Нұрдәулет Ақыш: Оқырман уақытын үнемдейміз деп әдебиетке қиянат жасамау керек...

- Нұрдәулет аға, сіз - қазіргі қазақ жазушыларының арасында өзіндік қолтаңбаңызбен назар аудартып келе жатқан прозашылардың бірісіз. Барлық шығармашылығыңызбен жете таныспын деп айта алмаймын. Бірақ өзім оқыған әңгіме-хикаяларыңыздан әсер алып, ойға бататыным рас. Шығармаларыңыздың оқыған адамның сезім күйінде белгілі бір із қалдыруының себебі неде? Автор ретінде жауап берсеңіз.

- Қандай да бір көркем туынды оқырманды самарқау қалдырмайтын болса, оның жаман жазылмағаны. Сол жағынан келгенде, менің жазушылық ұстанымында, бәлкім, көңіл бөлуге тұрарлық бір қырлар бар шығар. Оның себебі менің мықтылығымда деп айтқым келмейді. Бірақ кейбір дүниелерім көркемдік талаптар деңгейінен табылып жатқан да болар. БАҚ беттері мен эфирлерде беріліп жататын пікірлер, оқырмандар лебіздері осылайша ой түйіндеуге жетелейді.

- Байқауымша, сіздің шығармашылығыңыз үнемі дерлік әдеби сынның назарында болып келе жатыр десем, артық айтқандық емес болар. Бірақ барлық жазғандарыңызға талдаулар жасалып отырмаған да сияқты. Мысалы, баспасөз беттерінен адал махаббаттың шырғалаңы жайлы сыр шертетін «Ұлы ғашықтар ұрпағы» повесіңіз жайында пікір оқымаппын. Бас-аяғы жинақы бұл повесіңіздегі бейнелі сөйлемдер, үзілмейтін лирикалық сарын, ширыққан сюжеттің тосын шешімі, кейіпкерлердің құбылған жан дүниесі, бәрі махаббат деген ұлы сезімнің қандай екендігіне жауап береді. Сіз осы туындының оқиғасын қайдан алдыңыз? Жалпы сюжеттік желілерді қайдан аласыз?

- Мен шығармаларымның материалдарын екі тараптан жинақтаймын. Бірі араласқан адамдардан естіп білгендерім, екіншісі өз басымнан кешкендерім. Аталған туындыны мен өзім көріп, білген оқиғаларды тек көркемдік талаптарына орай бейімдеп жеткізген болатынмын.

- Аға, бір сұхбатыңызда «Авантюралық роман жазу мақсатым, тіпті фабуласы да дайын» депсіз. Сол дүниеңіз оқырмандарға ұсынуға дайын болды ма, әлде...?

- Ондай әңгіменің болғаны рас, менің жақсы көретін бір журналист інішегіммен сырласып отырып, шығармашылық мақсатымның бір шетін айтып қойыппын. Жоспарымды алдын-ала жариялап отыру менің шығармашылық ұстанымыма, өмір сүру стиліме де келмейтін нәрсе болатын. Өйткені осылай істеймін деген тіршілігің ары қарай оқырман көңілінен шықпай жатса ұят қой. Бірақ осындай мақсаттың бары рас. Тек осы шығармашылық жұмысымның ары қарай қалай дамитыны жөнінде сөз өрбітпей-ақ қойсам деймін. Оқырман үшін әзірше құпия бола тұрсын.

Тағы оқыңыз: Қазақ прозасына миф керек пе?

- Негізі бізге осы жанр қажет сияқты көрінеді. Өйткені, қазіргі әлемдік бестселлерлердің көбі авантюралық романдар ғой. Адамдар көркем әдебиеттегі баяндау мен ұзын-сонар суреттеуден гөрі мотивация беретін дүниелерді көп іздеп оқитыны анық болып тұр ғой?

- Солай екені рас. Оқырман ретінде өзім де қолым босай қалса, осындай шығармаларды оқып, белгілі бір мөлшерде қиялымды шарықтата эстетикалық ләззат алатыным бар. Тек туынды көркемдіктің негізгі талаптарына сай болғаны оңды. Жанр табиғатын малданып, қалай болса солай жазыла салған дүниелердің берер әсері де солғын болмақ.

- «Қазір классиканы – әдебиеттің, ойдың айналасындағы ат төбеліндей оқырмандар ғана қажет етеді» деген пікірді көзім шалып қалды. Сіз бұл пікірмен қаншалықты келісесіз?

- Толық болмаса да, шындыққа жақын пікір. Бұл бағытта арнайы зерттеу жұмыстарын жасамағандықтан, үзілді-кесілді ой түйе алмаймын. Бірақ та осындай өзі саны азайып келе жатқан оқармандар қауымының арасында осындай тенденцияның бар екенін жоққа шығармаймын. Жалпы классикалық дүниелерді әдебиеттен дайындығы бар, көркем шығарманың нәрі мен дәнін түсініп, бағалай алатын оқырмандар тобының оқығаны абзал.

- Бір жағынан бұл пікірдің астарында Таласбек аға айтқандай «сөздің девальвацияға ұшырауы» жатқан сияқты деп ойламайсыз ба?

- Иә, көркем сөз өнерінің табиғатын обьективті түрде бағалау жағы уақыт өткен сайын әлсірей түсіп келе жатқандай. Бұндай жағдайды кейінгі буын қалам иелерінің жазғандарынан ғана емес, оларды талдауға арналған әдеби сын мақалалардан да байқауға болады.

- Қазіргі әдебиетке келіп жатқандардың арасында телеграфтық стильді қолданатындар да бар. Тақыл-тұқыл, қысқа. Бұл оқырмандардың уақытымен санасу ма, қалай өзі?

- Жоқ, олай емес, бұл бар жоғы жазуға талап қылып жүргендердің шығармашылық әлеуетінің қандай деңгейде екендігін ғана білдіретін құбылыс. Оқырман уақытын үнемдейміз деген желеумен қазақ әдебиетінің қалыптасқан көркемдік үрдістеріне, жеткен көркемдік биіктеріне қиянат жасауға хақымыз жоқ. Осындай тақыл-тұқыл, қысқа сөйлемдермен жазатын жас жазушылардың кітаптарында жазылған аңдатпаларды оқып көріңіздерші. Солардың бірталайында «Талантты жазушының қалыптасқан өз стилі бар» деген сыңайдағы асыра мақтай жазылған бағалауларды оқисыз.

- Біздің жазушылардың кейіпкерлері неге әлі ауылда жүр?

- Өйткені қазіргі жас буын қаламгерлердің де басым бөлігі сол ауылдан шыққандар ғой. Әркім өзі өсіп-өнген, өзі шыққан ортаны келе-келе өмір барысында араласқан ортадан гөрі жақсырақ білетіні табиғи нәрсе. Ендеше ауыл тақырыбын жаза береді деп ондайларға кінә артуға болмас. Екінші бір шығармашылықұ бөгесін қала тақырыбына келгенде, қазақтың байырғы көркем тілінің табиғаты өзінің бояу-нақыштарымен толығымен жарқырап көріне алмай қалады.

- Жалпы, сіздің қалам ұстауыңыздың себебін әрі замандастарыңыз тіршіліктің жүгін көтере алмай, әдебиеттен кетіп қалған кезде де, қаламға адалдық танытуыңыздың да себебін білсек?

- Менің де адалдық таныта алмай, әлсіздікке бой ұрған шығармашылық кезеңдерім болды. Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары мен екі мыңыншы жылдар аралығында, нақтырақ айтқанда, тура он бір жыл бойы көркем туынды жазуға ден қоймай кеттім. Тек еріксізден еріксіз бірер рет шабыт қысып, қалам түрткенімді айтпағанда. Күнкөрістің қамымен, күйкі тіршіліктің жалына жармасумен шектелдім. Менің өзім әу бастан қалап алған прозаға қайтадан оралуыма көрнекті ақынымыз, бұл күнде марқұм болған Қадыр Мырзалының бір ауыз сөзі себеп болды.

Бір күні көшеде кездесіп қалғанымда, ол кісі: «Нұрдәулет соңғы кездері сен де жазушылықты қойып кеткенбісің? Шығармаларың еш жерде жарияланбайды ғой» деді амандық-саулықтан кейін. Мен өзімнің орташа ғана жазушы екенімді, ондайлардың жазбай кетуі оқырманды былай қойғанда, өздері үшін де өкініш емес қой деген сыңайдағы бірдемелерді айттым. Сол сәтте Қадыағаң: «Бұлай ойлауың дұрыс емес. Сенің өзіңнің қалыптасып қалған көркемдік машығың бар. Әдебиетке обал жасама. Ал, қолыңа қаламыңды» деді қолымды ұстаған күйі шүңіректеу көздерімен қадала қарап.

Қаржы тапшылығын көріп, қанша қиналсам да, әр кезде естіген немесе өзім көрген оқиғаларды қағазға түртіп қойып жүретінмін. Өзімнің көркемдік бағытындағы қиялдарға ерік беруді тоқтата алмаған екенмін. Ақын ағаның әлгі сөзінен соң, уақытым болғанда, ықыласым ауған сағаттарда шығармашылық бағыттағы бұрынғы жұмыс істеу жүйемді қайта таптым.

- Ал қалыптасқан қаламгер ретінде қазіргі қазақ әдебиетінің аяқ алысы туралы не айтасыз?

- Көркем әдебиетімізді жасау үрдісі тоқтап қалған жоқ, тарихи рух пен замана шындығын жеткізуге тырысқан жаңа туындылар көптеп өмірге келуде. Тек осы орайда әдебиетіміздің бұрынғы жеткен көркемдік асуларынан ылдилап төмен түсіп кетпесек екен деген тілекті ғана айтқым келеді.

- Стиль жайында сөз қозғап жатырмыз. Сіздің әдеби ағымдар жайлы ойыңызды да білгіміз келеді?

- Иә, көркем сөз әлемінде бұрыннан бар түрлі ағымдардың қайтадан жандана бастауы байқалады. Әсіресе осы жиырма бірінші ғасыр бастағаннан бері «модернизим», «постмодернизим» деген сөздер қалам ұшына жиі ілінуде. Кейбір сыншылар мен зерттеушілердің сендіріп айтқан пікірлеріне қарағанда, жалпы табиғаты осы ағымдардың талаптарына сай келетін шығармалардың тәуір жазылғандары да бар екен. Бірақ осындай форма қуып жазылатын дүниелерге аса сақтықпен, мұқияттылықпен бару керек деп ойлаймын. Өйткені оларды көркемдік талаптары белгілі бір мөлшерде бұзылғандары ұшырасып жатады. Кең терілі проза белгілі бір мөлшерге дейін олардың құйтырқы табиғатын көтере алуы ықтимал. Ал сөз падишасы поэзияның кінәмшіл екенін ұмытпағанымыз абзал. Ақындардың кейбіреуі постмодернистік үлгімен жазамын деп өлең-жырларын ақсатып алуда.

- Әртүрлі әдеби ағымдардың тенденциясын мойындамау – әдебиетіміздің тынысының тарылуы, ізденістің жоқтығына алып келмей ме?

- Алдында айтылған ой ұшқынын тағы қайталайын, мәселе көркемдікті шеберлікпен игере білуде. Қай ағыммен жзсаң да, сөз өнерінің эстетикалық биігіне көтелілуге тырыс. Егер талантың жетпесе, мода болып кеткен қаншама ағымдарға қарай аунатсаң да, көркемдігі кенеусіз туындының эстетикалық ләззат бере алмайтыны анық.

- Қазақ халқының басынан өткен нәубет жылдарының бірі – ашаршылық жайлы көлемді біраз шығармалар бар екені белгілі. Бұл тақырыпқа сіз де бардыңыз. Тіпті қаламгерлердің де, оқырман қауымның да аузына алдымен ілігетіні сол «Рахымсыз көктем» екен. Тақырып бір болғанмен әр қаламгердің өз айтары бар ғой?

- Иә, қарап отырсаң, бұл күнде жазылмаған тақырып кем де кем. Қай қаламгер болсын, сол бұрын игерілген тақырыпқа келгенде құйтақандай болса да, бірдеме айтып көрейін деп келеді ғой. Мен де ашаршылық тақырыбына сондай оймен келіп едім.

- Әдеби басылымдарды парақтап отырсам «Рахымсыз көктем» тек 2014 жылы «Жұлдыз» журналына жарияланған екен. Сонда бұл шығармаңыз кейінгі кездерде жазылған ба? Көбінің осы шығармаңызды атағанын естігенде: «Сонда қаламгер ағамыздың әдеби ортаны мойындатқан немесе әдебиетке алып келген қай шығармасы болды екен»- деген ой келді?

- Бұл қойып отырған сұрағың өзі екі мәселені қамтиды екен. Иә, бұл айтып отырған шығармам 2012-2013 жылдары өмірге келген. Ал мені әдеби орта жазушы ретінде әр жылдары кезең-кезеңімен мойындаған секілді. Мәселен, мен туралы алғаш пікір айтқан адам Бердібек Соқпақбаев еді. Ол кісі менің «Қоңыр өгіз» деген әңгімем туралы жақысы лебіз қалдырды. Бірақ өзім ол шығарманы маңдайы жарқыраған негізгі дүнием деп айта алмаймын. «Нағыз әже қайда?» деп аталатын әңгімем жарияланғанына көп жылдар өткен соң, мектеп оқулықтарына енді. Әдеби орта емес, педагог ғалымдар мойындапты. Оқырмандар мен әдеби ортада кеңінен танылып, республиканың Мәдениет министрлігінің бәйгесіне ие болған туындым «Жатақхана қыздары» атты повесть болатын. Ол 1990 жылы жарық көріп, қайта басылмаса да, осы күнге дейін аталып келеді.

- Жалпы, кеңес кезіндегі жабық тақырыптың бірі – зұлмат жылдары қазақ әдебиетінде қалай көрініс тапты? Осы тақырыпты қаламгерлер қаншалықты аша алды деп ойлайсыз?

- Бұл тақырып әр қырынан жан-жақты ашылған және ол туралы жазылған шығармалардың арасында көркемдік деңгейі талапқа сай келетіндері де аз емес.

- Бұл қазақ әдебиетіндегі тақырып аясындағы әңгіме ғой. Енді сюжетке келейікші. Осыған дейінгі жазған шығармаңыздың сюжеті өзге бір қаламгердің шығармасының сюжетіне ұқсап кеткен кездері болды ма?

- Өзім оқыған тақырыптас шығармалардың арасынан дәл «Рақымсыз көктем» хикаятының сюжетіне ұқсастығын әзірше кездестірген жоқпын.

- Аға, сіздің шығармашылық мүмкіншілігіңізді толық көрсеткен, өзіңіз үшін шоқтығы биік шығармаңызды атай аласыз ба?

- Меніңше, осы аты аталған туындыдан да менің прозашы ретіндегі біраз мүмкіндігім көрінеді деп білемін. Онда астарлы идея да, қызықты оқиға да, қырланған кейіпкерлер мен қоғамдық, моральдық және тарихи бағыттағы тартыстар да бар ғой деп ойлаймын. Одан кейін, «Жатақхана қыздары», «Сезім жетегіндегі жігіт» тәрізді туындыларды шабытты күйде отырып жаздым-ау деймін.

- Сізді жазушы ғана емес, ғалым, сыншысыз. Ал енді сыншы ретінде соңғы рет кімдердің шығармашылығына талдау жасадыңыз?

- Әдебиеттанушы болғаннан кейін, қазіргі жазылып жатқан шығармаларды оқымасаң, уақыт тынысын аңғармай қалуың ғажап емес. Өзім прозашы болғаннан кейін де, осы жанрдағы ғылыми жобаларға да қатысып қоямын. Соңғы кезеңде қазақ жазушыларының шығармаларынан оқып, талдау жасағандарымның Ә.Оспановтың «Наркескен», Қ.Жұмаділовтың «Көкжал», Р.Отарбаевтың «Біздің ауылдың амазонкалары», Ұ.Бегімбетовтың «Сартай батыр», Е.Тоқтасынұлының «Сахара сыры» және басқа да прозалық дүниелер бар.

- Ал жастардан ше? Жас жазушыларға көңіл бөлген кездеріңіз болды ма?

- Артымыздан ерген жастар – әдебиеттің болашағы. Олардың да аяқ алыстарын аңдап отырғанды жөн көремін. Атап айтатын болсам, Н.Абдырақынның, С.Шәкерұлының, Дархан Бейсенбектің, Қанат Әбілқайырдың, Айгүл Жұбаныштың, Ә. Байбосынның, Алмас Нүсіптың және басқалардың кейінгі шыққан кітаптарын оқыдым, ішінара пікір білдіргендерім де бар.

- Былай қарасаңыз, сын әдебиеттің сүзгісі болу керек қой. Біздегі сын жоқ екені рас, бар десеңіз оның солқылдақтығын қайда қоясыз. Суреткердің шығармасынан гөрі жеке басына қатысты айтудан арыға аспайды. Содан ба, өнімді жазып жүргендер мен графомандарды, поэзия мен публицистиканы айырмай жатқанымыз?

- Иә, әдеби көркем сынға деген қалыптасқан классикалық көзқарас та сонғы оншақты жыл беделінде өзгерген сияқты. Теорияға сүйенген сауатты талдаудан гөрі автордың жеке басына қатысты әңгімелердің айтылып кетіп жататынын жоққа шығара алмаймын. Жарияланып жатқан сындардың кейбірінің сауатсыздығы көрініп тұрады. Жақсы мен нашардың ара жігін ажырата алмай қаламыз. Кеңес дәуірінде жазылған сындардан үлгі алмаймыз десек, бүгінгі таңда басқа тілдерде жарық көріп жатқан сыни шығармаларды оқта-текте оқып тұрсақ қой.

- Рюноскэ Акутагава «Шіркін, жапон жазушылары өздерінің сөйлегеніндей жаза алса ғой!» деп армандаған екен. Ал сіз қазақ жазушылары туралы нені армандайсыз?

- Бұл пікірдің қазақ жазушыларына келе қоймайтын тұсы бар. Өйткені қаламы жүйрік кейбір жазушыларымыз сөйлегенде шорқақтау. Керісінше, шешен сөйлеп келіп, жазған кезде шоқырақтап қалатындары да бар. Менің арманым – қазақ әдебиетін дүниежүзі оқырмандары мойындайтын күн туса екен деген ойдың айналасында. Ол үшін тәуір деген дүниелерімізді ағылшын тіліне аударып, жариялай беруге мүмкіндік молайса.