Есболат Айдабосын: Әдебиет әлеміне Сүлікқараға мініп келдім

– Жақында Талдықорғанда 39 кітаптың тұсаукесері өтті. Осы туралы тарқатып айтып беріңізші? Кімнің қолдауымен немесе қаржысымен шықты дегендей?

– Кітаптардың барлығы Алматы облысы әкімдігінің қолдауымен жарық көріп отыр. Бұл игі шара, Шалбай Құлмаханов әкім болып тұрған кезде белгілі ақын, тіл жанашыры Ахмет Кендірбекұлы ағамыздың мұрындық болуымен басталған екен. Содан беріде тоқтаған емес. Биыл 39 кітап шықты. Соның отыз шақтысы көркем әдебиет десек болады. Арасында фотоальбом, медицина саласына қатысты еңбектер, тарихи тұлғаларға қатысты зерттеулер де бар.

– Сонда жыл сайын 30-40 кітап шыға ма? Бұған дейін біз неге естімей келгенбіз?

– Жыл сайын шамамен осы көлемде кітап шығарылады. Сіздердің биыл естіп-біліп жатқандарыңыз біріншіден әлеуметтік желі, ғаламтордың пайдасынан шығар. Екіншіден биыл жастар шығармашылығына көбірек көңіл бөлінген. Солар әлеуметтік желіде жақсы жарнамалағаннан болар... 39 кітаптың оншақтысы жас ақын-жазушылардың жинағы. Арасында Ерлан Жүніс, Бейбіт Сарыбай, Қанат Тілеухан, Жангелді Немеребай, Мәди Алжанбай секілді жігіттер бар.

– Сонымен қатар биыл тұңғыш рет Жетісу ақын-жазушыларының антологиясы жарық көрді дегенді естідік. Бұл антологияға кімдер кірді?

– Антология екі кітап болып шықты. Бірінде прозалық, екіншісінде поэзиялық шығармалар топтастырылған. Поэзияны Ерлан Жүніс құрастырса, прозаны мен жинадым. Прозалық жинаққа – 34, поэзия топтамасына – 87 автордың шығармасы енді. Ең үлкені 45-те, кішісі 18-де. Шығармалардың жанры, тақырыбы сан алуан. Прозалық жинақтан оқырмандар Серік Әбікенұлы, Дәурен Қуат секілді ағаларымыздан бастап Мұрат Алмасбекұлы, Ырысбек Дәбейдің әңгімелерін, Қанағат Әбілқайырдың сатирасын, Бейбіт Сарыбай, Дархан Бейсенбекұлының балаларға арнап жазғандарын, Қанат Әбілқайыр мен Қойшыбек Мүбәрәктің мистикасын, Мәдина Омардың сиясы кеппеген пьесасын, Шынар Әбілдә мен Шарафат Жылқыбаеваның аудармаларын, Қанат Тілеухан, Есей Жеңісұлы, Айнұр Төлеу, Өміржан Әбдіхалықұлы, Алмас Нүсіп, Ерболат Әбікенұлы, Елдос Тоқтарбай секілді қыз-жігіттердің шығармаларын оқи алады.

– Енді өз шығармашылығыңызға келсек, әлгі 39 кітаптың бірі – сіздің «Сүлікқара». Көп ақын-жазушылар өздерін әдеби ортаға танытқан шығармасының атымен кітаптарын атап жатады. Демек, сіздің әңгімелеріңіздің ішінде өзіңіз үшін шоқтығы биігі «Сүлікқара» болды ғой?

– «Іштен шыққан шұбар жыландарды» бөле жармаймын. Әрқайсысының орны бөлек мен үшін. Әрбірінің көтерер жүгі, айтпақ ойы, өзіндік стилі бар. Кітаптың «Сүлікқара» аталу себебін сұраған адам көп. «Қыздарға қызықсыз болып қалмай ма?» деп алаңдаған ағаларым да болды. Әрине «Қызыл сақа», «Тибет аруы», «Ұлыма» секілді әңгімелерімнің атымен де атай салуға болар еді, бірақ «Сүлікқараға» бүйрегім бұрды да тұрды. «Сүлікқара» хикаятында тазалық, балалық бар, сағыныш, мұң бар. Бастысы онда өзім бармын, өзімнің балалық шағымның бір бөлшегі осы әңгімеде жатыр. Сондықтан әдебиет әлеміне жаяу келмей, Сүлікқараға мініп келейін дедім.

– Бұл хикаятыңызды елден жырақта, оқуда жүргенде жазғаныңыздан хабардармын. Жалпы, шетелде оқу арқылы немесе шетел әдебиетін оқу арқылы қазақ әдебиетінің артықшылығы мен кемшілігін сезінетін шығарсыз?

– Бұл сұрағыңызға экономика тілімін жауап беріп көрейін. Әдебиет деген руханияттың үлкен бір нарығы делік. Ол нарықтың тауар өндірушісі –жазушы, тұтынушысы – оқырман. Ал Жазушылар Одағы, Пен Клуб секілді бірлестіктер мен әдеби агенттіктер, жекелеген мүдделі тұлғалар менеджер қызметін атқарады. Әдебиетке ақша салып, қолдаған, түрлі байқауларды өткізуші қалталы азаматтар мен әкімдік, министрлік, партия секілді ресми мекемелерді шартты түрде инвестор деп атай салайық. Әлбетте, ішкі нарықты өз өніміңмен қамтамасыз етіп, ешкімге ештеңе бермей, ешкімнен ештеңе алмай, томаға-тұйық, тас бүркеніп жатып алуға болады. Бірақ ондай нарық өспейді, өнбейді. Іштей тоқырауға ұрынады. Сондықтан да экономикадағы мемлекетаралық алыс-беріс секілді ұлт әдебиеті де өзге елдермен үнемі қарым-қатынаста болуы керек. Яғни өзіміздің мықты дүниемізді өзгелерге экспорттауымыз керек, әрі олардың жаухарларын импорттауға тиіспіз. Бұл рухани интеграцияның заңдылығы! Біздің отандық тауарлардың (шығарма, кітаптың) сапасы жаман емес. Біреуден артық, біреуден кем, өзіндік ерекшелігі, стилі, ұлттық бояуы бар әдебиет. Яғни тауар өндірушінің (жазушының) еш кінәсі жоқ. Олар жазды, жазып жатыр, жаза да береді. Тек солардың өндірген тауарын өзіміз ғана тұтынамыз, өз шығармамызды өзіміз ғана оқимыз. Біздің басты кемшілігіміз – сол. Отандық әдебиет нарығына сырттан импорт ағылып құйылып жатыр ал экспортымыз мардымсыз. Яғни біздің әдебиет нарығында «өндірушіден» өзге «менеджмент», «инвестор» секілді тетіктер дұрыс жұмыс істемейді. Жұмыс істесе де нашар істейді, шетелдік бәсекелестеріне белдеспей жатып беріле салған. Нәтижесінде штелдіктер өздерінің мықтысын да оқытты бізге, мықты емесін де «мықты қылып көрсетіп» оқытамыз деп ентелеп тұр. Ал біз осы күнге дейін әлемге бір шығарманы оқыта алдық па?!

– Әлем таныған Әуезов, Абайымыз бар...

– Абай дейсің-ау Айжан... 2012 жылы Ресейде болған «Окупай Абай» деген наразылық дүмпуін білесің ғой. Сол кезде орыстың қоғам белсенділері не деді?! Навальный деген оппозиционер саясаткер біздің бас ақынды «непонятный казах» деп келеке қылды. «Едем на чистые пруды к памятнику непонятному казаху» деп жазды, өзгелерді сол жерге жиналуға шақырды. Артынша жұрттың «белгісіз қазаққа» деген қызығушылығы оянды, кітапхана, ғаламтордан оның өлеңдерін іздеді. Ақыры оның аудармаларын тапты, өлеңдерін оқыды. «Белгісіз қазақ» деп менсінбей жүргені ұлы ақын, ойшыл тұлға екенін орыс қоғамы мойындады. Мойындап қана қоймай оның отты жырларын саяси қару ретінде қолданды. Бұл нені көрсетеді, біз басқаны айтпағанда «қазақтың бас ақынын» өзге түгіл өзіміздің көршімізге таныта алмай жатырмыз. Білсе де әдебиеттің айналасындағы тұлғалар ғана білер.

– Осының себебі неде деп ойлайсыз? Аударма аз болса да бар ғой. Бұрынғы аудармаларды айтпағанда соңғы жылдары Дулат Исабековтың еңбегі Лондонда ағылшыншаға аударылды.Әбдіжәміл Нұрпейісовтың «Қан мен тер», «Соңғы парыз» романдары ағылшыншаға аударылып АҚШ та тұсаукесері болды. Бірер жыл бұрын Қазақ ПЕН клубы «Менің атым – Қожа» мен Мұқағали Мақатаевтың өлеңдерін, Смағұл Елубайдың «Ақ боз үйін» ағылшын тілінде сөйлетті. Жақында ғана Дулат Исабековтың шығармашылық кеші Мәскеуде өткелі жатыр дегенді оқыдым.

– Біз осы күнге дейін «Абай жолы» эпопеясы дүние жүзі халықтарының 116 тіліне аударылған, бәлен қаламгердің шығармасы бәленше тілде сөйледі, біздің жазушыны ағылшын оқырмандары мойындады, өйтті-бүйтті» дегенді мақтанышпен айтып келдік. Бірақ «Ол кітаптың насихаты қай деңгейде болды, қаншалықты оқылды, жергілікті халық қалай қабылдады?» деген сұрақтарды айналып өтеміз. Яғни тағы да экономика тілімен айтқанда, біз тауар өндіреміз де, шетелдің дүкеніне апарып, сөресіне қоямыз. Өзіміз оны саудалауға асықпаймыз, сырттай ғана бақылап тұрамыз. Оны жарнамалау ісімен айналыспаймыз, оның ерекшелігін жергілікті жұртқа түсіндірмейміз. Сол себепті олар да бейтаныс дүниеге жолай қоймайды. Біздің кіл мықтылардың кітабын тізіп қойып, қасына орыстың ортақол қаламгерінің кітабын қойыңызшы батыс оқырманы әлгі орыс кітабын алады. Өйткені әлемде орыс әдебиеті, ағылшын әдебиеті, француз әдебиеті деген бренд қалыптасқан. Сол бренд олардың сапалы да сапасыз да тауарына қызмет етеді.

– Әңгімеңізді аударма мәселесіне әкеліп тіредіңіз. Ана жолы тап осы сұрақ туралы біздің порталда пікірталас болды. Ақын Тоқтарәлі Таңжарық «қазақ әдебиетін шет тілдеріне аудару қажет» деп мақала жазып еді, артынша жазушы Арман Әлменбет оған өз наразылығын білдірді. Сіздің бұл туралы пікіріңіз қандай?

– Тоқтарәлінің жастарды шетелге жіберу керек деген ойын қолдаймын. Бүгінге дейін Қазақстанда шетелдіктермен өз саласы бойынша ағылшын тілінде сөз таластыра алатын экономист, қаржыгер, саясаткерлер дайындалса дайындалған шығар, бірақ бір де бір әдебиет өкілі шыққан жоқ. Бізге сапалы аударма жасай білетін маман керек, біз ол маманды шетелден іздемеуіміз керек, өз ішімізден дайындауымыз керек. Неге президенттік «Болашақ» бағдарламасы бойынша әдебиетші-аудармашылар дайындамасқа?! Неге әдебиетке араласып жүрген, шет тілдерін игерген жас қаламгерлер арасынан іріктеп алып, шетелде оқытпасқа? Қазақ жазушылары арасынан ағылшын тілінде шығарма жаза алатын, қазақшадан ағылшынға көркем аударма жасайтын қаламгерлер шыққан кезде аударма саласының көші түзеледі деген ойдамын. Ал кімдерді шет тілдеріне аудару керек дегенде пікірім басқаша. Тоқтарәлі, Әуезов, Аймауытовтардан бастайды ғой, меніңше бірінші кезекте көзі тірі жазушылар аударылу керек. Тірі болғанда да, шетелге 40 пен 60 жас аралығындағы бойында қуаты бар жазушыларды насихаттауымыз керек.

– Неге?

– Өткен ғасырда Лениндік сыйлыққа қырғыз әдебиетінен екі қаламгер қатар ұсынылады. Бірі – жас, екіншісі – қарт. Жасы – Шыңғыс Айтматов, қарты – қырғыздың рухани ақсақалы Түгелбай Сыдықбеков. Екеуі де мықты. Бірақ Сыдықбековтың десі басым. Әдебиетке сіңірген еңбегі бар, әрі сыйлықты беру жөніндегі комиссияның Орталық Азиядан енген жалғыз мүшесі Мұхтар Әуезовтің сыйлас досы. Ұсынып отырған «Тау арасында» деген дилогиясы да осал емес. Комиссия ары қарап, бері қарап «қорытынды сөзді сіз айтыңыз, екі шығарманы да түпнұсқадан оқыдыңыз» деп Мұхтар Әуезовке салмақ салады. Сонда Әуезов, «Жәмиләны» лайық көріп, жап-жас Шыңғысқа бәйгені алып береді. Неге? Өйткені Шыңғыс жас, осы сыйлықтың арқасында біраз жерге барсын, қазақ пен қырғыздың әдебиетін біраз жерге сүйресін деген ниет болған. Бұл ойын кейіннен Түгелбай досына айтқанда, ол кісі де Мұқаңның көрегендігін мойындаған екен. Екеуміз де базардан қайтқан адамбыз, біз алсақ жеке басымыздан басқаға пайдасы болмас. Ал Шыңғыстың болашағы алда, оның сыйлығы тұтас ұлттың әдебиетіне олжа салады деп батасын берген. Біз де қазақ әдебиетін шетелге насихаттағанда осы тұрғыда қарау керек.

– Арман Әлменбеттің «Дәл қазір әдебиетті аударудың қажеті жоқ, насихаттап әуре болмайық, мықты ел болып атағымыз шықса өздері-ақ аударып алады" деген ойы да шындыққа жанасатын сияқты?

– Біз егер орыс, қытай, түрік секілді ірі мемлекет болсақ солай істеуге болатын шығар. Біз кішкене ғана елміз ғой. Ал әдебиеттің тағдыры ұлттың тағдырымен өзектес. Біз секілді шағын ұлттың әдебиеті үлкен ұлттың нарығына өздігінен шықпайды. Біздің мықтыларды оларға апарып таныту керек, біздің жүйріктер олардың бәйгесіне қатысу керек. Димаш Құдайбергенді Ертай Нүсіпжанов деген азамат жетектеп апарып қалың қытайдың сахнасына шығарды ғой. Сондай жұмыстар істеліну керек. Әрине әдебиеттің жолы ән өнеріндей емес, ұзақ уақыт, мол қаржы қажет. Дегенмен ниет болса бәрін істеуге болады. Сол кезде қазақ әдебиетінің де өз «Димашы» шығып қалар бұйыртса!

– Қазір әлемдік бестеллер кітаптардың бәрінен телеграфтық стильді көруге болады. Мүмкін, Қазақ әдебиетіндегі көпсөзділікті азайту керек шығар?

– Біріншіден, сіз айтып отырған «көпсөзділік» дегеніміз не? Мылжыңдық па, әлде суреттеуі басым әдеби тіл ме?! Егер оқырманды шаршатар мылжыңдық болса одан арылуымыз керек. Екіншіден, бейнелі тіркес, көпсөзділікпен күресудің қажеті жоқ және оны сақтап қалауымыз керек деп тырыштану да орынсыз. Уақыты келгенде қазақ әдебиеті сіз айтып отырған стильмен жазылады. Оған қарсы тұра алмайсыз. Ол – процесс, ол – ағыс. Ағысты уақытша тежеуге болатын шығар, бірақ бәрібір саңылау тауып бөгетті бұзып кетеді. Қазір қазақтың тілі күн санап құнарын жоғалтып бара жатыр. Мысалы бүгінгі жас жазушылардың арасынан Әуезовтің, Кекілбаевтың тілін таба алмайсыз. Форма, сюжет, оқиғаны шиеленістіру жағынан ұтса, ұтып кетер бірақ тілге келгенде шендесе де алмайды. Неге? Өйткені бізде ұрпақ алмасқан сайын, тіліміз сұйылып барады. Оны жасырудың қажеті жоқ. Болашақта бұл процесс екі-үш есе қарқынды жүреді. Алдағы 10-20 жылда үш тілді, екі қаріпті елге айналамыз. Үкіметтің қазіргі қазақшасының өзі калька аударма, ол біртіндеп БАҚ-қа қарай ойысып бара жатыр, әдебиетке де келер бір күні. Сөздік қорының 30 пайызы орысша, 30 пайызы ағылшынша, 40 пайызы қазақша қалыптасқан «Сағадиевтің оқушылары» ержетеді. Сол буынның ішінен өз жазушылары шығады. Олардан құнарлы тіл талап ете алмайсыз. Олардың тіл білу деңгейі қазіргі ең жұтаң жазушыдан да төмен болады. Сол кезде «көпсөзділіктен арылу» туралы әлдекімдердің арманы орындалады. Тақылдаған телеграфтық тілге түбегейлі ойысамыз.

– Сіздің шығармашылығыңызға қайта оралсақ. 2015 жылы «Алтын қалам» әдеби конкурсында балалар және жасөспірімдерге арналған шығарма бойынша үздік болыпсыз. Балалар әдебиеті – кенже қалған жанрдың бірі. Қазір балаларға арнап не жазып жүрсіз?

– Балалар мен жасөспірімдерге арнап төрт әңгіме жазған екенмін. Оқығандар жақсы деп бағалады. Өзіме де ұнады. Бірақ жеті жастағы балама түсіндіре алмадым, әрбір тұсын ежіктеп отыруға тура келді. Яғни оның рухани сұранысы басқа. Байқасам, менің әлгі төрт шығармам да өзімнің балалық шағымнан алынған екен. Оны замандастарымның мақтап жатқан себебі олар өздерінің балалығын көрген, таныс оқиғалар, таныс кейіпкерлерді есіне алған. Сонысымен олардың жүрегіне орнықты. Ал бүгінгі баланың қабылдай алмайтыны ол үшін таңсық, бөтен әлем, ертегі секілді дүние. Өзін, өзін қоршаған әлемді көре алмады. Сол себепті қызықпады. Біздің басты қателігіміз осында ма деймін. Өзіміздің балалық шағымыз туралы жазғанымызды балалар әдебиеті санап жүрміз, бүгінгі жас оқырманның талап, талғамын ескермейміз. Сондықтан әзірге ат басын іркіп тұрмын. Жалпы соңғы кезде балаларға арнап жазылған бір ғана дүние көңілімнен шықты. Ол – Әділбек Ыбырайымұлының «Мәңгелия» деген әңгімесі. Бүгінгі жасөспірімдерге осындай дүниелер керек.

– Сіз әдебиетке журналистикадан келдіңіз. Нақты айтқанда тележурналистиканың өкілісіз. Әлі де сол салада қызмет етесіз. Журналистикада жүргендердің тілі қасаңданып кетеді деген пікір бар. Келісесіз бе?

– Өзгені білмеймін, өзіме телеарнадағы қызмет тіл ұстартуға көп көмектесті. Телеарнаның жаңалықтар қызметінде жұмыс істедім. Ондағы жасайтын сюжеттің ұзақтығы 1,5-2 минуттың аралығында болу керек, апталық шолу 5-6 минут. Ауқымды бір тақырыпты сол уақытқа сиғызуың керек. Ақпаратты сығымдайсың, артық сөз қолданбайсың, әрбір секундты тиімді пайдалуға тырысасың. Әрі сонымен бірге, сюжетті қызықты қылып, көтерген мәселеңді көрерменге жан-жақты түсіндіріп үлгеруің керек. Осы тәжірибе әңгіме-хикаят жазуда маған көп көмектесті. Телеарнадағыдай сөздің жазылуымен қатар айтылуына көңіл бөлемін, әрбір шығармамды күбірлеп, дауыстап оқып отырып жазамын. Бос сөз, қажетсіз эпизодтарды жібермеуге тырысамын.

– Өзіңіз ортайғанда айналып келіп қайтадан оқитын қандай жазушыны немесе қандай шығарманы атай аласыз?

– Ана жолы Димашқа қытай журналистері осы тәрізді сұрақ қойған екен. Димаш «Абай жолын» айтыпты. Басқаларды қайдам, өзім шын қуандым. Естуімше, содан кейін Димаштың фанаттары «Абай жолын» іздей бастапты. Бір ауыз сөздің құдыретін көрдіңіз бе? Димаш қазақ әдебиетіне жақсылап тұрып жарнама жасап берді. Қайбір жылы президент Т.Драйзердің «Қаржыгерін» оқыдым дегенде елдің бәрі сол кітапты іздеп кетіпті деседі. Яғни бұл сұрақтың жауабы – жауап қана емес, қып-қызыл жарнама. Бізді қойшы, дуалы ауыздардан шыққан сөздің әсері мол. Сондықтан батыс пен шығыстың классиктерін тізіп беретіндер қазақтың марқасқаларын да ұмытпаса екен деймін. Сөзім жұтаңдап, көңілім ортайып бара жатса маған қорек беретін қазақ әдебиеті. Ал шетел әдебиетінен ой аулаймын, жаңалық іздеймін. Өз замандастарымның да жазғанын қадағалап отырамын. Кейде жазуға зауқым соқпай, қожырап кететінім бар. Ондайда Мағауиннің «Мені» мен Джек Лондонның «Мартин Идені» секілді ғұмырбаяндық шығармаларды оқимын. Екеуі де қаламгердің қалыптасу жолын суреттейді. Сонымен бірге жазушының жазуға деген құлшынысын арттырып, намысын жанитын қайрақ іспетті дүние. Тұрмыстың түрлі кедергісіне қарамастан олар бүйткенде менің Мұным не тәйірі деп, өзімді жігерлендіріп қайта кірісемін.

- Жалпы жақсы жазушы болу үшін, жақсы оқырман болу керек пе?

– Әрине көп оқығанның пайдасы болмаса зияны жоқ. Бірақ бұл да қатып қалған қағида емес. Өзің куә болған бір оқиғаны әңгіме қылып өру үшін міндетті түрде әлемдік классиканы тауысу керек деген ой тумауы тиіс. Әдеби білімдарлық пен суреткерлік екі басқа дүние. Біз кейде соны шатастырып алатын секілдіміз. Қаламгерді сөйлеген сөзі, берген сұқбаты, оқыған кітабы, айтқан пікіріне қарап бағалап жатамыз. Кім, батыс пен шығыс алыптарынан цитата келтіріп, көсіліп сөйлеп, білімді болып көрінсе соны мықты санаймыз. Бірақ сол «мықтының» өз шығармашылығында не бар екен деп ізденсең, түк таппай қалатының бар. Яғни ол суреткер емес. Әдебиет әлемінде адасып жүрген адам. Оның жолы ғылым, әдебиеттану, сын өнері. Жазушы оқығанымен емес, жазғанымен бағаланады. Спортшы секілді... Спортшының қалай дайындалғаны, қандай ас ішкені, кімдерден тәлім тергені бізге маңызды емес, бізге керегі жарыста көрсеткен нәтижесі. Қаламгер де сол секілді, әдебиеттен алғанымен емес, бергенімен мақтануы тиіс!