Мо Янь. Мен - кінәлімін

(Сұхбат)

- Мо мырза, сіздің қаламатыңыз - Мо Янь, сөзбе-сөз «үндеме, үніңді шығарма» деген мағына береді. Шамасы, сіз бұған аса байсалды қараған секілдісіз, жұртшылықпен кездесулерден соң, көбінесе, журналистерге жолай қоймайсыз. Неге бұлай?

- Өйткені, мен саяси мәлімдемелер жасағанды жақсы көре бермеймін. Мен жылдам жазарманмын. Бірақ, есесіне, ыждағатты да сияқтымын. Көпшіліктің алдына шыққанымда, бірден өзімнен «дұрыс түсіндіре алдым ба?» деп сұраймын. Қысқасы, менің саяси көзқарастарым жеткілікті түрде айқындалған. Бар-жоғы менің кітаптарымды оқу қажет.

- Нобель сыйлығын иеленгеннен кейінгі неміс тіліне тәржімаланған алғашқы кітабыңыз «Бақа». Ол Қытайдың миллиард адамдардан гөрі көбірек ықпалын тигізіп тұрған бір бала саясатына арналған. Өзіңіз бұл саясат туралы не ойлайсыз?

- Әке ретінде мен қашан да әркім қанша қаласа, сонша балаға ие болуға құқысы бар деп ойладым. Алайда, шенеунік ретінде барлық қызметкерлерге тиісті: бір бала, одан артық емес деген заңға мойынсұнуға міндеттімін. Қытай тұрғындарының мәселесі қарапайым ғана шешілмейді. Мен бір нәрсеге ғана сенімдімін: бала тумауға зорлықпен ешкімді де мәжбүрлеуге болмайды.

- Дәл осы дүние «Бақада» орын алады. Бұл кітаптың жазылуына шабыт берген не нәрсе? Сондай саясатқа деген сіздің жеке көзқарас-пікіріңіз бе? Я болмаса, қандай да бір сахна, образ, диалог па?

- Бұл онжылдықтар бойына туған ауданым Гаомиде гинеколог болып жұмыс жасаған апамның өмірінің эпикалық тарихы болды. Мен суреттеп беру мүмкін емес нәрсені көрдім. Осының бәрін жазу туралы ішкі қажеттілікті сезіндім.

- Өз қызметін меңгерген, өзі арқылы күрделі, тіпті құбыжықтық бейнені алып шығатын романның негізгі кейіпкері - Ван дәрігер. Сіздің апаңыз кітапқа қандай баға берді?

- Ол мұны оқыған жоқ. Мен мұны қысқа қайырып, оқуға тұрмайтынын айттым, өйткені егер мұны ақыр соңында оқыр болса, ол маған өкпелеуі мүмкін. Әлбетте, «Бақадағы» барлық оқиғалар (айтпақшы, төрт баласы бар) менің апамның тарихына негізделмеген. Мен кітапты өзге де дәрігерлердің тәжірибелерімен және өз көргендеріммен байыттым.

- Айтуға ауыз бармайтын қиын дүниелерді сіздің көптеген кітаптарыңыздан кезіктіруге болады. Мысалы, «Сарымсақ жырында» толғақ қысып үлгерген жүкті әйел асылып өледі. Ал, «Бақа» сіздің ең жиіркенішті кітабыңыз ғой деймін. Оны жазу үшін көп уақыт қажет болды ма?

- Бұл кітаптағы түпкі идеяны ұзақ уақыт бойына толғаттым, алайда, қысқа уақытта жазылды. Дұрыс айтасыз, романды жазу үстінде ауыр сезімді бастан кештім. Мен оны өзімді сынау тәжірибесі ретінде қараймын.

- Қандай мағынада? Сіз кітабыңызда баяндалатын зорлық пен мұқтаждықтан болған түсікті жеке жауапкершілігіңізге алмайсыз ғой.

- Қытай соңғы онжылдықтарды осындай жантүршігерлік өзгерістер арқылы өткерді, тіпті біздің әрбіріміз өзімізді құрбандық деп есептейміз. Қысқасы, кейбір адамдар өздерінен: «Мен де біреуге зиян тигізген шығармын?» деп сұрайды. «Бақа» осы сұраққа, оның мүмкіншіліктеріне арналған. Мысалы, мен бар-жоғы бастауыш мектептің он бір жасар оқушысы болар едім, алайда, қызыл әскерге қосылып, өз мұғалімімнің қоғамдық сынауына қатыстым. Мен басқалардың жетістіктерін, дарынын, сәттіліктерін қызғандым. Кейін, тіпті әйеліме өз болашағы үшін түсік жасауын қолқаладым. Мен – кінәлімін.

- Сіздің кітаптарыңыз Қытайдың қазіргі езгіленген бейнесін көрсетеді. Тіпті, алға басқан ешқандай қадам жоқ секілді. Кейіпкерлеріңіз де, қоғам да, мемлекет те сондай, ешқайда ұмтылмайтын сияқты.

- Бұл жағынан мен мүлдем қытайлық емеспін. Қытай тарихы мен драмаларының көпшілігінің ақыр соңы бақытпен аяқталып жатады. Менің романдарымның түгелдей дерлігі қайғылы бітеді. Бірақ, әрине, сонымен бірге үміт, құндылық, күш-жігер де бар.

- Сіздің біршама кітаптарыңыз фильм секілді оқылады. Өз кейіпкерлеріңіздің жанының тереңіне қатты үңілуден қорқасыз. Мысалы, неге Ван дәрігер қателіктерін жете түсініп тұрса да партияның нұсқауларын тым қатал ұстанады?

- Бұл менің буынымның рухани тәжірибесінің бір бөлігі. Кейбір адамдар мәдени төңкерістің қателік екенін мойындады, бірақ, оның партияны түзеткенін де қоса мойындады.

- Бұл тарапта сіз не ойлайсыз? Ақыр соңында, сізді мәдени төңкеріс кезінде оқуыңызды үзуге мәжбүрледі. Бірақ, сіз әлі күнге дейін партияның мүшесісіз.

- Қытайдың коммунистік партиясында 80 миллион мүше бар, мен солардың бірі ғанамын. Мен партияға әскерде жүрген кезде, 1979 жылы кірдім. Мен, мәдени төңкеріс дара көсемдердің қателігі деп түсіндім. Бірақ, мұндайдың партиямен байланысы аз болды.

- Өз кітаптарыңызда үзілді-кесілді түрде партиялық ресми бейнелерді сынап-мінеп отырасыз, алайда, сіздің қазір жаңа ғана айтқаныңыз секілді саяси мәлімдемелеріңіз өткірліктен ада. Бұл қарама-қайшылықты қалай түсіндіресіз?

- Менің партия қайраткерлерін сынаудағы саяси көзқарастарымда қайшылық жоқ. Мен бірнеше рет өзімді партияның емес, халықтың атынан жазатынымды атап өттім. Жемқор шенеуніктерді қашанда суқаным сүйген емес.

- Қытай жазушысы Ляо Иу өткен жылы неміс киносаудагерлерінің әлемдік сыйлығын алды, ол «Spegiel»-ге берген сұхбатында сізді «мемлекеттік жазушы» деп сынап, сіздің билікпен қажет арақатынасты сақтамайтыныңызды айтқан.

- Мен оның пікірі мен марапаттау сәтіндегі сөйлеген сөзін оқыдым. Ол бұл сөзінде Қытай мемлекетінің екіге бөлінуіне үндейді. Мен бұған мүлдем келісе алмаймын. Менің ойымша, Сычуан халқы (Ляоның туыстарының провинциясы) Қытаймен бөлінуге келісе қоймас. Мен Ляоның ата-анасы мұны ешқашан қабыл алмасына сенімдімін. Тіпті, мен оның өзінің де жүрегінің шым тереңінде өз айтқанымен келісуін елестете алмаймын. Ол менің марапатымды күндейді және мен мұны түсінемін. Алайда, оның сыны әділетсіз.

- Нақты қай сынды айтасыз?

- Енді, бәрінен бұрын Бо Силайды дәріптегенімді кінәлады.

- Қуғынға ұшыраған бұрынғы Чунциннің партия жетекшісі...

- ...өлеңде. Негізі, толықтай керісінше. Мен сарказмға толы сатира жаздым. Соның нобайын ұсынуға рұқсат етіңіз. (Мо Янь қолына күнделігін алып, жаза бастады).

Қызылдарды дәріпте, қаралармен күрес күркіреп,

Халық Чунцинға назарын аударсын.

Ақ өрмекші шыбын-шіркей аулайтын торын құрғанда.

Қара жылқы ішек-қарнын бос шұбатады -

Бұл өкпелі жастар емес.

Жазушыларға оң партия секілді

Сол партияны таңдауда байқау керек.

Шенеуніктер өз өлімдеріне дейін

Һәм одан кейін де

Жұмсақ есімдерін сақтауы тиіс.

Сері жігіт,

Бұл - сен пайда болатын тынымсыз судың

салмақ түсер нүктесі.

Ұлы мәртебелі бөктерлер

Цзялинцзян өзенінде от іспетті жарқылдайды

2011 жылғы күзде Чунциндік бір жазушы маған бізде қалыпты көрінетін каллиграфиялық (көркем) жазу жолдауымды өтінді. Мен оған кейін өзі «Күлерімді не жыларымды білмеймін» деп жауап қайтарған осы өлеңді жөнелттім. Сол кездері көпшілік Бо Силайды қызыл әндерді орындағаны мен мафиялармен («қаралармен») күресі үшін қолпаштап жатқан. Менің «ақ өрмекшіні» айтқаным, Қытайдағы компьютер бетіндегі монитор алдына отырған шын мәніндегі қылмыскер мен жемқор шенеунікті әшкере ететін жастарды айтқаным. «Қара жылқының» астында көпшілік интеллектуал болғысы келетіндерді меңзедім. Ал, өлеңнің соңында жазушы-достарымды не оң, не сол бағытты да таңдамай, халықтың жағында болуға шақырамын.

- Және сіз сыншыларыңыз сізді Бо Силайға дос қылып қою үшін бұл өлеңді мақсатты түрде бұрмалағанына нандырғыңыз келеді.

- Маған қарсылар, әсіресе, жазушылар, бұл өлеңнің сатира екенін жақсы біледі. Бірақ, мені Нобель сыйлығына лайық деп тапқаннан кейін, олар менің кемшіліктеріме үлкейткіш әйнек қойды және, тіпті, менің өлеңдерімнің мәнін бұрмалады.

- Сыншыларыңыздың сүйенетін басқа аргументі сіздің Мао Цзедунның әйгілі 1942 ж. сөзіне тоқайластырылған кітапты жазуға қатысуыңыз.

- Бұл сөз (дәріс) сонымен қатар, өз ойы секілді өз шекаралары да бар тарихи құжат. Мен және менің буыным жазып бастағанымызда, бір қадамнан екіншісін басқанға дейін бұл шекараларды кеңейтіп отырып, одан шығып тындық. Сол кезеңдегі менің шығармаларымды оқыған кімде-кім болса, саналы түрде мені сыни тұрғыдан жазбады деп айта алмайды.

- Бірақ, кітап жазуға не үшіне қатыстыңыз?

- Шындығында, бұл қаржылық жоба болатын. Баспахананың редакторы - менің ескі досымда идея туды. Ол бірден жүздеген жазушыны көндірді, біз конференцияға бірге келгенімізде, ол маған кітап пен қаламын алып, Маоның сөзінің бір абзацын жазуды сұрады. Мен «Не жазуым керек?» дегенімде, «Мен осы абзацты таңдадым» деді. Менде мүмкіндікті пайдаланып кетіп, өз каллиграфиямды көрсетіп шығатындай атаққұмарлық та жеткілікті еді.

- «Туу мен өлуден шаршадым» романыңыздың бір кейіпкері Маоның суреті бар төсбелгіні абайсызда әжетханаға түсіріп алады. Автобиографиялық «Үзілістер» кітабыңызда Маоның кішкентай мүсінінің арқасында үйдегі егеуқұйрықтардан қалай құтылғаныңызды баяндайсыз. Неге сіз кітаптарыңызды батыл жазасыз да, ал ауызекі әңгімеде абайлап сөйлейсіз?

- Мені ауызекі әңгімеде сақ деп ойлайсыз ба? Олай болса, бұл сұхбатқа келіспес едім. Мен әртіс емес, жазушымын. Және мен бұл сахналарды жазғанымда тыйым салынған нәрселердің бұзылуы туралы ойлаған да жоқпын. Маоның құдай емес, адам екенін көрсете алсам болды. Мен бала кезімде оны Құдай деп ойладым.

- Бүгінде сіз Қытай жазушылар одағы төрағасының орынбасары қызметіндесіз. Мұндай орынды иеленіп отырып, билікке жақын болмау мүмкін бе?

- Бұл құрметті қызмет. Мен Нобель сыйлығын алғанға дейін ешкім мен туралы арыз айтқан емес. Бұл сыйлық билікке қарсы оппозициядағыларға берілуі тиіс деп ойлайтындар бар. Бірақ, солай болуы керек пе? Нобель сыйлығы әдебиетке, жазылған шығармаға берілуі керек емес пе?

- Алайда, сіздің еліңізде жазғаны үшін ізіне адам түсіп, түрмеге қамалып жатқандар бар. Өз атағыңызды, сыйлығыңыз бен беделіңізді пайдаланып, өзіңіздің әріптестеріңіздің атынан сөйлеуге қажеттілікті сезінбейсіз бе?

- Мен Лю Сяобоның барынша тезірек бостандықты іздеп табатынына үміттенетінімді ашық айттым. Бірақ, тағы да мені бір мезетте-ақ сынның астына алды, бір нәрсе жайлы қайталап айта беруге тура келді.

- Лю 2010 жылы Нобель сыйлығын алды. Оның үстіне, оған көмек ретінде бір рет пікір білдіргеннен гөрі, үздіксіз айта беру таңданыс тудырар еді.

- Бұл менің есіме мәдениет төңкерісі кезіндегі қайталаулар дәстүрін түсірді. Егер мен бірдеңе туралы айтқым келсе, ешкім де тоқтата алмайды. Ал, сөйлегім келмесе, мойныма тақалған пышақ та сөйлеуге мәжбүрлемек емес.

- Сіздің өзге бір сыншыңыз, әсіресе Германияда танымал суретші Ай Вейвей...

- Ол мен туралы не айтады екен?

- Ол да сіздің мемлекетпен жақындығыңызды айыптайды. Ол сізді реалды өмірден алыстап кетті, заманауи Қытайды көрсете алмайды деп сынайды.

- Материктік Қытайдағы қаншама суретші мемлекетке жақын ба? Университеттердегі профессорларды қайтпек? Мемлекеттік газетке жазармандар ше? Жалпы, қандай интеллектуал Қытайды көрсетуге талпынуы мүмкін? Мен, өз басым оған үмітті емеспін. Мүмкін, Ай Вейвейдің үміті бар шығар? Кім шын мәнінде Қытайды көрсете алар болса, олар - өздерінің жалаң қолдарымен жолдар төсеп, лас жерді қазып жүргендер ғана.

- Сіз тек партияның мүшесі ғана емес, коммунизмнің утопиялық елесін сақтап жүрген адам екеніңізді бірнеше рет айттыңыз. Бірақ, сіздің кітаптарыңыз бірінен соң бірі утопияның бәрі реалдыққа айнала бермейтінін көрсетпей ме? Және мұндай жағдайда бұл утопияны босатуға болмас па?

- Маркс жазған «Коммунистік партия манифесті» ұлы сұлулыққа толы еді. Алайда, мұндай арманды шындыққа айналдыру өте ауыр екені белгілі. Оның үстіне, барлық еуропалықтарға қарап, әсіресе солтүстік еуропалықтарға қарап, олардың мемлекеті, қоғамдық құрылыстарын көріп, сұрақпен ораламын: Маркссіз осындай берекелі мемлекетті ойлап табу мүмкін бе? Біз, Қытайда көбінесе, белгілі бір мәнде марксизм капитализмді құтқарды деп жиі айтамыз. Себебі, батыс қоғамы бұл идеологиядан едәуір олжа еншіледі. Біз, қытайлықтар, орыстар мен шығысеуропалықтар, шамасы, марксизмді теріс түсінген сияқтымыз.

- Сіздің Германиядағы ең бір үлкен табынушыңыз Марин Вальзер. Ол сіздің романдарыңызды «нақтылықтың, зұлымдықтың, әсемдіктің оргиясы» деп атайды.

- Мен Мартин Вальзерді өте құрметтеймін. Мен оның қытай тіліне тәржімаланған барлық кітабын оқып шықтым. Ол бізге екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі немістердің ділін түсіндірген өте рефлексивті автор. Менің шығармаларымды оның бұлайша бағалауы мен үшін құрмет. Егер менің пікірімді білгіңіз келсе, ол Нобель сыйлығын алуға әбден лайық неміс авторы. Қайбір жұмыстарын мен жоғары бағалайтын Гюнтер Грасс, ол Нобель иегері атанып үлгерді. Мен сонымен қатар нобельдік лауреат Герта Мюллердің қытай тіліне аударылған кітаптарын оқыдым.

- Грасстың сізден айырмашылығы, ол билікпен болған жанжалдарға араласқанды ұнататындығы.

- Иә, мен оған және өзге авторларға да публикалық пікірталастарға қосылу шеберліктері үшін таңғаламын. Менде мұндай ептілік, расымен, жоқ. Басында айтқанымдай, мен тіпті көп адамдардың алдына шығуды да ұната бермеймін.

- Демек, Стокгольмдегі сән мен салтанат сізге үлкен әсер сыйламаған болды ғой.

-Уақыттың біраз бөлігінде мен қолыма ағаштан жасалған бір бұйым ұстаумен болдым.

-Мо мырза, сұхбатыңызға рахмет!

Сұхбаттасқан: Бернхард Занд

Орыс тілінен аударған: Еділбек Дүйсен

«Солақайлар» әдеби клубы