Абай өлеңдеріндегі текстологиялық түйткілдер

Абайтанушы Т.Әбдірахманов «Мәңгі жас мұра» атты мақаласында: «Абай мұрасы – уақыт озған сайын көне тартпайтын мәңгі жас мұра, оны зерттеу, тану ісі үздіксіз жүргізіле бермек. Әр ұрпақ Абайды өзінің тұрғыласы санап, ол туралы өз сөзін айтпақ. Абайтанудың көп саласының ішінде күн тәртібінде бірінші болып тұрған – ақын шығармаларының текстіне айырықша жауапкершілікпен қарау болса керек», - деген болатын. Осы сөздің салмағын сезіне отырып, біз де Абай шығармаларының текстологиясына қал-қадарымызша зерттеу жүргізуге құлшыныс білдірсек деп едік.

Абай Құнанбайұлының 1995 жылы жарық көрген соңғы академиялық жинағының 152-123-ші беттеріндегі «Бай сейілді» өлеңіне келейік. Осы өлеңнің бесінші шумағынан кейін тұруға тиіс алтыншы шумақ өлең жинақта жоқ. Түсінікте де ештеңе делінбеген. Ол шумақ:

Ел де жаман,

Ер де жаман

Аңдығаны өз елі.

Елде сыяз,

Ойда ояз,

Оңбай-ақ тұр әр түрі.

Бұл шумақ 1933 жылғы толық жинақта бар. Және осы шумаққа қатысты М.Әуезов өлең соңында (138-бетте): «Бұрын басылмаған бір ауыз өлеңі «Кетті бірлік» дегенге шейін», - деп түсінік берген екен.

Бұл шумақ 1961 жылғы толық жинақта да, 1977 жылғы толық жинақта да бар. Түсінікте: « ... деген алтыншы шумағы 1909 жылғы жинақта жоқ, Мүрсейіт қолжазбалары негізінде қосылып отыр» (388-бет), - деп жазылған.

1995 жылғы академиялық жинаққа осы шумақ та кіруі керек еді, болмаса не үшін қосылмағаны туралы айтылуы қажет еді деп санаймыз. Енді соңғы академиялық жинақтағы жетінші шумаққа келейік.

Кетті бірлік,

Сөнді ерлік,

Енді кімге беттемек?

Елің – ала,

Отты шала,

Тайса аяғың, кім көмбек?

Осы асты сызылған сөз – 1909 жылғы кітапта «кім көмек» деп берілсе, 1933 жылғы тұңғыш толық жинақта «кем көмек» деп берілген. Қайым Мұхамедханұлы 1909 жылғы кітаптағы нұсқасы дұрыс дейді (Қ.Мұхамедханұлы. Шығармаларының екі томдығы. Астана, Фолиант, 1-том, 234-бет). Абай:

Өтті өмірім,

Қайтты көңілім

Бұл дүниенің ісіне.

Жасы құрбы,

Жаны тұрғы,

Дос па деген кісіге, - демесе керек-ті.

«Кімнен, неден көңілі қалды?» деген сұраққа жауап берейікші? Сонда жауап та өз-өзінен белгілі бола түседі. «Бұл дүниенің ісінен, дос па деген кісіден көңілі қалыпты» дейсіз. Ал енді 1933 жылғы жинақтағы осы өлеңнің сегізінші шумағы қалай берілген? Соны келтірейік. М.Әуезов өзі құрастырған осы кітаптағы бұл шумақта:

Өтті өмірім,

Қайтты көңілім –

Бұл дүниенің ісінен.

Жасы құрбы,

Жаны тұрғы

Дос па деген кісіден, - деп ой тиянақты аяқталып тұр. Яғни ақын бұл жерде «Аяғың тайса кім көмек береді? Бұл дүниенің ісінен, дос па деген кісіден көңілім қайтты» деп толғанып отыр.

Сондай-ақ 1939 жылғы жинақта да (117-бетте) сегізінші шумақ 1933 жылғы нұсқадағыдай берілген. Біздіңше, осы нұсқа дұрыс. Себебі – бұл дүниенің ісіне көңіл қайтпайды, бұл дүниенің ісінен көңіл қайтады. Дос па деген кісіге көңіл қайтпайды, дос па деген кісіден көңіл қайтады.

Абай «Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да» демейтін бе еді?! Енді соны бұрмалап «Көңілім қайтты досқа да, дұшпанға да» дей алмайсыз ғой.

***

«Ем таба алмай». Абай бұл өлеңді 1890 жылы 45 жасында жазды. Абайтанушы ғалым Қ.Мұхамедханұлы «Абай шығармаларына түсініктемелер» деген еңбегінде (1-том, 235-бет):

«Осы өлеңнің бастапқы үш шумағынан кейін «Жас жүрегім жанды менің» деп басталатын соңғы үш шумағы туралы Тұрағұл: «Ем таба алмай» деген өлеңнің артына «Жас жүрегім жанды менің» деген өлең тіркеліп кетіпті. Ол – өз алдына бөлек өлең. Бұл перевод болса керек еді», - дейді. Және «Ем таба алмай» өлеңі 1890 жылы, Абайдың 45 жасында жазылғанын еске алсақ, «Жас жүрегім жанды менің» өлеңі текстологиялық зерттеуді қажет етеді», - деп жазған болатын.

1995 жылғы академиялық жинағы дәл осы өлеңнен кейін (156-бетте) Абайдың:

Келдік талай жерге енді,

Кіруге-ақ қалдық көрге енді, - деп басталатын өлеңіне кезек беріледі.

Шынында да, 45 жасында осылай деп күңіреніп отырған ақынның «Жас жүрегім жанды менің» деуі мүмкін емес.

Біздіңше, бұл өлеңнің («Ем таба алмай») жалғасы – «Бойы бұлғаң» өлеңі болуы мүмкін. Негізі осы өлеңнің мазмұны да, құрылымы да сәйкес келеді («Жас жүрегім жанды менің» дегенді қоспағанда).

Сондай-ақ бірінші өлеңдегі («Ем таба алмай») екінші шумақ:

Босқа ұялып,

Текке именіп

Кімді көрсем, мен сонан.

Бетті бастым,

Тұра қаштым жалма-жан, - делінсе, ал екінші өлеңдегі («Бойы бұлғаң») бірінші шумақ:

Бойы бұлғаң,

Сөзі жылмаң

Кімді көрсем, мен сонан.

Бетті бастым,

Қатты састым,

Тұра қаштым жалма-жан, - деп тұр. Ұқсас па, ұқсас.

«Ем таба алмай» өлеңін «Жас жүрегім жанды менің» деген жерге дейін ғана алсақ, үш-ақ шумақ қалады. Алмасақ, және байланыспай тұр. Алдыңғы үш шумақты бөлек өлең қылып жеке шығарғанның өзінде, онда да ой аяқталмай қалып тұрған сияқты...

Асылында, «Ем таба алмай» өлеңі алғаш жазылып, аяқталмай қалғандай және осы шумақтардағы ой жалғастығы құрылысы бөлек болса да, «Бойы бұлғаң»-да көрініс тапқан деп ойлаймыз. Жоғарыдағы біз келтірген екі шумақтың ұқсас келуі содан болғандай.

Абайда мұндай ғадет жоқ дей аламыз ба? Яғни бір жазып, бір суып, кейін қайта толықтырармын деуі мүмкін бе? Немесе бір суып кеткен соң, кейін де толықтырмай қалдыра салуы мүмкін бе?

Абай өлеңдерін тауып беруші адам – Ырысайұлы Ысқақтың «Әзім әңгімесіне» қатысты «Абай мұны ерте уақытта өлең етіп бір жазған соң, қайта қарамай тастаған еді», - деген (ҚМұхамедханұлы, 325-бет) сөзін осы өлеңге де қатысты болжам ретінде қолдануға болатындай.

***

Абай жинақтарында әлі күнге дейін даулы болып, бірде «сынбаса», бірде «сенбесе» түрінде құбылып келе жатқан өлең сөзі бар. Түсінікті болу үшін «Жүрек – теңіз, қызықтың бәрі – асыл тас» деген өлеңіндегі екінші шумағын келтірсек:

Достық, қастық, бар қызық – жүрек ісі,

Ар-ұяттың бір ақыл – күзетшісі.

Ар мен ұят сынбаса, өзге қылық

Арын, алқын – бұл күннің мәртебесі.

Абайтанушы ғалым Қ.Мұхамедханұлы: «Өлеңнің екінші шумағының үшінші жолы 1909 жылғы жинақтан бастап, 1957 жылғы жинаққа дейінгі барлық жинақтарда: «Ар мен ұят сенбесе өзге қылық...» - деп дұрыс басылып келсе, 1957 жылғы және 1977 жылғы соңғы екі жинақта, өз орнында дұрыс тұрған «сенбесе» деген сөз өзгертіліп: «Ар мен ұят сынбаса (?!) өзге қылық», - деп мүлдем бұрмаланып басылған» (1-том, 310-бет), - деген көзқарас білдіреді. Біз бұл сөзбен келісе алмаймыз.

«Сынбаса» деген сөзден неге қашамыз?! Мұндай сөз Абайда жоқ па мүлде?! Абайдың М.Лермонтовтан аударған өлеңі бар емес пе, сонда да осы «сынған» сөзі кездеседі!

Көңілдің күйі тағы да,

Өмірсіз жанның алды ішін.

Аударды өлең жағына

Нәпсінің сынған қайғысын».

Түпнұқасы:

«Опять явилось вдохновенье

Душе безжизненной моей

И превращаеть в песнопенье

Тоску, разволину страстей.

Сонда осылайша нәпсінің сынған қайғысы болады екен де, ар-ұяттың сынуы болмай ма екен?! Қала берді, қазақта «сағы сынды» деген сөз де бар емес пе? «Ұлы сөзде ұяттық жоқ» деген, қазақта «дәрет сындыру» деген де бар. Сыну ұғымы тек тек көзге көрінетін затқа қатысты айтылатын сөз емес қой. Ар мен ұят сенбесе деген сөз болмайды, көңілің сенбесе десе, бір жөн. Арым сенбеді, ұятым сенбеді демейсіз ғой. Арым жібермеді деген бар, ұятты тірлікке ары жібермесе, оны ақылының күзетіп тұрғандығы. Ақыл күзетпей ар ұяларлық іс қылсаң – оның сынуы сол, арың шыдатпайды, арыңның сынуы деген сол. Ар мен ұят сынса – абыройың қала ма? Абай осыны меңзеп отырса керек.

***

«Қуаты оттай бұрқырап». Абайдың бұл өлеңі ең алғаш 1909 жылғы тұңғыш жинағында жарияланған. Сол жинақта осы өлеңнің екінші тармағындағы «Жаңбырлы жайдай зырқырап» деген тамаша теңеуді 1995 жылы шыққан соңғы академиялық жинақ «Жаңбырлы жайдай сырқырап» (46-бет) деп «түзетіп» берген екен.

Зырқырау мен сырқыраудың мәні жер мен көктей емес пе?! Жай – найзағай деген сөз, оның оқтай зулап, бұлттан зырқ-зырқ етіп үзіліп түсетінін талай көргенбіз, найзағайдың бұлттан зырқырап шығуы – көз алдыңа елестейтін жанды сурет! Ал найзағайдың сырқырап шығуы мүмкін емес. Сырқыраған сырқат найзағай болмаса егер... Бірақ ондай сырқат найзағай бола ма екен?! Аталмыш өзгеріске қатысты түсініктемеде де ештеңе делінбеген.

***

«Осы қымыз қазаққа, мақтаның ба, асың ба?» Абай сөзі бұрмаланған бұл жерде. Ең әуелі 1995 жылғы жинақтың 108-бетінде берілген өлеңнің алғашқы екі тармағына тоқталайық.

Осы қымыз қазаққа

Мақтаның ба, асың ба?

Қымызды басар артынан

Ет даяр ма қасыңда?

Бойыңа сіңіп уерд болған

Қызба бастық жасыңда.

Бірінші жолдағы сөзге үңіліп қаралық – «Осы қымыз қазаққа мақтаның ба, асың ба?» деген. Осындай қаратпа сөз бола ма?! Тегінде, бұл жерде сөз дұрыс тұрған жоқ. Абай қазақтарға қаратып айтып отыр. «Ай, қазақтар, осы қымыз сендердің мақтаның ба, әлде, асың ба?» деп.

Ал бірінші тармақтағы сөз – «Осы қымыз қазаққа» деп жазылуы керек деп есептейтін болсаңыз, онда келесі тармақтағы сөз де – «Мақтаны ма, асы ма?» деп жазылуы керек қой?! Бірақ бұл да келмейді, онда әуелгі тармақтағы сөз «Осы қымыз қазақтың мақтаны ма, асы ма?» деп өзгермегі қажет.

Абай өлеңдерінің жазылуы туралы Абайдың тұяғы – Тұрағұл: «Қымыз ішіп отырғандарға арнап «Осы қымыз, қазақтар, мақтаның ба, асың ба?» деген өлең жазған» (Т.Құнанбаев «Әкем Абай туралы», Алматы, Ана тілі, 1993, 50-бет), - деп отыр!

Ендеше, бұл сөзді Тұрағұлдың жазғанындай қылып дұрыстамауымызға не кедергі?! Абайдың баласы айтып отыр өлеңнің туу тарихын, бұл өлеңді Абай қымыз ішіп отырған қазақтарға арнады деп.

Осыдан кейінгі бір мәселе – кірме сөздерге түсінік берлу жәйі. Мәселен, осы өлеңдегі «уерд» сөзін алайық. Бірақ өлең соңына жұлдызшамен бұл сөзге қатысты ешқандай да түсінік берілмеген. Бұл қалай?!

«Уерд» сөзінің мағынасы – әдет дегенді білдіреді. Абай «Қызбастық жасыңда бойыңа сіңіп әдет болып кеткен» деп отыр. (Сонымен қатар, «Бойыңа сіңіп өрт болған» деген нұсқа да сәйкеседі).

Ал осы академиялық жинақтың 100-бетіндегі «Көлеңке басын ұзартып» деген өлеңнің:

«Жай жүргенді уерд* қылып,

Тыныш өлсеңші тегінде», - деген жолдарындағы «уерд» сөзіне мынадай түсінік берген: «Уерд (арабша) – жай жүрген адамды қиыншылыққа ұшырату».

Сонда түсініктегідей түсінер болсақ – «Жай жүрген адамды қиыншылыққа ұшыратып тыныш өлсеңші» дегендей бір-біріне қарама-қайшы ұғым тудырып тұрған жоқ па?! Олай болмас үшін һәм дәл осы түсінікте айтылған мағынамен алар болсақ, онда бірінші жол – «Жай жүргенді уерд қылмай» деп алынуы керек еді ғой?! Яғни, «қиыншылыққа ұшыратпай».

Әсілінде, Абай бұл жерде «жай жүрген адамды қиыншылыққа ұшыратпа» деп отырған жоқ. Тыныш жүргенді әдет қылып, тыныш өлу керек деп отыр. Ал түсініктегідей «Уерд – жай жүрген адамды қиыншылыққа ұшырату» деп алатын болсақ:

Осы қымыз, қазақтар,

Мақтаның ба, асың ба?

Қымызды басар артынан

Ет даяр ма қасыңда?

Бойыңа сіңіп уерд болған

Қызба бастық жасыңда, - деген шумақтағы «уерд» сөзін қалай түсінбек керек? Парадокс деген осы шығар.

***

«Шоқпардай кекілі бар, қамыс құлақ». 1995 жылғы академиялық жинақтағы осы өлеңнің (73-бет) біз келтіріп отырған соңғы шумағының екінші тармағына назар аударыңыз:

Аяңы тымақты алшы кигізгендей,

Кісіні бол-бол қағып жүргізгендей.

Шапқан атқа жеткізбес бөкен желіс,

Ыза қылдың қолыма бір тигізбей.

Асты сызылған сөзге өзімізше тәпсір жасап көрелік. Абай шығармашылығын зерттеушілердің дені «Кісіні бұл-бұл қағып жүргізгендей» дегенге тоқтап жүр. Әмсе, 1909 жылғы тұңғыш жинақта осы екінші тармақ «Кісіні бұл-бұл қағып жүргізгендей» берілген деп. Тоқтаңыз, ол бәлкім көшірушілердің тарапынан кеткен кемшілік шығар?

Осы кісі баласы ыржаң қағып, жылмаң қағып жүреді, сылаң қағып жүреді, бірақ «бұл-бұл қағып» жүруші ме еді?! «Бұл-бұл қағып» емес, «бал-бұл жанып» десек мейлі екен.

Ақынның бұл жердегі ең бірінші айтпақ ойы – аттың аяңының құдіретіне мән бергізуде жатқан жоқ па?! Яғни аттың жай ғана аяңының өзі қасындағы жаяу адамды құдды бір жүгіртіп қойғандай, кісіні бол-болдың астына алғандай, тез-тез жүргізіп қойып тұр. Абай тамсанып отырған осыншама жүйрік аттың үстіндегі кісі сол жүйрікке бол-бол қағып отырған жоқ бұл жерде!

Ал бөкен желісі – шапқан атқа жеткізбейтін жүйріктігін параллель алып салыстырып көрсетіп отыр деп түсінеміз. Аттың аяңына кісі баласы зорға ілессе, желісіне шапқан аттың өзі ілесе алмайтын болып тұр емес пе сонда?!

Осы 2-ші тармақта тұрған «кісіні» деген сөзге һәм «жүргізгендей» деген сөзге ой жіберіп қаралық. Мұнда ақын аяңшыл әм бөкен желісті аттың қасына кісі мен шапқан атты салыстырмалы түрде бірге қойып, бірінде – аттың аяңының жылдамдығын, екіншісінде – сол аттың жүйріктігін суреттеп көрсету үшін келтіреді.

Әйтпесе өзі де жүйрік аттың үстіндегі кісіні қалай бол-бол қақтырып мінгізіп әрі оны қалай жүргізіп қоясыз?! Онда ол жүйрік емес, шабан ат қой?!

Абайтанушы Тәкен Әлімқұлов «жүйрік атты – кісіге бол-бол қақтырып жүргізіп отыр» деп ұқса керек. «Жұмбақ жан» атты зерттеу еңбегінде (Алматы, Жазушы, 1993, 173-бет): «Осындағы «бол-бол қағыпқа» жол болсын?! Қай қазақтың баласы «бол-бол қағып» дейді? Қисынсыз ғой. Үстіндегі кісісі «бол-бол» деп отырса, бөкен желісті жануардың несі жүйрік?» - деп жазады. Қателеспейік, Абай жүйріктің үстіндегі кісінің емес, аттың қасында келе жатқан кісінің іс-әрекетін бейнелеп отыр емес пе?!

Абай дәл осы өлеңінде жүйрік атты «кісіге бол-бол қағып жүргіздіртіп» қойып отырған жоқ, керісінше, аттың аяңына да ілесе алмай келе жатқан жаяу кісіні бол-бол қағып жүргізіп жанды сурет ұсынып отыр!

Бауыржан БЕРІКҰЛЫ