Серік Қирабаев. Мұхтар Əуезов

Мұхтар Əуезовтің есімі мен даңқы бұл күнде əлемді шарлап кетті. Оны білмейтін ел жоқ. Кітаптары да кең тарап, «қазақ» деген жұрттың кім екенін, мəдениетінің деңгейі мен тіршілігін Мұқаңа қарап өлшейтін дəрежеге көтерді. 100 жылдық тойын ЮНЕСКО ұйғарымымен дүниежүзі тойлады. Ол жөнінде үлкен-үлкен зерттеулер мен естеліктер жазылды. Талантын əлем мойындаған ұлы адамның жазушылығына қоса, кісілік келбетін ашу да оңай емес. Оны ұсақтап алмай, ірі тұлғалы күйінде бейнелеу – қиынның қиыны. Сондықтан бұл естелік Мұқаңның ұлы бейнесін ашарлық кейбір эпизодтардан, онымен кездескен, əңгімелескен, істес болған жайлардан үзік-үзік сыр айтуға құрылады.

Мұқаң есімін біз бала күнімізден біліп өстік. Оның шығармаларын оқыдық. «Қорғансыздың күні» оқулықтардан түскен емес. Есейіп, əдебиет тани келе «Көксерек», «Қараш-қараш», «Ескілік көлеңкесінде» кітаптарын оқыдық. Мектептегі көркемөнер үйірмелерінде Мұқаң пьесалары қойылатын, соған қатыстық. «Абай» романының бірінші кітабын соғыс кезінде Қарағандының кітап дүкенінен сатып алып, елге апарып, күні-түні оқығаным да есімде. Қолдан қолға өткен сол кітапты бүкіл аудан боп оқығанбыз.

ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ: Серік Қирабаев. Жұмабек Тәшенов

Осындай аты мен шығармалары көпке таныс жазушының өзін көру бақытына мен 1947 жылы ғана ие болдым. Алматыға келіп, студенттік өмірді бастаған жылым еді. Күзде опера мен балет театрында А.Жұбанов пен Л.Хамидидің «Төлеген Тоқтаров» атты операсы қойылды. Ол кезде жаңа спектакльдерді Қазан төңкерісінің жылдығына арнап қою салты болатын. Студент достарыммен бірге таласып-тармасып театрға, премьераға бардық. «Таласып-тармасып» деп жатқаным – онда театрға кісі көп баратын. Билет табылмайтын. Əсіресе, премьераларға билет алдын ала сатылып қойылатын. Біз де ертерек билет алғанбыз. Сол театрда алғаш рет Мұқаңды кезіктірдік. Қасында Сəбит пен Ғабиден бар. Сəбитті алдында өткен жас жазушылардың кеңесінде, одан бұрын Мəжит Сейфуллинмен бірге Жазушылар одағында көргенім бар. Бəрінің де суреттерін кітаптарынан көргенбіз. Көзіміз қанық. Сонда да өзін көрудің жөні бөлек қой. Көзімізге оттай басылды. Оның үстіне Мұқаңның тұлғасы, бас бітімі таңырқатпай қойған жоқ. Оларды біз сырттай тамашалап тұрғанда, үшеуі екінші қабатқа көтеріліп кетті. Осы кезде алақтап біздің бір жолдасымыз келді де: «Мұхтар мен Сəбит жүр дейді, көрдіңдер ме, қайда?», – деп сұрады да, біздің жөн сілтеуімізбен екінші қабатқа жүгіре жөнелді. Қолындағы шылымын да тастамапты. Екінші қабатта шылым шегуге болмайды екен, кезекші оны ұстап, айып алыпты. Кейін біз оған: «Мұхтар мен Сəбиттің көрімдігі ғой», – деп күлгенбіз. Үзіліс кезінде астыңғы вестюбльдің кең алаңында айналып, қыдырыстап жүрген үшеуінің артынан ере, əңгімелеріне, қалжыңдарына құлақ түре, біз де жүргенбіз.

Соның артынша кешікпей біздің студенттер жатақханасында ҚазМУ-да Мұхтар Əуезовпен кездесу болады екен» деген хабар тарады. «Абай» романының екінші кітабы шығып, жаппай оқып жатқан кезіміз. Соған бардық. Ол кезде ҚазМУ мен ҚазПИ қатар, қазіргі Қазыбек би көшесінің бойында (26, 28-үйлер) болатын. Кездесу екінші қабатта, 24-аудитория-да өтті. Халық сыймай кетті. Ел көрші аудиторияға кіріп , екі бөлменің арасындағы қабырғаның жоғарғы жағындағы терезеден қарап тұрып тыңдады. Мұқаң ұзақ сөйлеп, романның жазылу тарихына, өзінің Абай өміріне қатысты деректерді жинау жолына тоқталды. Əлем əдебиетіндегі тарихи адамдар, əсіресе, ақындар жөнінде жазылған романдар жайлы əңгімелеп, олардың жетістіктері мен олқылықтарына тоқталды. Өзінің Абайды таныту тұжырымдамасы туралы айтты. Кейін жазушының «Абай романының жазылуы жайынан» атты мақаласын (1955) оқығанда еске түсті – сол мақаланың сүрлеуін Мұқаң бізге сол кеште айтқан екен. Роман да, оның авторы да, айтқан əңгімесі де ұмытылмастай əсер қалдырды.

1947 жыл – Мұқаң өмірінің ең бір ауыр жылы. 1946 жылғы партияның Орталық Комитетінің «Звезда» жəне «Ленинград» журналдары тура-лы» қаулысының жаңғырығы Қазақстанға да жетіп, қазақ жазушылары шығармаларынан саяси қателіктер іздестіріле бастаған. 1947 жылдың бас кезінде Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті «Қазақ КСР Ғылым академиясының Тіл жəне əдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателіктер туралы» деген қаулы қабылдады. Мəдени мұраға сын көзімен қарамағаны, өткенді дəріптегені үшін деп, көп адам таяқ жеді. Соның алдыңғы легінде Мұқаң болды. Оның «өткендегі қателіктері» қазбаланып, еске алынды. «Социалистік Қазақстан» газетінде С.Бəйішевтің «Профессор Мұхтар Əуезов өткендегі қателердің шырмауында» деген мақаласы басылды. Жазушының тарихты жазуға құмарлығы, бүгінгі заман тақырыбына елеулі шығарма бермегені кінə боп тағылды. Сол жылы елуге толған жазушының туған күні де аталмай қалды. Осындай ауыр таяқ астында жүрген жазушыға «Абай» романының шығуы, оған оқырман қауымның жылы ықылас танытуы үлкен демеу еді. Партиялық басшылықтың көзқарасына қарамастан, жазушы беделі халық арасында арта түсті. Оның үстіне роман орыс тіліне аударылып, одақтық көлемде үздік бағаланды. Атақты орыс жазушылары (А.Фадеев, Б.Горбатов, В.Иванов, т.б.) жылы лебіздер білдірді. 1949 жылы жазушыға бірінші дəрежелі Сталиндік сыйлық (кейін Мемлекеттік сыйлық болып өзгертілген) берілді. Романның сыйлық алуына арналған Алматыда, фи-лармония залында үлкен жиналыс өтті. Онда Мəлік Ғабдуллин баяндама жасады. Жиналыс соңында Мұқаң сөз сөйледі. Романның жазылуы мен Абай өмірінің деректері, оны пайдалану жолдары жайлы ұзақ əңгімелеп, ол өз еңбегін бағалаған партияға, Сталинге рахмет айтумен аяқтады. Бұл – бір жаңалық болды. Бұған дейінгі жазғандары мен сөйлеген сөздерінде партияға, оның көсемдеріне сөз арнау Мұқаң əдетінде болмайтын. Ол – басшылыққа елпілдеп, қошемет сөз айтпаған жазушы. Сөз Сталинмен басталып, Сталинмен аяқталатын заманда Мұқаңның мұндай мінезі қыңырлық, іштей жаңа өкіметті қолдамауы деп саналатын, оның басынан таяқ кетпегені де осыдан. Осы əдетті Мұқаң бүгін бұзды. Жазушының жазғандарын оқыған, сырын түсінетін адамдар (Айқын Нұрқатов екеуміз бірге отырғанбыз) тағы да айтпай кетер ме екен деп қипыжықтап отырды. Жұрт разы боп қалды. «Кеңес өкіметі бəрін беріп жатыр ғой, қасарыса беріп қайтеді?» – деп ойладық біз де. Дуылдап қол соғылды. Бірақ Мұқаң сөзінің бұл бөлігін созбай, езбей, «рахмет!» деген бір ауыз сөзбен қысқа қайырды. Төгіліп, шашылған жоқ.

1946-1947 жылдардағы қаулылардың, партияның идеологиялық саясатының салқыны қоғамды билей бастады. «Абай» романын мақтағанмен, жазушының басқа еңбектеріне сын көбейді. Əсіресе, ғылыми-əдеби фольклорлық зерттеулері жайлы іліп-тартқан мақалалар көбейді. 1948 жылы «Қазақ əдебиеті тарихының» бірінші томы Мұқаң редакциясымен шығып еді (фольклор бөлімі), ол қатты сыналып, қолданудан шығып қалды. Мұның аяғы 1950 жылы «Правданың» «Қазақстан тарихы маркстік-лениндік тұрғыдан баяндалсын» деген мақаласына ұласып, жазушылар мен əдебиетші, тарихшы ғалымдардың бір тобы қуғынға ұшырады. Мұқаңның бұл тұстағы өмірі, Алматыдан пана тап-пай Мəскеуге кеткені, Мəскеу университетінде сабақ бергені елдің көбіне мəлім.

Елуінші жылдардың басында Жазушылар одағы маңында (Қазақтың көркем əдебиет баспасы, «Əдебиет жəне искусство» журналында) жұмыс істеуім менің белгілі аға жазушылармен танысуыма, əдеби-сыншылдық еңбегімді дамытуға едəуір көмектесті. Сонда Мұқаңды да жиі көретін едім. Ол кісі одақтың президиумы жиналысына келеді, əдеби талқылауларға қатысады, бəрінде де белсеніп сөйлейді. Түйінді сөзді елдің сол кісіден күтетінін біледі.

Осы жылдары менің байқағаным – Мұқаң əдебиетке келген кейінгі жастардың жазғандарын оқып қадағалап жүреді екен. Оларды əпербақан сыннан қорғаудан да ол бой тартқан емес.

Қ.Шаңғытбаев, С.Сеитов, Қ.Жармағамбетов шығармаларын талқылау кезінде ол жас ақындардың (сол тұстағы) өлеңдерінен саяси қате іздемей, таза көркемдік баға беруге тырысты. Алайда, партия нұсқауына сəйкес туған əпербақан сын бой бермей, адал пікірлерді басып кететін.

1953 жылы Айқын марқұм екеуміз Жазушылар одағына мүшелікке өткенде, Мұқаң бізге ықылас танытты. Сонда біздің алғашқы мақалаларымызды оқып жүргенін, келешегімізден үлкен үміт күтетінін айтып, одаққа қабылдауды қолдайтынын білдірген. «Айқын мен Серіктің басқа жанрға жалтақтамай, таза сынмен айналысқаны маған ұнайды. Өскен əдебиетте əр жанрдың өз маман кадрлары болуы керек. Есмағанбет, Қажым, Бейсембайлар сыннан алыстап, жоғарғы мектепке, ғылымға кет-кен кезде мұндай кадрлар бізге қажет», – деп сөйлегені есімде.

Мұқаң осы ықыласын 1954-1955 жылдары өсек-жалалардан құтылып, əдеби-ғылыми қызметіне қайта оралған тұста да танытты. Осы кезде Ғылым академиясының Тіл жəне əдебиет институтында Қазақ кеңес əдебиеті тарихының очерктерін жазу күн тəртібіне қойылды. 1949 жылғы Қ.Жұмалиев редакциясын басқарып шығарған очерк сынға ұшырады да, енді жаңа дəуір əдебиетінің жолын ғылыми қорытындылайтын жаңа еңбек жазу қажет болды. Очерктің бас редакторлары етіп Мұқаң мен Сəбеңді (Сəбит Мұқанов 1954 жылы академияға толық мүше боп сайланған) бекітті. Ұйымдастыру жұмыстарын институт басшылығымен бірге Мұқаң жүргізді. Əдебиетші ғалымдарды жинап, очерктің проспектін талқылап, əр тараудың авторларын, материалдарды тапсыру мерзімін белгіледі. Сонда Мұқаң сол кезде сынмен айналысып жүрген Тəкен Əлімқұловты, Тахауи Ахтановты, Айқын Нұрқатовты, Мұқаш Сəрсекеевті, мені – очеркке авторлыққа тартқан еді. Маған Ғабиден Мұстафин шығармашылығы туралы тарау жазу тапсырылды. Тарауды жазу үстінде Мұқаңмен ақылдасып, бір-екі рет оңаша кездескенім де бар. Ол Ғабиден шығармаларын жақсы білетін, ол жөнінде пікір айтып жүретін еді. Ғабиден елуге толғанда «Литературная газетаға» мақала да жазған . Сондықтан менің Ғабиден туралы жазғандарыма Мұқаң көп ақыл қосты. Очерктің жазылуы созылып, ол тек 1958 жылы ғана жарық көрді. Ал, мен өз тарауымды толықтырып, жеке кітапша етіп 1956 жылы бастырып жібердім. 1957 жылы ол орыс тілінде шықты.

Мұқаңның маған деген мейірімі, ықыласы кейін де жалғасып, ұлы талантқа деген менің сүйіспеншілігімді оятты. 1956 жылы мен «Спандияр Көбеевтің əдеби қызметі» атты кандидаттық диссертация бітіріп, соған оппонент болуын өтініп барғанымда, «Пəлі, болам, болмағанда ше, бірқатар əдебиетке, сынға араласып жүрген жас жігіттер, анау Тəкен, анау Тахауи, анау Зейнолла (бəрі де сыннан бастаған ғой) – бəрің де кандидат болуларың керек, ғылымға араласу керек», – деп зор ілтипатпен қарсы алғаны есімде. Сонда ол очерк жазуға тартқан авторларын енді ғылымға баулуды ойлаған екен ғой.

1956 жылдың күзінде қорғалуға тиісті менің диссертациям, сол кезде Жоғарғы аттестациялық комиссияның ережесіне бір өзгерістер кірді де, жаңа жылдың басына қарай ауысып, 1957 жылдың 5 қаңтарында қорғалды. Ол кезде академияның бүкіл қоғамдық ғылымдар бөлімінде бір-ақ диссертациялық кеңес болатын. Төрағасы – вице-президент С.Бəйішев, орынбасары – институт директоры І.Кеңесбаев. Мен осы кеңесте қорғадым. Мұқаң бірінші оппонент болды. Сонда сөйлеген сөзінде ол менің сыншылық еңбегіме айрықша тоқтап, мына диссертация сол еңбектердің заңды жалғасы деп, əрі қарай жалғастырып алып кетіп еді. Осылардың бəрінде ұлы жазушының кейінгі жастардың еңбектерін қарап, кімнен не күтуге болады деп байқап жүретіні анық еді.

Диссертация қорғаған соң, мен Мұқаңды үйіме қонаққа шақырдым. Ол кезде Мұқаң Төлебаев көшесіндегі жаңа үйіне көшкен болатын. Бұрын да екі-үш рет барғам. Мұқаңа диссертациям мен кейбір басылған еңбектерімді апарғам, жазған пікірін алғам. Мұқаң ерте тұрып, 7 мен 8-дің арасында далада қыдыратын да, жас ғалымдарды, аспиранттарын сағат сегізден тоғызға дейін қабылдайтын. Тоғызда таңертеңгі асын ішіп, жұмысына отыратын. Есікті өзі ашатын. «Ешкімді де жұмсамаймын. Өйткені қонақ маған келеді ғой» дейтін. Өзімен бірге есіктің алдында Дос деген иті тұратын. Маған əуелі барғанда: «7-де келсең, қораның ішінде болам, сегізден соң келсең, есік қақ», – деген . Қаңтардың бесінде, қорғаған күні үйде ере келген жора-жолдастарым болды да, ертеңіне Мұқаңды шақыруға бардым. Ол кезде қазіргідей алдын ала бір жеті, он күн бұрын шақырып қою салты жоқ. Шақырып келіп, қой сойып, сол күні де қабылдай беретінбіз. Ерте тұрып, сағат жетіден өте Мұқаң үйіне барсам, өзі қорада жүр екен. Əуелгі үй салған кезде Мұқаң қоршаудың іш жағынан жағалай екі қатар плита төсетіп, соны айналып қыдыратын еді. Бір жолы мен ерте барғанымда көрсетіп, осыны бірнеше рет (санын атап еді, ұмыттым) айналып жүретінін айтқан. Сол əдетімен жүр екен . Сəлемдескен соң: «Мұқа, кеше жора-жолдастарым еріп жүрген соң, мазаңыз болмай ма деп шақырмап едім, бүгін əдейі шақыра келдім, кешкі сағат алтыда біздің от жаққан жерімізді көріп, шай ішіңіз», – дедім. Мұқаң ықыласпен қарсы алды. «Бəрекелді, барамыз, Валентина Николаевна екеуміз», – деді. Мен мекенжайымды беріп, сол мезгілде сыртта күтетінімді айттым.

Мұқаңның ерекше бір қасиеті – уəделі жерге дəл келетіні еді. Бұрын да кешікпей жүретінін көргем. Бұл жолы да дəл алтыда келді.

Мұқаңмен өткен сол кеш тек ішіп-жеудің, арақ ішудің кеші емес, əңгіме-дүкен құрып, ғибрат боларлық өнегесі мол кеш болған еді. Оған Ісмет Кеңесбаев, Нұрымбек Жанділдин (ол Орталық Комитеттің бөлім меңгерушілігінен босап, Ғылым академиясына философия мен құқық секторын басқаруға келген), Қали Қайшыбаев (партия қызметкері), Зəки Ахметов (менің екінші оппонентім), Ислам Жарылқапов (менің жерлесім, ол кісі асаба қызметін атқарды) сияқты азғана топ қатысты.

Жұрттың бəрі Мұқаң аузына қарайды. Ол кісі қонақты кешті ішіп-жеуге арнамай, мəдениетті демалуға айналдыру керектігі жайлы айтып отыр-ды. «Еуропаның қонақ күту дəстүрінің жақсы жақтарын қабылдап, оны ұлттық дəстүрмен байланыстыру керек. Қазақтың қонағы тек ішу мен жеуден, былапыт арақ ішуден тұрады, оның өзі адамды шаршатады, ауырлатады. Мəдениетті жұрт сөйлегенде «господа, дамы» деп бастайды. Осыны да қабылдау керек. «Мырзалар», «арулар» десе, қандай жақсы. Əсіресе, əдемі жас келіншектерге, Зия, Əлия сияқты, «ару» деген сөз қандай жарасады (Мұқаң жас келіншектерді қошеметтеп, мақтап отырғанды ұнататын. Зия мен Əлия аттары аталғанда, қысылып қалғаны есімізде), «ару» деген сөзді кексе əйелдер де жақсы қабылдайды, оларға да ұнайды», – дей отырып, сөзінің аяғын тілекке айналдырды.

Отырған арулардың саулығы үшін ішіп қоюды өтінді. Арасында əзіл-қалжыңдар айтылып (оны бастайтын Ісмет ағай), əдемі де сыпайы өткен кеш болып еді. Өткен заман-ай, сол кештің куəсі болып, бүгін Зəки екеуміз ғана қалыппыз. Ағалардың бəрі дүниеден озған. Кетерде Мұқаң жақсы кеш болғанын, демалғанын айтып, бірге өткізген азаматтарға ризалық айтты. Бізге Əлия екеуміздің аттарымызды атап тілек білдірді. Асыл ағаның ақ тілегі қабыл болған болар – кейінгі өміріміз жаман өткен жоқ.

Бұдан кейін де менің Мұқаңмен дастарқандас болғаным бар. Мұқаңның қонаққа кешікпей дəл уақытында келетінін, үй иесіне, дəмдес жолдастарына жылы сөз айтып, кең отыратынын сол тұста да байқадым. Бірде Ғазиза Бисенованың (Кейін Ғабитке тұрмысқа шыққан) үйінде бірге болдық. Көп жыл өзіне машинистка болған осы кісінің үй алуына Мұқаң көмектесіпті. Сейфуллин, Виноградов көшелерінің қиылысындағы екі бөлмелі пəтеріне Мұқаң мен Валентина Николаевнаны шақырып, Ғазиза апай рахмет айтты. Ғазизаның сіңілісі Ғафураның жолдасы Жиенбек Рсалдин маған жерлес, жолдас еді. Солар арқылы араласып жүретінбіз. Мұқаңмен бірге біз Жиенбек екеуміз ғана (əйелдерімізбен) болдық. Сол кеште де Мұқаң Ғазизаны , оның үйін мақтап, қошемет жасап отырды. Ара-арасында бізді де еске алып қояды. Ғазизаның үйін, бөлмелерін, бал-конын аралап көріп, мақтағаны есімде.

– Ой, какой балкон! Валя, смотри какой большой, просторный балкон! – деген қошеметін естіп, Жиенбек екеуміз күлгенбіз.

Бір жолы Ғабиденнің үйінде дəмдес болғаным бар. Онда да Мұқаң көңілді əңгімемен жұрт назарын аударып отырды, үзіліс кезінде Ғабит пен Ғабиден карта ойнауға отырғанда, Мұқаңның ренжіп:

– Пəлі, бұлар сөйтеді енді... Өнбес іске жандары құмар. Мəдениетті ортада əдебиет, өнер жайлы əңгімелер айтып, ақындары болса, өлең оқып отырмас па! – дегенін естігем. Ғабит пен Ғабиден картаға шақырып, ойынды мақтап, Мұқаңды «Сіз бізді ұтып аласыз» деп алдарқатқанда да, Мұқаң көнбеді.

– Білем сендердің қулықтарыңды. Бірдеңе ұтқызған болып, артынан алдап, ұтып алатындарыңды, – деді.

Сондай бір оқиғаның болғанын өздері күліп еске алысты.

Мен ол кезде «Социалистік Қазақстан» газетінде əдебиет пен өнер бөлімінің меңгерушісі болып істейтінмін. Газетте Мұқаңның шығармаларынан (жазылып жатқан «Абай жолы» романынан) үзінділер, өзі туралы шығармашылық очерк жарияладық. Жазушылармен байланысымыз жаман болмайтын. Елуінші жылдардың бас кезінде газет зиялы қауымның атына артық-кем сөздер айтып, олардан қол үзіп қалып еді. Мен əлім келгенше осы қарым-қатынасты қалпына келтіруге тырыстым. Жазушылардың жаңа шығармаларын беріп тұрдық. Осы газет бетінде сынға көп ұшыраған Əбділда Тəжібаев əуелде мен хабарласып, жаңа шығармаларын сұрағанымда, өкпесін айтып біраз шамданды да, кейін сабасына түсті. Оның Пушкин үлгісімен жазған шағын трагедияларының бір-екеуін басқанымыз есімде. Осылардың қатарында Мұқаң да газетке таянып, жиі хабарласып тұрды.

1957 жылы Мұқаңның «Еңлік-Кебек» атты пьесасы кезекті бір өңдеуден өтті де, қазақ драма театрында қойылды. Осы пьесаның қойылуы республиканың мəдени өміріндегі үлкен бір оқиға болып еді. Неге екенін білмеймін, Орталық Комитет те оған ерекше көңіл бөлді. Комитет хатшысы Н.Жанділдин қорытынды репетицияға барып тыңдады. Олардың ыңғайымен біз де жүгіретінбіз. Мен күнделікті репетицияларға да қатысып жүрдім, қорытынды репетицияға да бардым. Мұқаң ерекше сергек, көңілді жүрді. Мен оны репетицияға барған сайын кездестіретін едім. Театрдың ұлы шеберлері (Қалибек, Қапан, Серке, Елубай, т.б.) тұтас кезі ғой, олар да спектакльді жақсылап шығаруға күш салды.

Соңғы репетициядан кейін редакторымыз Қасым Шəріпов мені шақырып алды да, ертең қойылатын спектакльге сын мақала жазу керектігін айтып ақылдасты. Оны жазу маған тапсырылды. Н.Жанділдиннің кейбір ойлары бар екен, мен соны ескеру үшін сол кісіге кіріп шығуым қажеттігін айтты. Мен Жанділдинге кіріп шықтым.

О кісі негізінен пьесаның өңделуі, қойылуы жақсы əсер қалдыратынын, Мұқаңның шеберлігін, артистердің ойынын мақтап шықты да, жалпы спектакльде ескіні аңсау сарыны барлығын, Абыздың монологтарын-да заманның азуы деген ұғымға бой алдыру аңғарылады дегенді айтты. Осыны рецензия жазу үстінде ескеруді сұрады.

Мақала жазатын болғандықтан мен спектакльдің алғашқы екі күн бойы қойылған премьерасына бардым. Елдің əсерін байқадым. Өзім де ойландым. Хатшы партиялық қырағылық танытқан болар, бірақ тұтастай алғанда спектакльден ескіні мадақтау, аңсау сарыны байқала қоймады. Абыз монологтарының ел басшыларының шамына тиіп кететін жерлері бар екен, бірақ ол партия жолына қайшы емес қой. Сөйтіп, мен спектакль-ге рецензия жаздым. Ол «Социалистік Қазақстан» газетінің 1957 жылғы 30 сəуірдегі санында басылды.

Жанділдиннің ескертпелері жайлы Мұқаңа айтуға қорықтық.

Өзі спектакльдің жақсы шығуына бар күшін салып, көңілді жүрген Мұқаңа ол жөнінде не айтарсың? Оның үстіне кешегі 50 жылдардың бас кезіндегі əділетсіз сыннан жапа шегіп, енді есін жиып, шығарма-шылық шабытына мінген жазушыға: «Шығармаңда ескі заманды аңсау бар», – деп айтудың өзі де қиын ғой. Сондықтан Қасым маған рецензия авторы ретінде жалған ат пайдалануды ұсынды. Əрі сөз тарап кетпеуі үшін, оны екеумізден басқа ешкім білмеуі тиістігі сөз болды. Сонымен мен рецензияға «Б.Дəулетбаев» деп, өзіммен бірге оқыған бір мұғалім жігіттің атын қоя салдым.

Дерексіздеу ат қойсам, білініп қалар деп ойладым.

Рецензияда спектакльдің жарқын жақтарын көтере айтуға тырыстым. Əсіресе, қазақ театрының сахнасында 40 жылдың ішінде (алғаш 1917 ж. қойылған ғой) бірнеше нұсқасы қойылған пьесаның өміршеңдігі, биік көркемдігі, айқын идеялық бағдары жөнінде айтуға тырыстым. Өзінің шығармашылық толысқан шағында оны өңдеуге қайта оралып, жаңартқан жазушыға ризалық білдірдім. Соңғы өңдеуде пьесаның мазмұнының байып, əлеуметтік сарынның терең ашылғанын, кейіпкерлерінің жарқын жасалғанын атадым. Шығарманың əуелгі нұсқасындағы тұрмыстық драмадан романтикалық-трагедиялық поэма-ға айналғанын көрсеттім. Жеке орындаушыларға тоқтай отырып, Абыз рөлін ойнаған Қ.Қуанышбаевтың актерлік шеберлігіне айрықша тоқталдым.

Абыздың халық мұңының жоқтаушысы есебінде үлкен əлеуметтік сипатқа ие болғанын көрсете отырып, өзіме нұсқау берген басшының пікірін де ұмытқам жоқ. «Алайда, Абыз бойынан көруші торығу мен үміт күтудің сарыны араласып, жіктелмей кететінін байқамай қалмайды. Əсіресе, оның сахна ашылғанда айтылатын, кейін тіпті жиі қайталанатын тақпақ сөздерінен «заманның азуы» сияқты сарынға бой ұру аңғарылады. Жазушы пьесаның осы тұсын бір шолып өтсе, орынды болар еді, негізі, əдебиет айқындық пен нақтылықты сүйеді ғой», – деппін.

Бір ғажабы – бəріміз шуласып, жасырынбақ ойнағандай құпиялап жүрген осы сөздерге Мұқаң көңіл де аударған жоқ. Ертеңіне, газетті ала сала редакцияға телефон соқты. Телефонды мен көтердім.

– Серікпісің, – деді Мұқаң.

– Мен, Мұқа! – дедім сасып қалып. «Қалай қабылдады, не айтар екен?», – деген ой шошытты.

Мұқаң рецензияны оқығанын айтты да, оның авторын сұрады. Мен: «Бір мұғалім жігіт», – дей салдым.

– Пəлі, мына мұғалім жігітіңнің түсінігі дұрыс қой. Сауатты жігіт екен, жақсы жазыпты, – Мұқаң мақтай жөнелді. Мақалаға, оның авторына, оны тез ұйымдастырған редакцияға, маған ризалығын айтты. Менің көңілім орнығайын деді. Бірақ «Жабулы қазан жабулы күйінде» қалды, мақала авторы жайлы қайта сөз қозғалған жоқ. Кейін бір кеңірек отыратын жағдай болса, түсіндірермін деген жоспарым іске аспады. Мақала авторының мен екенін 1987 жылы Мұқаңның 90 жылдығына жазған «Біздің рухани əкеміз» атты мақаламда ғана ашып айту мүмкіндігі туды. Рецензияның гонорары да Б.Дəулетбаевтың атына жазылып кетіп, баспаның бухгалтериясына редакторымыз Қ.Шəріпов қол қойып, хат жазып берген соң, барып алғаным да есімде.

«Еңлік-Кебек» Мұқаңның ұлы шығармаларының бірі ғой . Ол бір ғасырға қызмет етті. Заман өткен сайын əр сөзі жаңаша естіледі, ел мұңы, халық трагедиясы əрқашан жаңаша жаңғырығып еске салынады. Сол күндері сондай бір оқыс оқиғаның куəсі болғанымды да айта кетейін.

Премьера екі күн бойы жүрді. Бірінші күні республика басшылары келе алмай қалып, екінші күні Орталық Комитеттің бюро мүшелері түгелге жуық келіп көрді. Мен екінші қатардың шет жағында (директордың кабинетіне шығатын есік аузында) отырдым. Бəрі де кəукілдесіп, Еңлік пен Кебектің, Есеннің мінез-құлқын əңгіме етіп, күлісіп отыр еді, бір кезде сахнаға Абыз шықты да атақты монологын айта бастады.

Құйрығы жоқ, жалы жоқ,

Құлан қайтіп күн көрер,

Аяғы жоқ, қолы жоқ

Жылан қайтіп күн көрер, –

деп бастаған Қаллекей (Қалибекті жұрт солай атайтын) бірте-бірте сахнаның алдына таянып, бірінші қатардағы ел басшыларына төніп келіп:

Бəріңнің де нəрің жоқ,

Елім қайтіп күн көрер, –

дегені. Тебіреніп, тепсініп тұрып, қадалып айтты. Біз қорқып кетіп, бұғып қалдық . Бірақ орнын тауып айтылған сөз, ретін келтірген ұлы актер істерін істеп кетті. Абыз халық көкейіндегіні айтқан, Қаллекей оны қалай жеткізді – көрермен мең-зең. Жұрт ду ете қалды, ұзақ қол шапалақталды.

Ұлы шығарма қашан да бүгінгіше естіледі деген осы да.

Осындай мəңгілік сарын Мұқаң шығармаларының көбіне-ақ тəн еді. Ол кесек, кең масштабта ойлайтын. Драмада ол Шекспир ұстанған ұлы мұраттарды жырлады. Эпос кейіпкерлерін тірілтіп, аңыздан өмір үшін, адам бақыты үшін күрескен қайсар тұлғаларды ашты . Тіпті сахнаға шығып үлгермеген «Дос – бедел достың » өзінде де сахнаның тар шеңберіне сыймастай тарихтың кең бейнесі танылатын. Мұнда жазушы ХХ ғасырдың қайшылықты тарихын басынан кешкен адамның көзімен заман өзгерістерін бейнелеуге тырысты.

Ол ескі сүрлеумен жүрмеген, ылғи жаңадан жол салған жазушы еді. «Абай жолы» романын қалай жазғанын, жаңалығын өзі де айтқан. Зерттеушілер де жазып жүр. «Қилы заман», «Қараш-қараш» та əр дəуірдің кесек туындылары. «Өскен өркенде» де ол өз заманының ұлылығын ашуға ұмтылды.

Елуінші жылдардың орта тұсынан Мұқаң ертеректе жазылып, кейін кеңестік идеология қабылдамаған біраз шығармаларын қайта өңдеуге кірісті. Олардың ішінде «Қараш-қараш», «Қарагөз» сияқты шығармаларымен қатар, ертерек жазған біраз əңгімелері бар еді. Олар «Қараш-қараш» деген атпен 1960 жылы басылды. Кітапты шығаруға дайындаған Қазақтың мемлекеттік көркем əдебиет баспасы осы жинақты маған рецензияға беріп, соған алғы сөз жазуымды сұраған еді . Мен мақұлдап рецензия бердім де, шағын алғы сөз жаздым. Бірақ кітап басы-лар алдында менің алғы сөзім түсіп қалды. Оның кімдерге ұнамағанын сұрастырған да емеспін. Мүмкін, авторға да ұнамады . Өйткені онда Мұқаңның ұлы жазушы екендігін айта отырып, ұлы боп ол бірден туған жоқ . Ізденістің үлкен жолынан өтті. Оған осы кітап куə деген тезис бар еді. Реализмге жеткенге дейін Мұқаң сентиментализм, буржуазиялық объективизм, натурализм, символизм сияқты ағымдардың бəрін де өткен деп, Мұқаңның ертеректе жазған туындыларында осыларды іздеу сарыны бар-тын. Ол кездің ұғымы да солай болды ғой. Сондықтан өз сөздерім-нің қайшылықты тұсын өзім сездім де, алғы сөздің басылмау себептерін іздестірмедім.

Осы тұста Жазушылар одағы əдеби жылды қорытындылау дəстүрін кіргізді. Жыл сайын жылдың ақпан-наурыз айларында өткен жылдың қорытындылары талқыланатын. Осы дəстүрге бастаушы болған Мұқаң еді. Осы жиындарды ылғи өзі басқарып жүрді. Ең алғашқы жиналыстардың бірінде: «XIX ғасырдың 30-40 жылдарында əдеби жылды қорытындылау дəстүрі орыс əдебиетінде орын алған еді. Онда жыл бойғы əдебиет бір мақалаға сыйып кететін. Ондай мақалаларды көбінесе Белинский жазатын . Қазір əдебиет өсті. Шығып жатқан роман, повесть, əңгіме, пьеса, өлең, поэма, т.б. жанрдағы шығармалар бір мақала түгілі, бір кітапқа да сыймайды. Сондықтан біз оны ұжым болып талқылап, қорытындылауымыз керек. Яғни біз «Коллективный Белинский» қызметін атқаруға тиіспіз», – деп сөйлеген. Өзі осы жиындардың бəріне қатысып, жаңа шығармаларды оқып кеп, белсенді сөйлеп жүрді.

1961 жыл – Мұқаң өмірінің соңғы жылы. Осы жылы мен Мұқанды екі адамның қазасында көрдім. Ол Жұбанның анасы мен Жұмағали Саинның жерлеуіне қатысты. Жұмағалидың басында көзіне жас алды. Екеуі ауруханада бірге жатыпты. Жұбанның шешесін жерлегенде Мұқаң Кеңсай зиратына бірінші рет барыпты. Ол кезде зират жаңа басталған, көлемі шағын, қазіргі Шахмет Құсайнов жатқан төбенің маңында ғана болатын. Сол төбенің басына шығып тұрып, Мұқаңның:

– Апыр-ау, мынау қандай жақсы жер. Аяқ асты емес. Қала аяғыңның астында жатыр. Анау бір төбенің (қолымен нұсқап көрсеткені – қазіргі Сəбит Мұқанов жатқан төбе еді) басынан белгілі адамдарға арнап жай салса, қандай жақсы болар еді, – деп сөйлегенін бəріміз де тыңдағанбыз. Елдің көбі осы сөзді Мұқаң қайтыс болғанда еске алды. Əуелде комиссия Мұқаңды Кеңсайға апарып, өзі көрсеткен төбеге жерлеуді ұйғарды да. Бірақ республика басшылығына барғанда, ол кісілер: «Қайтесіңдер, Ташкент көшесіндегі зиратқа қоя беріңдер», – депті.

Мұқаң жазушылық ұлылығына қарамастан, тіршілікте қарапайым, кішіпейіл адам еді. Менмендігі, астамшылығы болмайтын. Кейде алды тар, əңгімені еркін айтуға мүмкіндік бермей, адамды жасқап бір пенделер болады. Мұқаң олай емес-ті. Онымен еркін, қысылмай əңгімелесуге болатын еді. Ол кім болса да өзімен тең санап, тең сөйлесетін. Тек қытығына тиіп алмасаң болғаны. Қытығына тисе, мұрнын жұлқып, ашуланып, қап-қара боп түнеріп кететін, кейде қатты сөздер тастауға да баратын. Елуінші жылдардың айтыс-тартыстарында оның мұндай мінезін де көрдік. Өзін сыйлай білгенге құшағы кең, мейірімі мол еді. Үйіне барғанда, есігін қиналмай ашып, «бəрекелді, жақсы келдің» деп қарсы алатын. Сөзге сенгіштігі сондай – кейде бала мінезді болатын. Кім бұрын барып айтса, соның айтқанына сеніп, кейін барған оның қарсыласына қырын қарап отыратын кезі де болатын. Бірақ жаны күймей қатты сөз айтпайтын. Сыпайы, мəдениетті, боқтау дегенді білмеген кісі.

Ең қатты айтқаны (өзінің бір қарсыласы боқтағанда): «Өзіңнің барлық боқтық сөздеріңді өзіңе қайтардым», – дегенін естігенбіз.

Бір кеште қонақта көңілді күйдегі Мұқаң əріптестері мен келіншектерді мадақтап, мақтау сөздер айтып отырады. Солардың ішінде өзіне тете сыйлас інісі С...нің əйелі Ж...ның атына да қошемет сөздер айтыпты. Сөйтіп, мақталған келіншек оқыс бір сұрақ қойып, Мұқаңды ашулан- дырып алыпты. Мұқаң қап-қара боп түнеріп, кешікпей қайтып кетіпті. Бұған мазасынданған үй иесі ертеңіне таңертең телефон соғып Мұқаңның көңіл күйін сұрағанда, ол:

– Пəлі, ол – өзі бір дөкір, əйелдік сыпайылығы, нəзіктігі сияқты адам. Мұрт қойса, Əбдіғали Сариевтен (сондай бір халық ақыны болған) аумай қалар еді, – депті.

Бұл да бала мінезді Мұқаңның сезімталдығын, тез жазылғыштығын көрсетеді.

Мейірімі мол Мұқаң қатар жүрген адамдардың орынсыз ренжімегенін қалайтын. Ондай бола қалса, жұбатуға тырысатын. Аққал Қалыбаева (Ха- сенова) докторлық диссертация қорғап, құлап қалғанда Ахмет Жұбанов бастаған бір топ адамдарды ертіп барып, жұбаныш айтқанын көргенбіз.

Диссертация қорғау сəтсіз аяқталып, ел тарай бастағанда, Мұқаң біраз адамды тоқтатып:

– Жүріңдер, Аққалдың үйіне барайық. Жайған дастарқаны бар, өзін жалғыз жіберу əрі ұят, əрі обал ғой, – деген.

Сол кеште ол:

– Қорғау деген де бір қара жарыс. Сен озып келдің. Бірақ бəйге бермеді, не істейсің, тағдыр солай, – деп сөз сөйлеген.

Шешен, тапқыр, ойлы сөйлейтін. Тіл заңын еркін меңгергені сондай, кейде сөз жасап тұратын. Орысшасы да сондай болатын.

Бірақ бүкіл ойлау жүйесімен қазақ еді. «Орысша жақсы білесіз, неге орысша жазбайсыз?» деген сұраққа:

– Пəлі, орысша жазу үшін орысша тіл білу жеткіліксіз. Орысша түс көру керек. Мен ылғи түсті қазақша көремін, – деп жауап берген.

Жай сөйлегеннің өзінде бейнелі сөздерді көп қолданатын.

Ғабитке бір ашуланғанда:

– Ой, сен өзің, бұзаулай алмай жатқан сиырша ыңыранасың да отырады екенсің, - деген.

Шəкен Аймановқа бір ренжігенде:

– Ой, сен өзің, бет-аузың өгіздің əукесіндей болып... – деген сөздері ел есінде.

1955 жылы қазақ жазушылары мен журналистерінің бір тобы шетелден келетін бір делегацияны қарсы алуға жиналды. Күн демалыс еді. Зейнолла Қабдолов («Əдебиет жəне искусство» журналының редак- торы) екеуміз (мен «Пионер» журналында редактор) елуге толған Əбу Сəрсенбаевтың үйінен шығып бардық. Əуежайда Мұқаң бастаған біраз адамдар жүр екен. Шетел қонақтарын күту дəстүрі қалыптаса қоймаған кез ғой, неге екенін білмеймін, Мұқаңның қолына гүлдесте ұстатып қойыпты (кейін оны қыздар тапсыратын болды ғой). Мұқаң оны басын төмен салбыратып ұстап тұр екен. Кенет үкімет адамдары шыға келді.

Басшысы – Қазақстан Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары Төлеген Тəжібаев. Төкең Мұқаңның қолында басы төмен салбырап тұрған гүлдестені көрді де:

– Мұқа, ұстап тұрғаныңыз сыпырғыш емес қой, – деп қатқылдау ескерту жасады.

Мұқаң шарт ете қалды.

– Ой, сен өзің, аузын шымшып тіккен қап сияқты, тырсиясың да тұрады екенсің, – деді.

Төлеген де қатқылдау жауап беріп жатты. Мұқаңның образды сөзі көз алдымызда қалып қойды.

Мұқаңнан қалған мұндай ұтымды сөздер көп. Бірде Мұқаң бір себептермен шақырған үйге кешігіңкіреп келеді. Келсе, төрдегі орынның бəріне ел отырып қойыпты. Қарапайым чиновниктер жазушы келді деп, ысырылып орын ұсынбапты. Мұқаң төмендеу отырып қалыпты. Үй иесі бұған қысылыңқырап:

– Мұқа, төмендеу отырып қалдыңыз-ау! – деп, бір жағы бұған, бір жағы қонақтарға қарап жалтақтағанын көрген Мұқаң:

– Уақасы жоқ, қарағым! Мен отырған жердің бəрі төр ғой, – деп жұбатыпты.

Бірде мезгілсіз қайтқан жас адамның үйіне барып отырып, əке-шешесіне:

– Өлім арсыз ғой. Көрінбей келіп ұрады. Жас адамды аямайды. Егер көзге көрінсе, қолыма түссе, мен оның осы арсыздығын айтып, бетін шиедей қылар едім, – деп көңіл айтқан.

Мұқаң – өмірі қанша күрделі, ауыр жағдайда өтсе де, бақытты өмір сүрген адам. Əсіресе, елуінші жылдардың екінші жартысынан бас-тап, бұрынғы қиындықтардың бəрі артта қалып, шалқып бір жүрді-ау жарықтық. Шығармалары шет ел тілдеріне аударылды. Өзіне сенім көрсетілді. Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланды. Лениндік сыйлық алды. Мəскеуде Лениндік жəне мемлекеттік сыйлықтар комитетінің тұрақты мүшесі болды. Шет елге шықты. Онда Кеңес жа-зушылары атынан сөз сөйледі. Өзі де шығармашылық бабында, шарша-май, қажырлылықпен еңбек етті. Қазақстан ғылымы мен Жазушылар одағы Мұқаңа сүйенді, соның беделін пайдаланды, өзін алға ұстады. Ол əдебиеттің қамқоры бола білді. «Қазақ əдебиеті тарихының» көп томдығын дайындау, «Əдеби мұра жəне оны игеру» атты конференция-лар Мұқаң бастамасымен, басқаруымен өтті. Азия, Африка жазушылар қозғалысына белсене қатысты. Қазіргі өз атындағы Əдебиет пен өнер институтын Тіл білімі институтынан бөліп алып, оның штатына шейін ойластырып еңбек етті. Жақсыға əсерленгіш жан еді, халық, ел сенімін ардақтады. Жүзі нұрға бөленіп, өмірден рахат тауып жүрген кейпі əлі де көз алдымызда. Оның мейірімі, адамға деген ықыласы, қолпаштау сөздері жалпақшешейлік емес, байсалды, ұстамды тілектестіктен туатын. Осылар оның адамдық келбетін де айқындады.

Ұлы жазушы біздің көз алдымызда Ұлы адам болып қала береді.

2001