Абай институты: жаһандану дәуіріндегі қазақ мәдениеті мен тілін дамыту перспективалары 12+

2025 жылғы 5 мамырда Шайсұлтан Шаяхметов атындағы      «Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының ұйымдастыруымен «Абай институты: жаһандану дәуіріндегі қазақ мәдениеті мен тілін дамыту перспективалары» атты ғылыми конференция өтті. 

Кешегі күні ғана Ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев ұлттық руханиятты жаңғырту туралы келелі ой қозғаған еді. Бүгінгі басқосу – сол ойдың жалғасы іспетті, Абай мұрасын жаңа деңгейде зерделеп, әлемге таныту бағыттарын айқындауға білек түре кіріскен ортақ талпыныстың көрінісі. Конференцияны танымал ақын, мәдениет жанашыры, «Тіл – қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығының директоры Мақпал Жұмабай жүргізді. Модератор жиынның мақсаты мен мәнін қысқаша таныстырып:

 «Бұл ғылыми басқосудың негізгі мұраты – Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Ұлттық құрылтайдың төртінші отырысында көтерген Абай институтын дамыту идеясын кеңінен талқылап, оның қазақ руханиятындағы орнын айқындау әрі институттың болашақ бағыт-бағдарын ғылыми негізде саралау», - екенін атап өтті.

Конференция бағдарламасы бойынша алғашқы сөз ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігінің Тіл саясаты комитеті төрағасының орынбасары Эльмира Арысланқызы Асанға берілді. Ол мемлекеттік мекеменің атынан жиынға қатысушыларды құттықтап, Ұлттық құрылтайда Президент көтерген Абай институтын дамыту тапсырмасына тоқталды: 

«Биыл Ұлттық құрылтайдың ерекше, төтенше отырысы қасиетті Бурабайда өтті. Ол жиында еліміздің болашағына қатысты бірқатар өзекті мәселелер қаралды. Атап айтқанда, мемлекеттік құрылымның орны мен рөлі, ұлттық болмыс пен мәдениет, тіл саясаты, оның ішінде ұлы Абайдың рухани мұрасын әлемге кеңінен таныту мәселесі де күн тәртібіне қойылды. Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев өз сөзінде Абай есімін ұлықтау арқылы халқымыздың мәдени кодын сақтап қалу қажеттігін нақтылап айтып, Абай институтының қызметін жаңа деңгейге көтеру керектігін атап өтті. Абай институты – қазақ тілі мен мәдениетін насихаттаудың маңызды құралы. 2020 жылдан бері іске асып келе жатқан «Абай Ұлттық жобасы» аясында шетелдік қазақ диаспорасы мен басқа да ұлт өкілдеріне ана тілімізді үйрету бойынша ауқымды жұмыстар атқарылып жатыр. Бүгінде әлемнің түрлі өңірінде жыл сайын жүздеген тыңдаушылар қазақ тілін үйренуге ниет білдіріп, осы курстарға қатысуда. Бұл – біз үшін үлкен жетістік әрі жауапкершілік.

Осы бағытта «А1», «А2», «B1», «B2», «C1» деңгейлеріне арналған оқу-әдістемелік кешендер дайындалып, қолданысқа енгізілді. Мемлекет басшысы атап өткендей, бұл жобаны жай ғана тіл курсы ретінде емес, толыққанды мәдени-ағарту платформасына айналдыру қажет. Ол үшін құрылымдық, мазмұндық тұрғыда кеңейтілген, кешенді шаралар қабылданып жатыр. Қазір бізге Абай институтының жұмыс аясын нақтылап, мәдениет пен тіл саясатын ұштастыра отырып, оны жүйелі іске асыру міндеті тұр», - деп сөзін аяқтады. 

Тұрсын Құдакелдіұлы Жұртбай Абай Құнанбайұлының мұрасын әлемге таныту жолындағы міндеттер туралы терең толғаныспен ой қозғады. Өз сөзінің басында ол Абай есімі аталған сәттегі тебіренісін жеткізіп, ақын жыры құлағына жаңғырып, жүрегін дірілдететінін жасырмады. Т.Жұртбай Абай тұлғасын қазақ халқының рухани темірқазығына теңеп, оны жаһанға таныстыру – баршамызға ортақ рухани парыз екенін атап көрсетті.

«Абай Құнанбайұлы – қазақ халқының ұлттық рухының айнасы, рухани көсемі. Оның өлеңдері мен қара сөздері қазақтың жан дүниесін, болмыс-бітімін айқын танытады. Әрбір халықтың әлемдік өркениетке өзіндік үлес қосқан рухани алыптары болады, орыстар үшін – Пушкин, немістер үшін – Гете сынды тұлғалар қандай мәнге ие болса, қазақ үшін Абай дәл сондай орны бөлек құбылыс. Әр ұлттың өз рухани өзегі бар: Пушкин орыс жан-дүниесінің барлық қырын ашса, біз қазақтың қай көңіл-күйін де Абай сөзінен табамыз», – деді ғалым. 

Тұрсын Жұртбай конференция мінберінен Абайды әлемдік деңгейде қазақтың рухани көсемі ретінде таныстырудың маңыздылығын ерекше атап өтті. Өйткені Абайдың ойлары мен өсиеттері тек бір халықтың ғана емес, бүкіл адамзаттың игілігі болуға лайық тереңдік пен құндылыққа ие. Шыңғыс Айтматовтың «Өзіндік көркем ойлау жүйесін дүниежүзілік аренаға әкеле алған халық қана әлемнің тең құқылы мүшесі бола алады» деген тұжырымына сүйеніп, Т.Жұртбай қазақты жаһандық өркениетте лайықты орынға жеткізетін құбылыс – Абай мұрасы екенін айтты. Абай арқылы қазақ халқы адамзатпен терезесі тең дәрежеде тілдесе алатынын, оған қол жеткізген Мұхтар Әуезовтей кемеңгердің еңбегін де тілге тиек етті. Сондықтан Абайды жаңа кезеңде, жаһандану заманында дүние жүзіне кең таныстыру – бүгінгі зиялы қауымның әрі әрбір қазақтың міндеті.

Т.Жұртбай өз баяндамасында Абайдың «толық адам» іліміне кеңірек тоқталды. Бұл ілім – Абайдың гуманистік философиясының тұғыры, адамзаттың кемелдікке жету жолын көрсететін рухани бағдар. «Толық адам» дегеніміз – ақыл, жүрек және қайратты бірдей ұштастырған, иман мен әділетті ту еткен кемел тұлға. Абай өзінің 38-қара сөзінде адам бойындағы үш қасиетті ерекше атап өтеді: ыстық қайрат, нұрлы ақыл, жылы жүрек. Осы үшеуі біріккенде ғана адам баласы толық мәнінде адам атанбақ. «Ғылым – Алланың бір сипаты», – дейді Абай, яғни хакім ақыл-ғылымды Жаратушының нұрына балайды. Ақыл мен ғылымды әділет пен мейірімге (жүрекке) бағындыра білген кісі ғана кемел адам болмақ. 

Абайдың толық адам тұжырымы бүгінгі заманда да аса өзекті. Қазіргі жастардың бойына біліммен қатар ізгілік пен әділет қасиеттерін сіңіру – ұлт болашағы үшін керек шаруа. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев та адал азамат тәрбиелеу ұстанымы ұлы ақынның «толық адам» тұжырымынан бастау алатынын атап өткен болатын. Демек, Абай айтқан толық адам үлгісі – халқымызды біріктіретін, тәртіп пен тәрбиеге ұйытқы болар мәңгілік құндылық.

Т.Жұртбай шетел оқырманы Абайды тек сөзбе-сөз түсінумен шектелсе, оның түпкі мағынасын, рухани нәрін ұға алмай қалатынын ескертті: «Абай шығармасының көркемдік тіні мен философиялық өзегін сақтамай аудару – Абайға жасалған қиянатпен тең». Ғалым әсіресе Абай қара сөздеріндегі ұғымдарды түсіну үшін шығыс философиясы мен исламды, қазақтың дәстүрлі дүниетанымын жетік білу керектігін алға тартты. «Абайдың жан дүниесі ашылмаса, аударманың бәрі құр насихат болып қалады», – деп кесіп айтты ол. Шынында да, Абай сөзінің «ішкі жан жүйесін» сезінбей аударуға кіріскен аудармашы ақын ойын бұрмалап алуы оп-оңай. Абай шығармаларында көрініс табатын рухани тұжырымдар мен терең философиялық пайымдарды үстірт түсінсе, түпнұсқаның қасиеті жоғалады. Абай өлеңдеріндегі қазақы образдар мен символдық өрнектерді түсіну үшін ұлт мәдениеті мен тарихын білу шарт.

Т.Жұртбай Абайдың кейбір сөздері тіпті қазақтың өзіне де ауыр тиетінін, түсіну үшін ой қажетін жеткізді. Абай мұрасын зерттеген әрбір адам оның әр шығармасында көзге көрінбес тылсым қатпарлар жатқанын біледі. «Абайдың әр сөзі – жұмбақ әлем», – деді Т.Жұртбай, – «оны толық тану үшін Шығыс пен Батыстың философиясын тең меңгеру қажет». Сондықтан Абай туындыларын басқа тілге тәржімалау зор жауапкершілікпен қатар, асқан шеберлікті талап етеді.

Конференция барысында Т.Жұртбай Абай шығармаларын әлем тілдеріне аудару мәселесіне айрықша көңіл бөлді. Ол қазақ әдебиетінің жауһары саналатын Абай туындыларын аудару оңай еместігін, мұнда тілдік қана емес, мәдени-танымдық кедергілер кездесетінін нақты мысалдармен түсіндірді. «Абайдың сөзін тек оның жан дүниесін терең түсінген адам ғана аудара алады. Сондықтан сапалы аударма – рухани жауапкершілік», – деді ол. Яғни аудармашы Абайдың ішкі әлеміне үңіле алатындай парасат иесі болуы шарт. Ақынның айтар ойын, идеялық мұратын жүрегімен түйсінбесе, құр сөзді аударғаннан пайда жоқ.

Т.Жұртбай шетел тілдеріне аударуда кездесетін нақты қиындықтарды атап өтті. Мәселен, қазақ тіліндегі кейбір ұғымдар басқа тілде дәл балама таппайды. Ол ағылшын тіліне Абай шығармаларын аударғанда осындай тосын сәттер болғанын айтты. Абай қолданған кейбір тіркестер мен мақал-мәтелдердің ағылшынша баламасы жоқ, тура аударса мағынасы күңгірт тартады. Сол сияқты, Абай өлеңінде жиі кездесетін кісі, қайрат, толық адам, қайғы секілді философиялық ұғымдарды ағылшын тілінде бір сөзбен жеткізу қиын. 

Оның үстіне, Абай өлеңдерінде қазақтың тұрмыс-тіршілігіне қатысты сөздер көп кездеседі. Жұртбай қытай тіліне аударылған Абай өлеңдерінің мысалын келтірді. Бір шығармасында Абай «Қарашада өмір тұр, тонымды ұрлап, қайдасың?» деп астарлы сауал тастайды. Мұндағы «Қараша» – күз айын меңзейтін поэтикалық образ, қарашада табиғаттың өзгеруін бейнелеп тұр. Қытай тіліндегі аудармасында бұл жолдар «Он бірінші айда қыс түседі, кедейлер малына қам жасайды» деген тәрізді қарапайым баяндауға айналып кеткен. Яғни түпнұсқадағы астарлы мағына жойылып, жалаң ақпарат қана қалған. Сол сияқты Абайдың «қыстың көзі қырауда, ықтырмаң болса жақсы» деген тіркесі бар. Мұндағы «ықтырма» – қазақ тұрмысында қыс қатты болғанда малы ықтайтын қалқа, шопанға пана. Қытайша аудармада бұл ұғымды түсіндіру қиындық туғызғаны байқалады. «Қытай бұны қайдан білсін?» – дейді Т.Жұртбай, – аудармашы амалсыз жайдақтап жеткізген. Бұдан түйетініміз: ұлттық мәдени реалийлерді бөтен тілде дәл беру – қияметтің қиыны.

Осындай тілдік, мәдени өзгешеліктерді ескергенде, Абайды аудару тек тілді білумен шектелмейді – аудармашы екі халықтың да рухани әлемін терең түсінетін көпір тұлға болуы керек. Т.Жұртбай шетелдерде, мәселен АҚШ, Еуропа, Түркия, Қытай, Ресейде тұратын, қазақ пен сол елдің мәдениетін қатар меңгерген мамандарды тарту керектігін ұсынды. «Қазақстан қанша елмен дипломатиялық қарым-қатынас жасаса, сонша елде Абайды түсіндіретін маман қажет. Сонда ғана Абайдың сөзін әлем жүрегіне жеткізе аламыз, сонда ғана қазақтың даусы жаһанда жаңғырады», – деді ғалым. Аудармашы кадрларды жоспарлы дайындау керектігі баса айтылды.

Тұрсын Жұртбай конференциядағы сөзін түйіндей келе, Абай мұрасын насихаттау – жалғыз мекеменің немесе жеке бір топтың шаруасы емес, бүкіл ұлттың ортақ мұраты екенін қадап айтты. Абай институты осы бағытта үйлестіруші тетікке айналуы тиіс. Т.Жұртбайдың ұсынысы бойынша, шетелдерде ашылған Абай орталықтарының жұмысын бір арнаға тоғыстырып, аударма ісін жолға қою керек. Әр елде Абайды насихаттайтын әдеби елшілер дайындалса – солар арқылы Абайды таныту ықпалы артар еді. Мысалы, Түркия не Еуропа жұртшылығына Абайды таныстыру үшін түрік, ағылшын тілі мен қазақ тілін жетік білетін аудармашы-ғалымдар қажет, олар Абай әлемін сол ортаға өз сөзі, өз танымымен түсіндіре алады.

Назарбаев университетінің профессоры, педагогика ғылымдарының докторы Гүлтас Құрманбай «Толық адам тұғыры – әділет» атты баяндамасын бастамас бұрын, белгілі абайтанушы Тұрсын Жұртбайдың еңбектеріне ерекше ілтипат білдірді. Ол: «Тұрсын Жұртбайдың бабасы – Құнанбай, атасы – Абай, әкесі – Мұхтар», – деген сөзі арқылы ғалымның ұлт руханиятындағы биік орнын айқын көрсетті. «Мен әрдайым Тұрсын ағамыздың амандығын тілеймін. Ол аман болса, Абайдың мұрасы да аман», – деді Гүлтас ханым тебірене.

Баяндаманың басты арқауы – Абайдың «толық адам» ілімі мен оның өзегі болып саналатын әділет ұғымы болды. Ғалым Абай ілімінде ақыл, жүрек және қайрат үшеуінің тең тұруы қажет екенін, алайда осы үш қасиетті әділетсіз ұштастыру мүмкін емес екенін айтты. «Әділет – толық адамның тұғыры. Ол болмаса, қалғанының барлығы – бос қабық», – деп түйіндеді баяндамашы.

Абайдың 38-қара сөзіндегі «Ғылым, рақым, әділет – бұлар толық адам сипаттары» деген тұжырым бүгінгі тәрбиенің, адам қалыптастырудың темірқазығына айналуы тиіс. Гүлтас Құрманбай қазіргі ұрпақ Абайды жаттап қана қоймай, оны жүрекпен түсініп, санамен сіңірмейінше, нағыз адамдыққа жете алмайтынын баса айтты.

Сондай-ақ ол қазіргі Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Абай мұрасын ұлт идеологиясының өзегіне айналдыруын тарихи жауапкершілікпен бағалап, әділетті қоғам құру жолында Абай іліміне сүйенудің маңызын атап өтті.

«Абай – ұлттың рухани күзетшісі. Толық адам – әділетке сүйенген кемел тұлға. Ал әділет – қоғамның тірегі», – деп қорытты баяндамасын профессор Г.Құрманбай.

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің жанындағы Абай академиясының директоры Жандос Әубәкір мен Астанадағы Абай атындағы №87 мектеп-гимназиясы музейінің меңгерушісі Алмахан Мұхаметқалиқызы ұлы ойшылдың мұрасын насихаттау ісінде Абай орталықтарының қызметін бір арнаға тоғыстыру қажеттігін алға тартты.

Абайдың ұрпағы, Абай музейінің ардагері, абайтану ісіне ұзақ жылдарын арнаған Ләйлә Мұхлесқызы өз сөзінде Абайдың рухани мұрасын сақтап, оны кейінгі ұрпаққа жеткізудегі ұлы міндет жайлы тебірене сөйледі. Ол Абай музейінің тарихы, алғашқы жәдігерлерді жинау жолындағы қиындықтар мен соған еңбек сіңірген адамдар туралы шынайы естеліктерімен бөлісті.

«Біздің музейіміз – Мұхтар Әуезовтің арманынан туған қасиетті шаңырақ. Мұнда Абайдың өмірі мен шығармашылығына қатысты мол мұра жинақталған. Әуезов пен оның шәкірттері, сондай-ақ бізден бұрынғы буын осы рухани жұмысты табандылықпен жалғастырды», – деді Ләйлә Мұхлесқызы.

Сондай-ақ ол музей қорында сақталған сирек қолжазбалар, Абайдың шәкірттеріне қатысты зерттеулер, фотосуреттер мен құнды естеліктер жайлы айтып, бұл мұраларды кейінгі буынға жеткізудің маңыздылығын атап өтті.

«Абайды тану – тек ғалымдардың ғана емес, барша ұлттың рухани борышы. Біз осы жолда талмай еңбектендік. Бүгінгі конференция – сол еңбектің жалғасы. Балаларымыз осы мұраны біліп өссе, Абай рухы тірі», – деді ол сөзін түйіндеп.

Конференцияға қатысушы, филология ғылымдарының кандидаты, доцент Лаура Ноғайбекқызы Дәуренбекова да Абай мұрасын шетелге таныту жұмысына жаңа серпін беру мақсатында бірнеше нақты ұсыныс білдірді. Оның айтуынша: «Абай шығармалары бүгінде жапон, француз, ағылшын, испан, итальян, неміс, қытай, араб, орыс, түркі тілдеріне аударылып, ғылыми-зерттеу еңбектерде талданып жүргенімен, аудармалардың сапасын анықтау үшін сол ұлттың тілін ғана емес, мәдени танымын түйсіне алатын жастар қажет. Аударма сапасын айқындау үшін аударылған ұлт тілін білетін, біліп қана қоймай, түйсінетін ғылыми негізі бар жастарды тарту керек», – дейді ғалым.

Осы ретте ол Абай институтының жұмысын жандандыруға қатысты үш ұсыныс айтты:

«Біріншіден, Абай институты аудармашылар мен аударматанушылар арасындағы байланысты үйлестірсе, болашақта жасалатын аудармалардың сапалы болуына ықпал етер еді. Бұл аударманы механикалық процесс емес, рухани диалог деңгейінде жүзеге асыруға мүмкіндік береді.

Екіншіден, қазіргі жоғары оқу орындарында оқытылатын «Абайтану» пәні әр жерде әртүрлі мазмұнда жүргізілуде. Ортақ бекітілген оқу бағдарламасының болмауы – жүйелілікке кедергі. Осы мәселені шешу үшін Абай институты абайтанушы ғалымдармен ақылдаса отырып, бірыңғай бағдарлама жасап, сол негізде оқулықтар жаздырса – бұл Абайды терең әрі бірізді тануға жол ашар еді.

Үшіншіден, институт жанынан арнайы «Абайтану» атты ғылыми журнал шығарылып, онда тек хакім Абайға қатысты ғылыми мақалалар мен зерттеулер жарияланып отырса, бұл салада тың серпіліс болары анық. Абайтану кеңістігінің ауқымын кеңейтіп, заманауи ғылыммен ұштастырар бірегей платформа қалыптасар еді».

Лаура Ноғайбекқызының бұл ұсыныстары конференцияның мақсатымен үндесіп, Абай институтының болашағына қатысты тұжырымдарды нақтылап берді. Оның ой-пікірлері – Абай мұрасын терең түсініп, сапалы жеткізу жолындағы ғылыми қауымдастықтың тың серпінін білдіреді

«Тіл-Қазына» ұлттық ғылыми-практикалық орталығы жанындағы Абай институтының жетекшісі Ләйлә Мұратқызы Демесінова конференция барысында бес жылдан бері тұрақты түрде жүзеге асып келе жатқан институттың маңызды жобалары туралы кеңінен әңгімеледі. Оның айтуынша, институт бүгінде қазақ тілін шет елдерде үйретудің жүйелі орталығына айналған.

Атап айтқанда, әлемнің 8 мемлекетінде (Түркия, Германия, Қытай, АҚШ, Ресей, Өзбекстан, Иран және Моңғолияда) Абай институты ұйымдастырған қазақ тілі курстары қазақ диаспорасы мен өзге ұлт өкілдеріне арнап жүйелі түрде өткізіліп келеді. Жыл сайын орта есеппен 150-ге жуық тыңдаушы осы курстарға қатысып, қазақ тілін үйренуге белсенді түрде қызығушылық танытуда. Бұл — Абай институтының ана тілімізді насихаттаудағы ауқымды іс-әрекетінің нақты көрсеткіші.

Ләйлә Мұратқызының айтуынша, тек тіл ғана емес, қазақ мәдениеті мен әдебиетін қоса таныстыруға бағытталған бұл курстарда Абай шығармашылығы басты рухани бағдар ретінде алынады. Курстарға қатысушылар тек грамматикалық біліммен шектелмей, қазақтың дүниетанымы мен рухани құндылықтарымен де тереңірек танысады.

Бүгінгі таңда қазақ тіліне, мәдениетіне, соның ішінде Абай мұрасына деген шетелдік қызығушылықтың артуы — Абай институтының кешенді жұмыстарының жемісі. Осындай білім беру жобалары арқылы Абайдың сөзі мен ойы шекара асып, әлемнің түкпір-түкпіріндегі жүректерге жетіп жатыр. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев атап өткендей, Абай институты қазақ тілі мен әдебиетін насихаттауға бағытталған толыққанды мәдени-ағарту мекемесіне айналуы тиіс. Өткен конференция – сол рухани жауапкершілікті ғылыми қауымдастықпен бірлесіп жүзеге асырудағы қадамдардың бірі.