Жак Дерриданың «Құдайы қонағын» күту

 I am to wait, though waiting so be hell...

William Shakespeare, Sonnet LVIII.

Dying – awaiting (one another at) the «limits of truth»

Jacques Derrida, Aporias.

Қазақ қоғамында Жак Дерриданың философиясы жайлы сөз қозғалғанда оның деконструкциясы мен мәтін жайлы ұғымдары алғы шепке шығып, өмірінің екінші кезеңінде жазған саясат, дін, этика, мораль жайлы еңбектері көзден таса қалып кете береді. Бұл әрекетіміз Дерриданың философиясын Дерриданың өзіне қарсы зерттеуімізбен пара-пар. Себебі біз бұл арқылы Дерриданың «өзіміз түсінген» яки «түсінуге тырысқан» немесе «түсінген болып көрінетін» ұғымдарын бір орталықтандырып, қалған ұғымдарын орталықтан «алыстатамыз». Ал Дерриданың табиғатына бұл әрекетіміздің барлығы «бөтен» келетінін ескерсек, біздің алған бағытымыздың тіпті дұрыс емес екенін аңғаруымызға болады. Осы және өзге де олқылықтардың орнын толтыру үшін, бұл жолғы жазбамызда Дерриданы басқа қырынан «түсінуге» тырысамыз. Ол үшін «Aporias», «De l’hospitalité», «The Gift of Death» сынды еңбектерін басшылыққа ала отырып, «өлім» ұғымы жайлы пікірлерінен кішігірім мәтін түземіз. 

Әрине, Дерридадағы «өлім» ұғымы қазақ айтпақшы, «көктен түсе қалған жоқ». Платоннан бастап, Аристотель, Декарт, Кондильяк, Кант, Гегель, Ницще, Хайдеггер, Левинас... деп ұзын ырғасы Батыс философтарының тізімін жасап және олардың Дерридаға ықпалы жайлы, әрісі қазір сөз болып отырған «өлім» ұғымына әсері туралы кеңінен тарқатып жазатын болсақ, көз алдыңыздағы мәтіннің магистрлік немесе докторлық жұмыстың жүгін арқалауына тура келер еді. Сол үшін мәтіннің айналасын барынша «шектеп», оның «жүгін» жеңілдетіп, Дерриданың философиясындағы «өлім» ұғымы жайлы сөз қозғамақпыз. Бірақ бұл жазбамызда Дерриданың «өлім» жайлы ұғымы толық ашылмайтынын да ескерткеніміз де жөн. 

Деррида «Aporias» атты мәтінінде Хайдеггердің «Sein und Zeit» (қаз. Болмыс пен Уақыт) еңбегіндегі өлім туралы экзистенцияны толық қолдап және осы арқылы өзінің өлім жайлы ұғымын одан әрмен дамытуға тырысады. Шек пен шекара ұғымдарының «жілігін шағудан» басталған мәтінде Хайдеггердің «өлімге қарай бар болатын» Dasein-ы өзгеше кейіпке ене түседі. Яғни, шек пен шекарада апоретикалық логикамен шешім шығара алатын ұғымға айналады. Енді бұл жерде Дерриданың «өлім» концепциясын ашу үшін «шек пен шекара», «күту», «апория» ұғымдарына тоқталып кеткеніміз жөн секілді.

Деррида шек пен шекара жайлы: «егер әрбір шындықтың өзіне тән шек пен шекарасы бар болатын болса, біз осы шек пен шекараны анықтайтын барлық дүниелермен де «байланыс» құра аламыз. Ал байланыс құра алады екенбіз, демек оларды да асып өтуге мүмкіндігіміз бар», - деген пікірді ұсынады. Мұндағы «байланыс» сөзіне назар аударатын болсақ, «Грамматологияның» екінші бөлімінде айтылатын атақты «Il n’y a pas de hors-texte», яғни «Мәтіннің сыртында ештеңе жоқ» сөзін есіңізге түсіруіңізді қалаймыз. Себебі Деррида «Limited Inc» атты еңбегінің «Afterword: Toward an Ethics of Discussion» атты соңғы бөлімінде бұл сөздің «байланыстардың сыртында ештеңенің жоқтығымен» мағыналас екенін айтады. Демек үздіксіз байланыстардың ішіндегі шындықтың да шек пен шекарасы өз ішінде тағы «мыңдаған» байланыстарды түзеді. Яғни, өлім туралы барлық ой пен жорамалдар әрқашан өз табиғатында «бір адым аттау» әрекетін қамтитынын аңғаруымызға болады. Ал бұл «адым» шектермен құрылған барлық анықтамаларды өз «ішіне кіріктіреді» деген сөз. Ең қызығы, Деррида: «Бұл адым ақырғы шек болатын болса, онда «telos-ты» емес, «peras-ты» білдіреді»,- дейді. 

Telos, Аристотельдің тілімен айтатын болсақ, соңғы және мақсат мағынасында қолданылып, өз ішінде белгілі бір интенционалдылықты қамтиды, яғни белгілі бір мақсатқа жеткенде ғана соңына ұласады. Ал Дерриданың ұсынып отырған peras ұғымы көбіне Аристотельдің telos ұғымына қарағанда Цицеронның соңы да, шегі де бар «finis» концепциясының баламасы ретінде қолданады. Осылайша, барлық туындылар тек қана соңғы шек пен соңғы анықтау орын алғанда ғана аяқталады. Ал үздіксіз байланыстардың ішінде бұл әрекеттің орын алуы «күмәнді». Тіпті Деррида өз жазбасында «Look upon that last day always. Count no mortal happy  till he has passed the final limit of his life secure from pain», - деп Эдип дастанына сілтеме жасайды. 

Енді осы жерде «өлім шекарасын асып өту нені білдіреді?»,- деген заңды сұрақ туындауы мүмкін. «Толқыннан толқын туып», «айналамыздағы адамдардың қайсысы мұндай әрекетке барды немесе мұндай әрекеттерге куә болғандар, растайтын адамдар бар ма?» деген «сұрақшалар» да «дүниеге келеді». Деррида болса бізге осы бір сұрақтарымызға жауап беру үшін «aporias» ұғымын «ұсынады». Бірақ aporias қиын, мүмкін емес, қабылданбаған, тыйым салынған өткел мағынасында қолданылмайды. Дерриданың пікірінше, өте алмау (non passage) басқа мағыналарға ие болуы мүмкін. Осы үшін aporias «асып өту» әрекетіне ие бола алмаған белгісіз бір келудің оқиғасы ретінде қарастырылады. Яғни, өткелдің келу, дәлірек айтсақ, өткелдің өткелсіз келуі. Деррида мұны «a coming without pas» дейді. 

Егер өлім келетін болса және бұл өткелсіз келу болса, адамның тек оны күтуден басқа шарасы жоқ. Енді біз бұл процессті түсінуіміз үшін қазақи танымдағы «Құдайы қонақ» ұғымын еске түсірулеріңізді қалаймыз. Қай уақытта, қай жерден келетіні белгісіз «құдайы қонақ» қандай жағдай болмасын, қандай мезгіл болмасын келген уақытта үйіңіздің төрінен орын алады. 

Үйіңіздің табалдырығын аттаған екен, дереу оның жағасына жармасып «Кімсің? Несің? Қандай келе жатсың? Неге келе жатсың?» сынды сұрақтар қойылмайды. Бұл біздің қазақы танымға жат әрекет. Қорамыздағы ең соңғы қойымызды сойып, өз шекарамыздан өткізіп, бірақ оның шекарасынан өтпей күтіп аламыз. Яғни, толықтай бізге жат, белгісіз адамның кім екенін білмесек те, оны өз мекенімізге өткіземіз. Деррида болса дәл осы «белгісіз, одан асып өте алмайтын келулерді» біздің қазақи танымға ұқсас, «endokhomai» ұғымы арқылы түсіндіргісі келеді. Endokhomai – біреуді қарсы алу немесе бір нәрсені қабылдау, рұқсат ету дегенді білдіреді. Ең маңызды, Dasein осы endokhomai mood-ында өзін «бар» және «бір бүтін» етеді. Біз мұнда мәтінімізді түзу үшін ««De l’hospitalité» (қаз. қонақжайлылық туралы) еңбегіне сілтеме жасау арқылы жалғастырамыз. 

Деррида «Қонақжайлылық туралы» атты кітабында қонақжайлылықтың екі заңы жайлы айтады: 

• абсолютті қонақжайлылық заңы; бөтенді ешқандай сұрақтың астына алмай, ешқандай ережелерге соқпай қабылдау, үйге кіргізу, төрге отырғызу;
• қонақтың «үйге» келгеннен бастап орнатылған шарттар, яғни екеуара компромисс пен құқықтарды орнатқан қонақжайлылық заңы.  Біз бұған қазақтың қонақ келгендегі салт-дәстүрі мен әдет-ғұрпын жатқыза аламыз.

Бір қарағанда барлық ережелер мен құқықтардың сыртында қалған абсолютті қонақжайлылық заңы мен қонақ келгеннен кейінгі, яғни «дастархан басындағы», «оқиға ішіндегі» «экономикалық/саяси» тұрғыдан белгіленген заңдардың арасы жер мен көктей. Бірақ «қонақжайлылық дегеніміз бөтенді қандай жағдай болмасын қабылдап алу немесе «дастархан басындағы» белгілі бір ережелер орнатылған  кездесу емес», - дейді Деррида. Қонақжайлылық осы екі заңның бір-біріне кіріктіріліп, бір-бірін керек етіп және керек ете тұра қабылданған ережелердің құрылымын бұзып, бір уақытта қолданылуын айтады. 

Ал мұндағы нағыз қонақжайлылық жоғарыда айтқанымыздай шақырылмаған уақытта «құдайы қонақтың» есігіңіздің алдында тап ете қалуымен өлшенеді. Есігіңіздің алдына келгені, сіздің мекеніңізге, сіздің мүлкіңізге енуін білдіреді, ал сіздің жалғыз міндетіңіз осының барлығын қабыл алып, төріңізді ұсыну. 

Басқамен кездесу әрқашан тарихи/әлеуметтік қонақжайлылық әдет-ғұрыптары немесе құқықтық ережелері аясында орын алады. Әдет-ғұрыптар, дәстүрлер, заңдар мен ережелердің аясында үй иесі өз меншігін, билігін сақтай алады. Мұнымен қоса, басқа/бөтен/қонақ та өзінің жеке басын дәлелдеп, өзі де сол тәртіпке «мойынсұна» отырып, осы келісімге келеді. Ал бұл келісім үй иесі мен қонақтың өзара танысулары арқылы жаңғыртылады. Бүгінге дейін қалыптасқан үй ережелері (oikos nomos) осы кездесулерде бекітіледі, сәйкестік/тиімділік өзін-өзі басқаның қатысуы арқылы қайтадан жаңғыртады.

Қанша жерден қонаққа «Кімсің? Несің?» деп сұрағымыз келсе де, абсолютті қонақжайлылық бөтенге бұл сұрақтарды қоймас бұрын, тұлғалығы мен тегіне де қарамай есігін ашып, төрін ұсыну. Яғни, менің мекеніме, менің меншігіме, менің мүлкіме қош келдің дегенді білдіреді. Демек, қонақжайлылықтың абсолютті заңы шақыру арқылы келген таныс емес, бейтаныс адамның «құдайы қонақ» ретінде абсолютті келгенінде ғана іске асады. Ал енді мұндағы құдайы қонақ – абсолютті басқа. Сіз оған ешқашан бара алмайсыз, ол сізге келеді. Ең маңыздысы, ол кез келген уақытта, айттырмай келеді. Сіздің оны күтуден басқа амалыңыз жоқ. Дерриданың осы бір «күту» ұғымы біздің есімізге «Шекарада өмір сүру» деген басқа бір философиясын есімізге салады. Бірақ біз «шекара» дегеннің орнына «табалдырық» дегенді жөн көреміз. Яғни, «табалдырықта өмір сүру» немесе «көзіңіз, ойыңыз табалдырықта болу». Барлық оқиға осы бір табалдырықта орын алады. Үй иесінің, яғни адамның табалдырықта күтуі, ең өкініштісі әрмен қарай аттай алмайтынын сезіну, тек «өткелсіз бөтеннің келе жатқанын» ойлау Хайдеггердің «өлімге қарай бар болу» ұғымының орнына «өлімнің түбінде бар болу» танымын «дүниеге алып келеді». Ал бұл таным адамның өліммен байланыссыз байланыс орнатуына себеп болады. 

Бірақ Деррида аталған мәтінде Пьер Клоссовскидің «Roberte ce soir» атты еңбегіне сілтеме жасау арқылы үй иесі мен қонақтың шекараларын басқа түрде түсіндіреді. Яғни, шекараларды анықтау үшін, күйеуі мен әйеліне жақындасуын мысалға алады: «Бейне бір сырттан келген қонақ сынды әйелінің құшағына енетін күйеуін келген қонақ ретінде сипаттайды. Ең қызығы, қанша жерден өз үйіңіз болғанымен «шақырылмаған» және «шақырған» позицияға өтесіз. Нәтижесінде іштен ішке енесіз. Өз үйіңіздің ішіндесіз, бірақ іштен ішке бейне бір сырттан келгендей енесіз»,- дейді Деррида. 

Демек, «өткелсіз келу» абсолютті түрде сырттан, яғни бөтен жерден келу дегенді немесе абсолютті түрде іштен келу дегенді де білдірмейді. Ішкі мен сыртқы ұғымдарының классикалық локациясы өзгеріп, жоғарыда айтқанымыздай «шек пен шекараны анықтайтын барлық байланыстардың үздіксіз түзілуін» аңғартады. 

Осылайша, «құдайы қонаққа», яғни абсолютті басқаға мекеніңіз бен меншігіңізді құрбан етуіңіз Дерриданың «The Gift of Death» (қаз. Өлім сыйы) мәтініне жол сілтейді. Аталған мәтінде Ян Патокканың «Is Technological Civilization Decadent, and Why?» атты мақаласына сүйене отырып, «Менің басқасына бере алатын жалғыз сыйлығым – құрбандық»,- дейді Деррида. Яғни, абсолютті сыйлық – өлім. Менің ерекшелігімнің жалғыз белгісі де осы өлім. Басқаға өзімді құрбан етуім – бұл менің абсолютті сыйлығым. Бірақ басқаның алдында қонақжайлықтың абсолютті заңы осы абсолютті сыйдан, құрбандықтан жоғары тұруы керек деп қорытындылайды. Себебі Дерриданың тілімен айтатын болсақ, «басқа – әлемнің қайнар көзі». Уақыт та осы басқа біреудің келуімен өлшенеді. Демек, тарихилықтың ең шынайы тәжірибесі – бейтаныс адамның шақырусыз келуі. Ал мұндағы өлім, мәтін басындағы эпиграфта жазылғандай, «ақиқаттың шегін күту». Ал «күту – тозақ [іспетті]. Бірақ мен [сені] сонда да күтемін», - дейді Шекспир LVIII сонетінде.