардың жан баласына тигізген зиянын көрмеппін. Сауда – бәсеке, ал, бәсекеге бақастық жүрмеуі керек. Мықты болсаң сен де сөйт, саудада ұтылма. Мен оның күлімсірегенде жұмылып кететін көзіне, шыбын тайып жығылатын тайқылау маңдайына, жейдесінің тік жағасын тастап шыққан қылқиған ұзын мойнына қарап келе жатып жақсы көріп кеттім: иә, ішінде бүкпесі жоқ шынайы адамдар осындай болады.

Аяқ астынан мәшине «мініп», шылқа «байып» тасынған көңілмен Жөкеңнің теміржол вокзалы жанындағы жалдамалы пәтерінің есігін ашқанбыз: мұржасы күл жұтып, өткір, күлімсі иіс сіңген ауыз үйдегі пештің алдынан бір көрімге тәуірлеу, жайнақ көз келіншек түрегеліп қарсы алды. Омырауы адамды қол созым жерден тоқтатады екен. Сол омырауға Жәкең тұмсықты көміп жіберіп: «Жұпарым-ай!», – деп еміренді. Базардағы көңіл күйін ол үйіне жетелей келетін көрінеді, зайыбына қалжыңдап, күлдіріп, мені таныстырып жатыр:

– Балым, мына тұрған сымбатты жігіт сенің Дінасыл деген қайның болады. «Артыңнан ерген қараң жоқ» деп, қайнысы көп қатындарға қызығып жүруші едің, міне, саған – қайны. Қалай қалжыңдассаң да енді өзің біл. Көкем баяғыда осы Алматыға жиі сапарлайтын, сонысынан апам бекер күдіктенбепті: нәтижесі мынау – Дінас. «Аға, ассалаумағалайкум!» деп келіп тұр бағана. Адам өз қанын бірден таниды ғой, таныған бетте танауынан тесіп үйге сүйредім. Жолда айттым: үлбіреп жеңгең отыр, үйге жүр, дәм тат, татыратын тағы бірдеңесі болса, оны да тат, қайнысысың ғой деп. Жеңге деген қаға берісте қайнысын қарақанаттандырып жіберсе болады. Біз тегі білсек те, білмеген, сезсек те, сезбеген боп жүре береміз. – Жөкем машинаға ғана емес, жеңге-қайын арасындағы қарым-қатынасқа да кең, мырза болып шықты. Балым сықылықтап, мен қызараңдай күліп, жырғап қалдық.

Кешкі ас үстінде Жолбасар бірге тұратынымызды ескертті. Балым жеңгемнің көзі ала қуыс бөлмені кезіп кеткен, отағасы қабағын шытты:

– Осында тұрады, пәтер ақасын бөліп төлейміз! Кешкі астан кейін Жолбасар екеуміз сырттан шылым сорып оралсақ, Балым төсек салып қойыпты: маған – төрге, өздеріне сәл төменге, іргелете. Қабаттап төселген көрпенің бетіндегі аппақ ақ жаймаға аяқ-қолымды созып, көсіле кеткем, кешегім көрген түстей буалдырланып көзіме ұйқы тығылған. Сілем қатып жастыққа бас қойыппын.

– Ұйықтаған жоқ.

– Ұйықтап қалды.

– Ояу сияқты.

– Тұяқ серпуге шамасы жоқ, діңкелеп, «өліп» жатыр.

– Сонда да ыңғайсыз, қойшы.

– Бал шекерім, қоя алмаймын, шыдай алмай барамын. Ух! – Бойы сергіп, жаны жадырап оянған адамша ұйқымның шайдай ашылғаны. Оянар алдында кімде болсын ұйқысын үзе алмай тамсанып, дыбыс білдіреді емес пе, жоқ, мен көзімді жұмып ашқандай сергек жатып, түн ортасындағы сыбырға құлақ түремін. «Жұбайлардың жұптасар сәтін аңдығандай болдым-ау» деп, ішімнен ұялып та кеттім, бірақ, жөншемдіге Жөкең қоя ма, тоқал тамның іргесін солқ еткізді.

III

«Қолма-қол, жалма-жан, бол шапшаң! Көтерісіне аласыз ба? Ә-ә, қалталап па? Қалталап алсаңыз – қалтаңыз, қаппен алсаңыз – қамбаңыз толады. «Қандай ұн?» – дейсіз бе? Әрине, «бысший» сорт. Қостанайдың күздік бидайының ұны. Сізге жаздығы керек пе еді? Міне, ол да бар. Сізді күтіп тұр. Сізді ғана күтіп тұр. Езілмейді, ылжырамайды, былжырамайды. Арзанға беремін. Арзымайтынға сатамын. Аппақ ұн, наурызда жауған ақша қардай. Бетіңізге жағып жүрсеңіз де болады. Күлесіз, ә? Күлетін дәнеңе де жоқ, жоғары сортты ұн – денсаулық кепілі. Дені сау адамның беті албырап, аппақ болып жүрмегенде қайтеді? Бауырсаққа ма – «бажалыстаңыз!». Нан пісіресіз бе – оның ұны, міне, мына қалтада. Күмпиіп шыға келеді», –

... деп күмпілдеп ұн сатып тұрған мен Жолбасардан әрмен жанығып сөйлейтін өнер тапқам. Тез, шапшаң сөйлеймін. Дауысым көптің дабырын басып, шырылдап естіледі. Кейбіреулер менің ұнымды шырыл қаққан үніме бола жаны ашып сатып алатын. Ондай иі бос, жүрегі жұмсақ жандардың жүзін жаттап алғанмын, жанарымды сулап жіберіп, жапақ-жапақ етсем: «Алда байқұс бала-ай, қайбір жетіскенінен тұр ғой дейсің базарда?..», – деп ақшасын артығымен тастап кетеді. Әмиянының түбін қағып, қалтаң-құлтаң етіп, қара бақырға саудаласатындар да бар, оларға қабақ жазбайтын қаталдық та, қаттылық та бойымнан табыла кеткеніне кейде қайран қаламын.

Осы күні қарын тоқ. Жолбасар екеумізде табыс ортақ. Тапқанымызды ортақ қазанға құйып жібереміз де ертеңінде қоймашылар қалаталап сататын ұнды еселеп алып, үстіне баға қосып айдаймыз. Бара бара қалталап емес, қаптап басып, мейрамхана, дәмханаларды жағалайтынды шығардық. Мейрамханаларың бір мешкей екен, қазір әкелеген қап-қап ұныңды қазір жоқ қылып: «Тағы бар ма?» – деп сұрайды. Жолбасар екеуміз ұнды мейрамханаларға мәшине жалдап жеткізіп жүретінбіз, бір күні Жөкең: «Дінас, мына таксистерді мейрамханаларға жолатуға болмайды, ертең бұлар біздің бәсекелестерімізге айналуы мүмкін, сондықтан ескі-құсқы болса да бұт артар бірдеңе табайық», – деді. Таптық. Мен таптым. Осы күні кім көп – араққа салынған маскүнем көп. Заманында әлгі маскүнемдер шалбарына қыр салып киетін кеңсе қызметкерлері болған көрінеді. Алматыны қара базар жапқан күннің ертеңінде соры сорпадай қайнап, соның көбі нәпақасынан қағылған, жұмысынан айрылған. Алғашқы жылдары бұрынғы барын жырмыштап, бағылан басын бұлдап көргенімен тіміскі тірлік қойсын ба, қолындағысын саудаға сүйреп әкеліп салғызған. Саудаға икемсіз сорылылар сұраған бағаңа барын беріп құтылады да, құлазып, тозған көңілін отты сумен өртеуге отырады. Бізге де керегі сол еді. Көлкілдеген көк арақты көк желкесінен қысып апарамыз да, қалағанымызды қағып кетеміз. Тайпиған ақ «Жигули» тақымымызға сондай бір сәтімен тиген.

– Бұ Коля дегенді қайдан білуші едің? – деп сұрады Жолбасар «Жигулидің» руліне қонжиып қона бере.

– Қайдан білуші едім, базар жағалайтын көп сүмсіктің бірі ғой. Үйінен ұрлап үнемі мүлік, зат сатады. Өткенде бір бөтелкенің басына су құйып: «Продай машину», – деп жабысқам. «Бұл машинамды сатқанша, қатынымды сатқаным артық», – дейтін бұрқылдап. Кеше таң бозынан жағынан боздағы шығып, көзінің алды көлкілдеп, дір-дір етіп келіп тұр: «Братишка, сто баксов дашь, машина – твоя» деп. Содан міне, бұйырған деген – осы...

– Жарайсың, Дінаш, жарайсың, бауырым!

Ақ «Жигулидің» албарымызға кеп аялдағанын аға-жеңгеміз бар – үшеуміз жақсылап атап өттік. Жөкең жақсы-ақ қызды. Көпіртіп мені көп мақтады. Жеңгем де бірер рөмке ұрттап, жайтаң қағып ортамызда отырды.

IV

Ақ «Жигулиді» Балым «Ақ кеме» атаған. «Ақ кеме» бізге құт арқалап келіпті. Қолымыз жүріп берді. «Ақ кеменің» төбесіне Жөкем темірден торлап шарбақ қондырған, шарбаққа қап-қап ұнды артып алып, күні бойы ұн тасимыз, кейде түн ортасы ауса да, мейрамханалар мен дәмханаларға, жаңадан ашыла бастаған асханаларға жүйткітіп жетіп барамыз. Рульде көбіне Жолбасар, кейде мен отырамын. Сол кезде ол: «Мен саған айтпап па едім, бала, машина мінеміз деп, міне, көрдің бе?», – дейтін. Үйде де, түзде де мәзбіз. Күнде табыс тауып, қалтасына ақша құйылған адамның көңілі қашанда тоқ. Тоқ көңіл көлденең нәрсеге байланбайды: мен бұл кезде дүние байлықтан басқаны ойламайтын болғанмын. Ал байлықтың несі жаман? Байлыққа бас ұрған заманда дүниені басып қалу керек.

Адамға шыр біткенде алдымен араны, тәбеті ашылады екен ғой. Торғай көжеге тойып қалатын Жолбасар да, мен де қазір тамақсаумыз. Ертелі кеш сылпылдатып тамақ ішеміз де жүреміз. Жолбасардың жіңішке ұзын мойны жуанданып, беліне шынтақ елі шарбы байланған. Мен жаз шыға түгел жаңаландым. Ауылдан киіп келген киімдерім әрі тозған, әрі денеме батпай қалған. Жөкең сіргелігінен майлы сіңбірік созып семіргелі тоқал тамның іргесін түні бойы солқылдатудан тынбайтын да, мен қорылдап алаңсыз ұйықтайтын болғам. Бір күні ол:

– Дінас, сенің не ойлағаның бар, осы біз қашанғы жер кепеде тұра береміз, үй алмаймыз ба? – деді.

– Алар едік, оған қаржымыз жетіңкіремейді ғой?

– Жеткіземіз.

– Қалай?

– Анау қоймашы итті білесің ғой?

– Білемін.

– Сол ит бізге төменгі сортты ұнды «жоғары сортты» деп сатқызып, әбден байыды. Қойны-қонышы толы ақша.

– Әйтсе де, бірақ, ол ақша өзінікі ғой?

– Жоқ, жартысы біздікі.

– Қалай біздікі?

– Солай. Біз сол өз ақшамызды қайтарып алуымыз керек?

– Қайтіп?

– Тсс, үндеме, дымың ішіңде болсын.

V

Қоймашы шиқан қабақ, имек мұрын, ит көзді жігіт еді. Жолбасарға ұнды алдап сатуды үйреткен қутұяқ сол екен. Кейін бәріміздің саудамызды лаңдап, ұнымызды қара ала етіп берген де сол. Кейде құрттап кеткен ұнды да қалтаға ұрып жіберіп: «Қарғыс алсаң, өзің ал», – деп қарап тұратын. Ақ адал ақшасына алданған адам саудагерді қарғамай қайтеді: бұл қоймашы бізге талай қарғыс арқалатқан...аямау керек итті!

...Қалшылдап кетсем керек, Жолбасар бүйірімнен түртіп қалды:

– Қорықпа, машинадан талтаңдап түсе бергенде, шүйдесінен сойылыңды аямай сілте. Тәпелтек қана неме шекесімен жер сүзіп құламаса, маған кел. Мен де қарап тұрмаймын. Сосын маған бір неше күн бұрын дайындаған жоба-жоспарымызды тұншыға сыбырлап, қайыра ұқтырған:

– Бүгін ол қоймадағы ұнның бәрін сатып тауысты. Қара сөмкесіне қаптап ақша әкеледі үйіне. Қарау неме қасына қарауыл, оққағар ертпейді, білесің. Талдырып тастасақ болды, қара сөмкені қақшып аламыз да зытамыз. Тек, үнімізді шығармайық. Бетпердеңді баса ки.

Түн қараңғысы. Бүгін ай кеш туады. Арасы ашық, бытыраңқы жұлдыздарды тұтасқан қою бұлт жұтып келеді. Абажадай биік шатыры түн тіреген үш қабатты үйдің қасындағы үйшігінде жалқау төбет жатыр. Иә, бұл үйді, бұл маңды мен жақсы білемін. Анау алабай төбеттің аяғындағы арықты да білемін. Кенет, жарығын сөндіріп тастаған қара машина дарбазаға білінер білінбес үн шығарып кеп іркіле берген.

– Ай, залым-ай, залым-ай! Ал, қимылда!

Мен серппелі кереуеттен секіргендей ыршып барып екпінімді тежемеген күйі қоймашыны құлақ-шекеден қонжитқам, қолым аса бата қоймаса керек, ол тізерлей бере бойын қайтадан тіктеп алды. Бойын тіктей бере құбыжық үн шығарған. Ары қарай аттандап айғай салуы да мүмкін еді, осы кезде Жолбасар оның кіндік тұсына пышақ ұрды. Еш дірілсіз, таймай, тайсалмай кеп сұғылған пышақтан байқұстың есі кетті ме, әлде пышақ талмау тұсына дөп тиді ме, қоймашы бүктетіліп түсті. Біз қара сөмкені іліп алып жоғалдық. Артымызда шынжырын үзердей жұлқына арпылдап алабай төбет қалды.

Ай бұрын құрған жоспарымыздың алдыңғысы қапысыз іске асқан. Кейінгісі – ақша толы қара сөмкені дайын тұрған ұраға көміп тастау еді – ол да ойдағыдай жөнін тапты. Біз түнгі тапсырыстарды қабылдап, «Ақ кемемізбен» шайқалып, алаңсыз ұн тасып жүрдік.

VI

«Ақ кемеміздің» ауыр жүк көлігіне айырбасталып кеткеніне екі жыл – біз әлі пәтерсізбіз. Бұл – үшінші жоспарымыз еді. Қоймашы пышаққа жығылған соң көп ұзатпай басымызға үй тіксек, күдікке ілінетінімізді болжадық та, асықпадық. Ол аралықта Жолбасар жазушы ағасын әбден жеңіп біткен-ді.

– Дінас, – дейтін ол кейде лепіріп, – айтшы, менің қасымда Ерқабат кім? Саусағын сорған біреу. Оу, сол бірақ, кешеге дейін кісімсіп алдымды орап келді емес пе? Ойбай, кім жақсы? – Ерқабат жақсы. Кім білгір? – Ерқабат білгір. Әке-шешем де барын соның аузына тосты. Бәрін соған берді. Мен де уағында білімге талпынғам. Сонда ғой Ерқабаттың: «Сен, шырақ, оқып жарытпассың, оданда қара шаңыраққа ие боп, көкемдердің қасында қал, оқу саған қол емес, сен тіріліккке ептісің», – деп құбыла күлгені. Күлгенде бар ғой, мені мұқап, кемсітіп күлетін. Шын ақылын айтса, түсінер едім ғой, ол өйтпеді. Ол бар ма, жазуы жүрген заманда менімен бірге туғанына қорланатын.

Ілгеріде Жолбасардың Ерқабатты сыртынан сөгіп, жамандағанын жаным жақатпайтын, кейін келе-келе мен де сүйікті жазушымды жек көре бастадым. Қалай жек көрмейсің: оның Жолбасарға қылмағаны жоқ екен: ұрған, соққан, әлімжеттік жасаған. Өзі құралпы балаларға мазақ етіп, таяққа жыққан. «Мен әлсіз болдым. Тырбаңдап ешкімге шамам жетпейтін. Қалай әлсіз болмайын, екі үш жасымнан көк жөтел тиіп, одан қышыма қотырға ұрынып, ақыр соңында сары ауруға шалдығып, көрмегенді көрсем. Ауру баладан ата-ана да бойын аулаққа салады, білемін, мен әйтеуір, өлместің күнімен жүріп өстім ғой», – деп көкөзек кезін еске түсіре сөйлейтін Жөкеңе жаным ашитын. «Дінас, – деуші еді Жолбасар ызадан булығып, – Дінас, сен білмейсің, бұл жазушы, ақын дегендерің тасбауыр, сұмпайы адамдар шетінен. Дүниеде тек өзім ғана болсам дейді».

Жолбасар ғана емес, бұл кезде жазушыларды үкімет басшысынан бастап, газет, журнал тегіс іске алғысыз етіп бастаған. Бір кеште, Балым жеңгейдің кешкі асына қол салып отырғанымызда, ақшам жаңалықтарынан тұрақты көрінетін үкімет басшысы: «Менің саяси-экономикалық реформаларыма мына жазушы ағайындар қасарысып, қарсылық танытуда. Мен көп векторлы, көп ұлтты қоғам жағындамын, ал, жазушы ағайын, «ұлттық мемлекет» деп ұрандайды. Мен ауылшаруашылығынан бастап, ауыр өнеркәсіпке дейін жекеменшіктің иелігіне өтуін қалаймын, жазушы ағайындар баяғы ортақ қазан, ортақ игілік дегенді көлденең тартып, жолымды бөгейді. Қоғамдық пікір тудырып, елді кері тартуда. Менің жазушыларға айтарым: «Жазуыңды жаз да жат. Үкіметтен ештеңе сұрама. Американың жазушылары күндіз көше сыпырып, түнде жазады. Сендер де сөйтіңдер!» – деді ызбарланып. Үкімет басшысының сөзін естіген Жөкең үкі көзденіп маған қарады да күліп жіберді:

– Әне, көрдің бе, үкімет адамы да бізбен бірге екен. Жазушылар – жатып ішер арам тамақтар ғой. Дұрыс, оларға көше сыпырту керек. Әсіресе, біздің Ерқабатқа! Шіркін, Ерқабаттың емпеңдеп көше сыпырып жүргенін көрер ме едім бір!

Атқарушы биліктің төріндегі алдияр анадай деген соң баспасөзде жан қала ма – олар да ақын, жазушыларды сынап-мінеп баққан. Ерқабат та сынға ілікті. Сынға іліккенде сұмдық: жазушы халықаралық ұйымдармен астыртын байланыс жасап, билікке қарсы топ құрып жүр екен-міс. «Жаңа қоғамдық формацияда өмір сүруге бет түзеген мемлекетімізге қауіпті элементтердің бірі – жазушы Ерқабат Байғызұлы» деп жазды көп тиражды аға газет. Бұл мақаланы оқыған Жолбасар:

– Қой, ата-тегімізді өзгертпесек болмас, – деді.

«Құрсауда». «Қауіпті элемент» Байғызұлының әйгілі романы осылай аталатын. Ұмытпасам, романның бас кейіпкері түрмеге түсіп, азап шегеді. Жендеттер ұлт мұраты жолында жанынан кешкен қаһарманның мұртын жұлып, істік темірге отырғызып, әбден қорлайды. Ең соңында, кешірім жасаған болып сыйлайды да, баласының етін жегізеді. Кейіпкерінің тағдыры қайран Ерқабаттың басына ауғаны ма? Түршігіп кеттім. Жолбасар болса, ырқ-ырқ күліп отырды.

VII

Тәуліктің қай шамаға ауғанын білмеймін, түн ғой деймін, бір таныс дауыс:

– Дінасыл, далаға шығып кетші, – деді. Шықтым. Төңірек сүттеніп тұр. Ыңыранып жататын қаладан ыңыл естілмейді. Аспан астын кернеген ызы-қиқуды әлдебір құдыретті күш жұтып қойған сияқты. Астапыралла! Ауланың бақшаға жалғасатын шетінде тұрмын... Мен. Жоқ, маған бет әлпеті, түр тұрпаты сойып қаптап қойғандай ұқсайтын біреу. Мен – ол екенмін де, ол – мен секілді. Ептеп басып, қасына таядым. Күлімсірей қарайды... менің өзім. Жүзіне күлкі үйіргенімен өңі солғын, жүдеу. Жақ жүні үрпиіп, көзін жаутаң-жаутаң еткізді. Сосын сәлем-сауқатсыз:

– Сен кімсің? – деп сұрағаны.

– Дінасылмын.

– Жоқ, Дінасыл менмін.

– Екеуміз, рас, егіздің сыңарындай екенбіз, алайда, Дінасыл мына біз болсақ керек-ті. Нанбасаң үйден төлқұжатымды әкеліп көрсетейін.

– Кешіріңіз, ол құжат менікі. Ммм, қалай десем екен, менікі болған. Бірақ, алабай төбеттің аяғындағы арыққа түнеп шыққан күннің ертеңінде сенің қалтаңда кетіпті. Соны өзіме қайтарсаң деймін. Құжатсыз адам, – ол зорлана күлді, – жоққа есеп екен.

– Мен, мен, – дедім ауа қарманып, – ешкімнің құжатын ұрлап, қалтама басқан емеспін. Кәмілеттік жасқа қашан толғанымды, төлқұжатымды қай күні алғанымды, туған күнім мен ай, жылымның қалай жазылғанын жатқа білемін.

– Ұрлық дүниесін де адам өзіне сіңіріп кете береді. Сіңген дүниені әу бастағы иесіне ешкім оңай оспақпен қайтармайтыны анық. Оны білемін. Мысалы, сен, Жолбасар екеуің, қайбір жылы ұраға тығып тастаған қара сөмекені ақшасымен қосып иесіне қайтарар ма едіңдер?

Мен ішкі дірілімді сездірмеуге тырысып:

– Қайдағы қара сөмке, қайдағы ақшаны айтасың? – деп сұрадым. Ол:

– Мен бәрін білемін, сені сырттай бағып жүргеніме көп болды, – деді.

«Құрыған жерім осы екен. Мынау жалған бетперде киіп келген ізкесер болды ғой?..».

– Жоқ, – деді ол. – Сірә, адамның ішкі ойын оқып қоятын зәндем болса керек. – Мен ізкесер де, сенің көлеңкең де, сыңарыңда емеспін. Мен – менмін: Дінасылмын. Ал сен, менің кейіпіме еніп, адасып жүрген пендесің. Сен тіпті, өзіңнің қай уақыттан, қай кеңістіктен келгеніңді де білмейсің. Бәлкім, сен менің ана құрсағында жатқанымда пешенеме жазыла жаздаған тағдырым шығарсың. Бірақ, есіңде болсын, мен сен болып, сен секілді қарақшы болып, күнәға батып өмір сүре алмаймын.

– Жалғыз рет, Жолбасармен бірге жортып, қоймашының қара сөмкесін қақшып қашқаным болмаса, басқа қиянтақта барғаным жоқ, – деп мен мойындай сөйледім. – Ал, қоймашы – тірі. Кіндігінің басына тырнақтай тыртық жамағаны – жанына сауға: қазір ол дүрілдеген бай, біздің досымыз. Қоймасының кілтін керек десең маған тапсырып қойған. Иә, таршылық бізге қылмыс жасауды талап етті. Біз жасадық. Бірақ нәпақаң қылмыстан бұйырса, оны қалай жерге тастайсаң? Қалай ғана көлденең көк аттының қанжығасына бөктеріп жібере саласың?

– Одан кейін ше? Одан кейін адам баласы бір уақ ойланып, опық жейтін іс қылмадың ба?

– Жоқ.

– Соқпа өтірікті. Әйгілі ақынның есім-сойымен аталатын кең көшені тәнін саудалаған жезөкшеге толтырған кім? Жолбасар екеуің! Есіңде ме, сол көшені қиып өте бермек болған бір боздақты машина қағып мерт қылғанын?

– Оған, оның өліміне біздің не қатысымыз бар?

– Рас, ол өз жөнімен жүрген жан болатын. Сендердің түнгі көбелектеріңе бұрылып та қарамаған, бірақ, бағдаршамның жанып өшкен жарығына алданып, ғаизиз жанын қиды. Өйткені сендер жайлаған көшеде тап сол кезде Ажал кетіп бара жатыр еді. Ажал – періште. Ажал – періште жаны жайсаң жігітті әбілет басқан көшеден алды да ұшты. Ажал оның дегдар болмысын сендердің қара түнек мекендеріңде қор еткісі келмеді. Жаны жәннатта болсын!

– Иә, ол жігіт солай бақиға аттанған.

– Шімірікпейсің-ау, шімірікпейсің! Еш қиналмай: «Иә, ол жігіт солай бақиға аттанған», – дейсің. Содан кейін де не істемедіңдер жанторсығың Жолбасар екеуің? Қолдан арақ жасап, елді улаған кім? Тағы да Жолбасар екеуің! Есіңді жый, ей, пенде! Кет Жолбасардың қасынан!

– Кете алмаймын, өйткені екеуміздің кіндігіміз байланған. Сыбайласпыз.

– Сыбайлас болғандықтан да ол сенен құтылғысы кеп жүр.

– Жоқ, сен мені айнытып, азғыра алмайсың. Менің үлесім бар. Екеуміз ортақ үлесімізді бөліскен күні ғана бөлінетін шығармыз. Оған дейін мен Жолбасардың жанынан қалмаймын.

– Сорлы-ау, ортақ үлесің қара сөмкедегі ақша ма? Оны баяғады-ақ Жолбасар жаратып үлгерген. Сен білмейсің, ол қазір Балым екеуі «Ғажайыптар алаңынан» жардай үй салып жатыр. Сендер ұраға тыққан ақшаны Балым білмейді деп пе едің? Жақсы білетін. Жолбасардың нағыз сыбайласы – Балым. Ол ұрадағы ақшаны ертеңінде-ақ аршып алып, қос қабатты үй салудың қамына кірісіп кеткен. Таяуда үйдің құрылысы бітеді, сол күні сенен Жолбасар құтылады. Мәңгіге құтылады. Қоймашының кіндік тұсына қадалған қанжар Жолбасардың жанында қайраулы жүр, байқа, бала!

– Қайдағы жоқты тантыма, ол мүмкін емес!

– Әбден мүмкін. Сен, әрине, Жолбасарға сенесің, сенгендіктен де оның соңына көзің байланып түскен сорлысың. Ал енді айта қойшы, Ерқабатты неге «мемлекетімізге қауіпті элементтердің бірі» деп газетке жаздың?

– Жаппа жалаңды! Мен жазған емеспін. Мен қазір жазу дегенді ұмытқанмын.

– Жазасың. Жазғанда қандай?!. Сенің қаламыңнан болашақта адамзат баласына қауіпті дүниелер жазылатынын ойлап жаным түршігеді.

– Ха-ха-ха!

– Күлесің, ә, найсап, күл, күл, күле түс. Бірақ сенің тұтқыныңнан мен қайткенде өзімді алып шығамын.

VIII

Қағаз қалталарға қара ала ұнды қаптап тастап, сатушыларға: «Қарғыс алсаң өзің ал», – деп үлестіріп тұрғам, ол көлденеңдеп өте берді. Өңі тым жүдеу, сіңірі шығып, әбден арыған. Шалбарының ышқыры беліне оралып кетіпті. Қара қайыстай болып күнге қақталған байқұсқа базарда әркім қожа екенін байқау қиын емес. Қол арбасының жетек сабына сүйеніп, аз-кем аялдай беріп еді, кеудесіне нан піскен саудагердің бірі құйрығынан бір теуіп: «Былай жүр», – деді оған. Сөйтті де, дікеңдеп әлденені бұйыра бастады. Ол, әне, мықшыңдап дүм кеуде саудагердің тауарын тасуға кірісті. Абажадай қол арбаға тиелген заттарды әй, бар ғой, ат тарта алмас. «Аяқ-аяқ, – деп шырылдайды ол, – қол-қол!». Сірә, базарда сабылған жұрттың аяғын басып, қолын қағып кетпейін дегені шығар. Амал кем, басып кетті. Кәріс жігіті екен. «Аяқ-аяқ» деген айқайды әлде естімеді, әлде түсінбеді, арбакештің арбасына жылт қара туфлиінің басын соғып алған ол менің, менің деймін-ау, кешелі бері пайда бола кеткен менің елес-сыңарымның бет-ауызын қан жалатты. «Извините, я виноват, не бейте, пожалыста, не бейте!» – деп қорғалақтаған сорлыны ешкім арашалаған жоқ. Кәрістің таяғына жығылған бейшараның қол арбасынан бірер зат түсіп қалып еді, енді оны саудагер келіп түйгіштеді.

Түс әлетінде ол менің қоймамның көлеңкесінде қара нан талмап, қара су ішіп отырды. Шырқау көктен шаншылған күннің отты шапағы қара базарды қуырып барады. Мен елес-сыңарыма салқын қойманың ішіне кір деп ымдадағам, ол басын шайқады. Сосын: «Сенің күнәңа ортақтасып, қарғыс арқалағым келмейді», – деді.

Кешке, әйдік көшені бойлай тізілген бағаналардың басындағы шам жамырай бере қалтарыс-бұлтарыстан өріп шығатын «көбелектерімізді» түгендеп жүргенімізде, мен оны тағы көрдім. «Жанна» деген жанама есімді жезөкшенің қасында жылап тұр екен. «Жайдары, – дейді ол жалынып, – кеттік, қалмашы мұнда. Өмірдің қиындығын жеңеміз, жаным. Күн көріп, өмір сүрудің бұдан да басқа жолы бар. Қол ұстасып, көз көрмес, құлақ естімес бір жаққа тартып кетейік. Алыстан атқан таңымыздың нұрына шомылып, жанымыз күнәдан жуылып, тазарғанда сән-салатанатымызбен қайтып ораламыз Алматыға».

Жайдары – Жанна Жолбасар екеуміздің ең өтімді – «тауарымыз». Бірақ, мен қазір Жайдарының елес-сыңарымның етегінен ұстап, ере кетуін қалағам. Ал ол маған қарап сайқалдана күлді: «Данди, бүгін мені қойныңа алшы, жаным, қалағаныңды қыласың». Кенет, елес-сыңарымның қасынан баяғыда өлген жігіттің пайда бола кеткені. Кең маңдайлы, жауырыны қақпақтай, нұр сипатты сабаз екен. «Оу, – деді ол елес-сыңарыма, – мен сені іздеп Алматыға келіп едім ғой. Мен саған әлдебір нәу етекпен сәтсіз неке құрғанымды баяндап бермек едім. Соны сенің жазғаныңды қалағам».

– Жаза алар емеспін, – деді елес-сыңарым мұңайып, – мен осы жаза алмайтын шығармын...

– Жұлдызың жанып тұр, – деді бақилық болған жігіт тірі адамша самбырлай сөйлеп, – сенің бағың да, байлығың да – жазуда, жаз, жаза ғой, жарқыным. «Байлық» десе басы айналып, құлап қала жаздайтын мен байқұс елес-сыңарымының тәлейіне бұйырған жазушылықты қызғанып, сол түні ала қағазды алдыма өңгердім де, таңды көзбен атырдым. Сосын, қолжазбамды Жолбасардан мұқият жасырып, төсегіме кеп құлағам.

Ертеңінде құпиялап бастаған қолжазбамның бетін ашып жазуға отырдым. Сұмдық! Торкөз дәптердің бетіне түнеу күні түсірген жазуым түгел сүртіліп қалыпты. Оның орнында: «Дінасыл, мен сенің шығармашылыққа оралар күніңді сарыла күткен едім», – деген жалқы сөйлемге көзім сүрінді. Міне, қызық, жалқы сөйлемді тізген әріп таңбалары менің өз жазуым. Мен әдетте сөйлем ортасында келетін «д» әріпінің басын домалақтап, құйрығын төбесіне қайырып, айдарлап, әдемі етіп жазамын. Сөз жоқ, мынау – менің жазуым, өзімнің қолтаңбам. Бірақ, мен сүттей ұйыған берекелі шаңыраққа келін боп түскен кесір қатын туралы хикаяттың кіріспесін бастап кеткен едім ғой, бұл қалай болғаны? Аз-кем тосылып отырдым да, хикаятымды жалғастыруға кіріскем. Иә, жазу менен алыстап кетіпті, оқиғаны баяндау мен суреттеуге келгенде қаламымнан төгіліп, төгіліп түсетін сөз бен сөйлемнің басын құрай алмай ұзақ қиналдым. Жазудағы тілімді қара базар жұтатып кетсе керек, ойлы, көркем сөздердің көлеңкесін де таба алмай таусылып, тағы да таң атырып, төсегіме талықсып барып жығылдым. Әйтсе де, торкөз дәптердің екі бетіне түнде жыланға айналып кететін әйелдің тұтас бір әулетті ойрандау әрекетіне кіріскенін баяндап, сөйлемнің соңына нүкте қойғам.

Қоймадағы қызметімді қол көрмей, кештің батуын тағатсыздана күтетін халге душар болғанымды бір күні елес-сыңарыма білдірген едім: оның жанары жарқ ете қалды. Содан кейін маған былай деп ескертті:

– Сен енді Жолбасардың жанынан кет, ол саған алаңсыз жазуға мүмкіндік бермейді.

Ерінің басын жұтып, тұтас әулетті ойрандамақ болған жылан – әйелдің кеселді ісін өрбітерлік шым-шытырық оқиғаны жанымнан тудырып жазған қолжазбамның бетін ашқам: масқара! Жаңа басталған хикаятым тағы да жым-жылас жоғалыпты. Жоғалған жолдардың орнына: «Дінасыл, бет алысың дұрыс, тоқтама, тез жаз! Сен сұлу сөз іздеп, сөйлемнен әуен аулап қиналасың. Оның жөн. Бірақ, бұлай жазу машығы сенің меншігің емес, оны да ойла!» – деп түйіндеппін. Бұл неғылғаным сонда? Мен не, өз жазғанымды өзім ұрлап, жоқ қылып, өзімді өзім мазақ етіп жүрмін бе? Түсінбедім.

... Келесі түнде кіріспесінен өтіп, орта тұсына дейін қамтылғанымен із-түссіз жоғалған «Жылан – әйел» хикаятының шарықтау шегін әдейі қалдырыдым да, түйініне бір-ақ түстім.

... Жылан – әйел бауырымен жорғалап, алып шаһарға кірді.

Хикаят осылай аяқталған. Таңертең асығып, қобдишамды ақтарсам, тор көз дәптерім жоқ, түбінде бір жапырақ қағаз жатыр. Қағазға былай деп жазып қойыппын: «Дінасыл, сен менен хикаятыңды қызғандың ба? Бұнын қате. Алайда, хикаят осы күйінде де жаман емес. Сен жазудан қол үзбе. Жаза түс».

«Жылан – әйелден» кейін де бірнеше хикаят, әңгіменің басын қайырдым. Бұл кезде мен жазбаларымының жоғалып кете беретініне де, өзіме өзім хат жазып отыруға да, әбден көніп болғанмын. Өйткені: шығарма жазу тағдырыма телініп, күнделікті дағдыма ұласқан еді. Жазушылығымды Жолбасардан жасыруды да қойдым. Екеуміздің арамыздағы бұрынғы жарастықтың ізі де қалмай суынып кеткенбіз. Бір күні ол: «Қараңды батыр!» деп бұйырды. Күткенім сол еді, жарты күнде боқшамды жинап алып, еліміздің батыс аймағында ашылып жатқан кен орындарының біріне тайып тұрдым. Мені теміржол вокзалынан тоқ, жарау елес-сыңарым шығарып салған. Бойы биік, еңселі, су сабынмен жақсылап жуған қап-қара, қайратты шашы мақпал қара құлынның жалындай күлтеленіп иығына төгіліп тұр. Соңғы үлгімен бойына сәндеп киген киімі өзіне құп жарасып, қыз-келіншектердің көзін арбайды.

– Міне, сен менің тұтқынымнан босап, өзіңе оралдың, өзіңді қайта таптың. Ал енді төлқұжатыңды қайтармасам болмас, – деді ол күліп, – жолың ашық! Қолыңа қайла ұстап жарытпайтыныңды білемін, шамасы сен кен қазуға емес, шығарма жазуға асығып барасың-ау... – Ал, мен, – деген содан соң білегіндегі алтын баулы сағатына үңіліп, – Жөкеңнің қасында қаламын. Жазудың құдыретімен орнымыз ауысып кеткен елес-сыңарымнан:

– Шыныңды айтшы, менің қолжазабаларымды ұрлаған сен емессің бе? – деп сұрадым. Ол тіксініп басын шайқады.

IX

Купеде қолыма Ерқабатқа жала жапқан «аға» газеттің түсе кеткені. Газеттің бірінші бетіне үкімет басышысының айғыр алған ат терісіндей көлемді мақаласы жарияланыпты. Әлгі мақаласында үкімет басшысы кезекті кітабын жазып біткенін, кітапты жазу үстінде тарихымыздың терең қатпарларына бойлағанын, сол тарихты көркемдеп жазатын жазушы ағайынның осы күні азайып, бұл тақырыпты жалғыз өзі қаузап жүргенін қынжыла баяндапты. Менің үкімет басшысына жаным ашыды. Сосын ішімнен: қолжазбаларым жоғала бермесе екен деп тіледім.

Кеншілер қаласында бүкіл аймаққа тарайтын беделді журнал бар екен. Журналға қара табан, күс білек жұмысшылар қауымының өмірінен көркем очерк ұсынғам: редактор сиясын кептірмей жариялап жіберді. «Әңгіме, хикаят жазуға да икемің бар сияқты, ондай дүниелерің болса, әкел, саржамбас қылып жатқызып қоймаспын», – деді редактор арқамнан қағып.

Редактор сөзінде тұрып менің бұрын жоғалып кетіп, қайта жазылған «Жылан – әйел» туралы хикаятыма сынық сөйлем араластырмай журналына басқан. Алайда, пәленің бәрі осы хикаяттан басталды...

– Қарағым, бұның қалай, – деген редактор мені кеңсесіне шақырып алып, – «Жылан – әйелің» ұрлықы дүние екен ғой? «Аға» газет солай деп айқай шығарып жатыр. Өткендегі очеркің тәп-тәуір шығарма болған соң сеніп қалып едім, масқара қылдың бізді. Түп нұсқадағы хикаят ықшам, жинақы жазылған, сен болсаң «жиендік» жасағаныңды жасырып, оқиғаны біраз созыпсың, бірақ, шығарманың алтын өзегінен алыстап кете алмағансың. Сөздің турасына көшсек, сен автордың туындысын ұрлағансың да, оны өзіңше жазуға талпынғансың. Алайда, ұрлықтың аты – ұрлық. Ұрлығың жекелеген сөйлемдерден-ақ көзге ұрады. Былайынша, екеуіңнің жазу стильдерің ұқсайтын сияқты. «Ұқсайды» дегенім қате, сен ұқсауға тырысқансың. Әлде талантты жазушыға еліктеген түрің бе бұл?..

Алаңсыз жұмыс істеп жүрген жерімнен журнал редакторы шұғыл шақырып жатыр деген соң алып ұшып жеткем. Көңілімде: «Алтын қалам» журналы қызметке алып қалар ма екен?» – деген дәме бар еді. Өйткені талантты редактор, оның өзі де кемеліне келіп, толысқан ақын болатын, бірде маған қоңырау шалып: « Журналға сен секілді ішкі бұрауы мықты жігіттер қажет», – деген-ді. Менің ішкі бұрауым ащы дауысты тенордың ең жоғарғы нотаны үзіп алар шегіне көтеріліп кетсе керек:

Жо-оқ! – деп айқай салдым, – жоқ, ұры мен емес, ол! Оның кім екенінін білем мен! Алайда, айқайымның журнал басшысына дарымасын сол сәтте түсіндім де, бәрін басынан бастап баян еткем. Сөзімінің соңына жеткенде редактор басын шайқады:

– Психологиялық шығармаларда кездесетін қисынға сала берме, інім, өмірде бұлай болуы неғайбыл. Сен, сонда қалай, біресе қара базарда сауда жасап, біресе жазушы әлеміне еніп, екі бейнеде, екіұдай хал кешкенсің бе? Жоқ, өмірде бұлай болуы неғайбыл, інім.

Редактор – Ұлағат аға, «осының өзі дені түзік пе?» дегендей маған үңіле қарап, үнсіз отырды да, ақырында былай деді:

– Әйтсе де, көрейік, уақыт беремін, осында отырып жаз, әңгіме ме, хикаят па, қалауың білсін. Сосын, әрине, туы биік туынды жаза алсаң, тағы да жариялаймын.

Мен «Күзгі бақтағы екеу» деген эллегиялық әңгімемді жазып аяқтағанша, күнделікті шығатын «аға» газет белгісіз автордың кезекті бір дүниесін басып, соңына мынандай бір ескерту беріп үлгерді:

«Біздің жазушымыздың қолжазбалары кезінде қолды болған көрінеді. Сол қолжазбаларды «Алтын қалам» журналына жабысқан Дінасыл Сұңғатов деген біреу өз атынан жариялап жүр. Егер ол жазушымыздың шығарамаларына «жиендік» жасап, сыртынан меншіктеуден тиылмаса, авторлық құқық туралы заңға сүйеніп, онымен заң жүзінде сөйлесуіміз мүмкін. Оқырман алданып қалмас үшін жазушымыздың сканерге көшірілген қолжазбасын қоса жариялап отырмыз».

Қолжазбасының соңына «Жортарұлы» деп қол қоятын белгісіз автордың арбиған түйе өркеш жазуына көз жүгірте күлдім де, әңгімемді аяқтадым. Ғашықтардың құпия сырын қос қайыңның тілінде сөйлеген «Күзгі бақтағы екеуді» оқыған Ұлағат аға мені бауырына басып: «Құттықтаймын!, – деді, – «Жылан – әйелдің» де, басқасының да авторы сен екенсің, енді көзім жетті».

X

«Алтын қаламнан» атағым дүркіреп шыққан. Бұл кезде менің әңгімелерім мен хикаяттарымды астанадағы әдеби газет-журналдар жарыса жариялап, қайсыбірі алдағы нөмірлеріне тапсырыс беріп қоятын. Шығармаларым әдеби ортада жоғары бағаланып, барақат тапқан күндеріме шүкіршілік еткен мен асып-тасудан бойымды аулақ салып, қоңырқай қалпымнан аумадым. Ал «аға» газеттегі белгісіз бәсекелесім – «Жортарұлының» қазір қайда жортып жүргенін де білмеймін.

Бір күні редакцияға мені іздеп Ерқабат Байғызұлы келді. Жазушыны жүзбе-жүз алғаш көруім: сымбатты кісі екен. Жоталы маңдайынан асырып, жауырынына жайып тастаған шашы сәл сұйыла бастағанымен, бітім болмысындағы бекзаттығын әйгілеп тұр. Бүркіт қабағына тік түскен таспадай сыңар сызықтан жазушының ойқамаулы болмысы байқалады.

– Күнә мен өтіріктің де өмір сүруге қақысы бар, – деп бастады Ерекең екеуара әңгімеміздің мәнісін алыстан қайырып, – ұят пен кешірім бар жерде күнәға да, өтірікке де орын табылады. Сосын күнә мен өтірік біздің қалыпты тірлігімізге көшеді де ұмытылады, кешіріледі.

Менің әпкем бір жігітке өлердей ғашық еді. Жігіт те әпкемді сүйетін. Ғашықтарға сырттай тілеулестігімізді білдіріп, махаббаттың оты маздар тойды күттік. Үлкендер жағы әне-міне болатын құдалықтың қамына кіріскен. Бірақ, аяқ астынан жігіт айныған ба, әлде көлденең бір азғырынды араласқан ба, екеуінің жолы айырылып тынды. Амал кем, неке түніне дейін тән құмарлығынан жеңілген апайым жүкті болып қалыпты. Солай, бауырым... Жолбасар дүниеге келген...

Естуің бар шығар, қазақ жолдан туған баланы – «жолдыбай» дейді. Жолдыбайлардың біреуге жиен, біреуге бала, біреуге бауыр болып сіңіп кететіні де бар. Қазақта түкпірлеп түбін қусаң қайсыбір жақсы атаның, «елім» деп еңіреген ерлердің сойы қыздың құрсағына барып табылады. Соноу бағзыда, жоңғармен болған жойқын ұрыстарда әулет қамын ойлаған кемеңгер әжелер немере қыздарын ат беліне қондырып, батырлар тіккен қосқа кіргізіп жібереді екен. Жолбарыс жүректі жолдыбайлардың дені күндей күркіреген батырлардың белінен туған дейді, әлқисса. Бірақ сол жолдыбайлармен қатар көрдемшелер де дүниеге келіп қалатын көрінеді. Мен саған көрдемшелер жайында айтпақпын.

Жарық жалғанға келгені үшін кінәсіз десек те, әйел мен ердің күнәсін арқалап туатын көрдемшелер өсе келе әркімнің орынына таласып, адасқақ тағдыр кешеді екен. Олардың бойында мені мен саған бұйырғанның бәріне қарсылық пен қызғаныш қабат өмір сүреді. Маза таптырмайды. Өртейді. Ол қандай көрдемше десең, айтайын, ол – әдебиеттегі көрдемше. Әдебиет дейтін әлемге аяқ басқан көрдемшелер тым қатыгез, тым қорқау болады. Олардың қорқаулығы сол – қаламгер атаулыны жек көре тұрып, қаламгер бейнесінде өмір сүріп, қаламгер бейнесінде өлгенді армандайды. Сондықтан да ештеңеден тайынбайды.

– Міне, қара, – деп сөзін жалғады жазушы езуіне шылым қыстырып: – Мынау – сенің қолжазбаларың. Сенің қолжазбаларыңды Жолбасар ұрлап алған да күнде сен болып саған хат жазып отырған. О, ол деген сұмдық каллиграфист. Біреудің қолын айнытпай қойып, жазуын да аудармай түсіреді. Ол сенің жазуыңды мұқият зерттеп болған соң, қай әріпті қалай жазатыныңа дейін меңгерген. Сөйтіп, «д» әріпінің басын домалақтап, құйрығын жоғары қайырып, айдарлап жазуды үйренген. Ал «д»-ны бұлай етіп әркім-ақ жаза алса керек. Ол сенің шығарма жазуыңа қарсы болған жоқ, жазуыңды іштей тіледі. Білесің бе, сен құлшына жазған сайын ол шексіз қуанып жүрді. «Жаз, жаза түс», – деп торкөз дәптерге хат қалдырып қоюды да ұмытқан жоқ. Ол сөйтіп сені құлдануды, шығарма жазуға құлша жұмсауды ойлап, жан таппады. Бірақ, жайшылықта жазуыңды жақтырмайтын адамсып жүретін. Ол сенің қорыққаныңды, тығылып жазғаныңды қалады. Сені, тіпті, жынды қылып, ес-ақылыңнан адастыру үшін жасырын хат жазып отырды. Жазуға жан-тәнімен беріліп кеткен кейбір қаламгерді әдебиеттегі көрдемшелер есалаң етіп пайдаланатын сұмдық баяғыдан бар. Есі ауысқан жазушы көрдемшеге бойындағы бар нәрін қалай сығып бере салғанын білмей өмірден өтетін. Алайда, сен күйкі тірліктен кетіп, жазуға шындап бет қойғаныңда, елес-сыңарыңның ешкім емес, өзің екенін білген кезіңде саған: «Қараңды батыр», – деп бұйырды. Ол сөйтіп сенен ұрлаған шығармаларын газеттерге жариялап көрді, сені «ұрлықшы» деп қаралады.

– Апыр-ау, – дедім мен таң қалып, – Жолбасар сөзге ұста болғанымен жазуға жоқ жан еді ғой? Мен оның қолына қалам алып, қара түрткенін көрмеппін.

– Алматыдағы газет, журналдармен байланысың болмады. Оны білемін. Ал, Жолбасар редакцияларға жиі бас сұғып тұратын. Бүркеншек атпен пәлелі, жалалы мақалалар жазатын. Бірақ, жазғанын саған еш көрсеткен емес.

Жолбасар қазір жаңа жемтік іздеп жүр. Мені де ол кезінде жемтік қылмақ болып, шығармаларыма «жиендік» жасаған. Онысынан түк шықпады. Орталықтағы үлкен, басалқы газеттің бетінде маған жала жауып, мемлекетке қарсы етіп те көрсетті. Одан да ештеңе өндіре алмады. Мен әубастан-ақ, Жолбасардың көрдемше екенін сезгем. Өйткені, менің бойымдағы жазушылық қабілет оған да дарыған еді. Амал қанша, кем дарыған екен. Ол сол кемдігінің орнын әлгіндей сұмдық, қиямпұырыс әрекетімен толтырмақ болып әуреленіп жүр.

– Айтпақшы, – деген Байғызов менің көне қолжазбамды қолыма ұстатып тұрып, – мен бұны Жолбасардың қобдишасынан тауып алдым.

Қолжазбамды қолыма алып қарағам: бір кезде ұшты-күйлі жоғалтқан хикаяттарымның соңын ала Жолбасар қалың торкөз дәптердің бар бетін толтырып: «Менікі, менікі, менікі, менікі ...» деп жаза беріпті.

25.05. – 02.06. 2019 жыл. Сағат: 06 00