"Өз қолыңнан кеткен соң енді өз еркің..." (Абай және рухани бостандық мәселесі)

Адамзаттың тарихы –  Рухани Бостандықтың тарихы.

Әлмисақтан бері ақыл иесінің Сыртқы Дүниенің, Ішкі Әлемнің, Қоршаған Ортаның өктемдігіне қарсы күресі еш толастаған емес. Дін де, Мемлекет те, Қоғамдық құрылымдар да оның "жан бостандығына" (Абай) ұмтылған құштарлығын қанағаттандырмаған. Өктемдіктің жолы күшейіп, оның тамыры "үкімет зорлығы" (Абай) арқылы рухани тәуелділікке барып тірелді. Жаһилдік бұл түзілімнің адамзатты арандатқанына да ықылым заман өтті. Әлмисақтан басталған өктемдік XX ғасырда өзінің шегіне жетті. Сол жаһилдік өктемдікті жүргізушілер де, оған қарсы тұрушылар да өзара күресті еш тоқтатқан жоқ.

Даналардың ойы осы қарама-қайшылықты шешіп беруге дәрменсіздік танытты.

Жаһилдік отарлау рухы өмір сүріп тұрғанда Рухани бостандықтың рухы да өлмек емес. "Жан бостандығына" жету жолында түрлі амал іздеп, қилы-қилы тағдырды басынан кешіп, түрлі діни сенімдерді ұстанып, соны медет тұтқан ұлттар мен ұлыстардың мүддесі рухани мойынсұнбауға алып келеді.

Мұны ұлттық мүдде деген ұғым толық бере алады.

Қаншама дана, инсаншыл, әділетті болғанмен өз ұлтының мүддесі үшін бүйірі бұрмаған данышпан жоқ.

Аристотель –  Ескендір Зұлхарнайынның, Конфуций –  Хань патшалығының, Гете – неміс шаһзадасының, Пушкин – орыс империясының, Бұқар жырау – Абылайдың, Нысанбай – Кенесарының рухымен өмір сүрді. Бұлардың ешқайсысы өз заманының шапанын шешіп тастаған жоқ.

Ал олардың ішкі бұлқынысы мен буырқанысына келетін болсақ, оның тегеурінінің түпкі топшысы –  рухани тәуелсіздік.

Ұлылар алмағайып күйсіз ("раздвоение личности") даналық кемерінен аспаған. Олар өз заманының рухымен, бірақ іштей қасарысып, тістесіп, тісін басып өмір сүрді. Бұл ретте орыс ойшылы Н.А.Бердяевтің:

"Тек кана Пушкинде ғана, озық ойлы бірден-бір орыс адамында ғана өмірге басқаша көзқарас жылт ете түсті. Пушкин өзінің бойына зиялылардың ойлау жүйесі мен империялық ойлау жүйесін қатар сіңіре алды. Ол төңкерісшіл өлеңдер жазды, бірақ та ол ұлы державалық орыс өктемдігінің ақыны болып қалды" –                 деген пікірі өте дәл айтылған.

Қандай ғұлама болмасын оның санасында өзі өмір сүрген дәуірдің сәулесі мен көлеңкесі түспей тұрмайды. Мұндай құбылыстан Абай да бойын аулақ сала алмаған.

Ол жөнінде Мұхтар Әуезов:

"Ел ішінің сөзі мен тартысуында, араздық-жаулығында көпті билеп, әмір жүргізген уақытта өз бетіне көпшілікті бағындыруда Абай түгелімен әкесінің шәкірті болған. Өзге әке болса, әке істеген іс пен әке қуған мақсат жолындағы әдісі мен ебі ғана өзге. Одан басқа мойнына алған міндеті, беттеген тілек бағыты түгелімен әкесінің жолы болды... Сонымен, Абайдың жас кезінде әкесінен ел ажырап кетіп, Құнанбай басының жалғыздық көрген кезінде бұл тұқымның қолынан шығып кетуге айналған бақ пен абырой, қайрат пен қожалық болса, соны бұрынғыша толық қалпында қайта қолына жиып алу, жігіт болған Абайдың барлық бойындағы қуатымен түгел ұмтылып қуған арманы, мақсаты болды. Абай жігіт күнінде өзіне бұл жолдан басқа жол бар, осы істен түзу іс бар деп түсінбеген... Ұлғайып келіп артында қалған өмірге суық сыншы көзімен қарап, өткеннің бәрін өкінішпен еске алған уақытта: "Қаны қара бір жанмын, жаны жара" –  деген сөзді тегін айтпаған", - дейді.

Сондықтан да Абайды "бай ұлына жалшы ұлы жалынышты" заманның жанашыры болды деп қарауға мүлде болмайды. Керісінше, Абай басыбайлылықтың емес, рухани бостандықтың ызалы да қасіретті, ойшыл және табанды "толық адамы" (Абай) болған. Ол өзіне де, өзінің туған еліне де және оны бодандықпен тұншықтырып отырған рухани тәуелділікке де "ыза болғандықтан күлген, ызала күлкінің өзі де қайғы" – (Абай) деп қараған.

Неге? Бұл ұлы ойшылдың үйлестіріп айтқан сөзі ғана ма?

Жоқ. Оның астарында қоғамдық құбылыстардың және өзі өмір сүрген заманның дерті жатыр. "Революция дегеніміз – қоғамның дерті" дейді Спенсер. Ал Абай ғұмыр кешкен заман, Ресей империясы сол "дерттің" ошағына айналған еді. Қоғамдық ой-пікір, мемлекеттік парасат, нақты мақсат пен бағыт-бағдары қалыптаспаған Ресейдің патшалық саясаты мен орыс психологиясы жалғанды жалпағынан басып, қомағайлана асап қалуға, шайнамай жұта беруге бейімделді. Күні кеше ғана "басы байлылықтан құтылған шаруалардың, тақуалардың, дінбасылардың, ұсақ қызметкерлердің, дүмше кәсіпшілердің оқыған балаларының" (Бердяев) қомағайлық пиғылына құрылған әлеуметтік ой мен билік Ресейдің аранын ашқызып, қалыптасқан дәстүрлік саясатты бұзды. Бұрын уызына жарымаған "шаруа байғұстың" ашкөздігі енді мұқым империяның тәбетіне айналды. Сондықтан да рухани тұрғыдан алғанда:

"Орыс адамының алдында ұшы-қиырсыз қиын міндет тұрды, ол өзі жайлап алған жаһанды ретке келтіріп, ұжымға ұйытуы тиіс еді. Орыс жерінің шетсіз-шексіз кеңдігі, олар үшін шекараның болмауы және оған шек қойылмауы оның рухының қалыптасуына да әсер етті... Орыс халқы өзінің жерінің кеңдігінің, бойына біткен табиғи бассыздығының құрбаны болды. Оған өзін-өзі игеру қиынға соқты, ал орыс адамының белгілі қалыпқа түсуге деген қабілеті онша мәз емес еді. Орыс тарихшылары орыс мемлекетінің өктемдік дөрекілігін аса кең, шексіз орыс жазығын игерудегі дәрменсіздігінен деп түсіндіреді. Орыс тарихшыларының ішіндегі тамаша ғалым Ключевский мұны: "мемлекеттің көлемі қампая берді, ал халық болса көтеремге айналды" деп бағалады. Белгілі бір дәрежеде бұл пікірдің шындығын кеңестік коммунистік мемлекет те одан әрі дәлелдей түсіп отыр, себебі мұнда да халық мүддесі кеңестік мемлекетті ұйымдастыру мен оның күшін молайту үшін құрбандықка шалынып отыр" –  деп түсіндіреді Н.А.Бердяев.

Демек, бұл дегеніңіз адамның мемлекет алдындағы рухани тәуелділігінің шегіне жеткендігін көрсетеді. Орыс адамы орыс халқының ақ жолын қиған ашкөз мемлекеттің азығына айналды. "Ұлт дегеніміз –  халық емес" деп Бердяевтің айтуында үлкен мән бар. Тобыр, тобырға қосылған халық, тобырлық психологияға ерген көпшілік – Ұлт емес. Мағжанның "Тоқсанның тобыры" деп айдар таққан тобыры – қазақ ұлтының толыққанды өкілі бола алмайды. Өйткені олар рухани тәуелділіктен арымаған "мемлекеттік идеологияның тетігі" ғана еді. Абай:

 

Не болады өңшең ноль,

Бастамаса бір кемел —

деп мегзегені солар болатын.

Яғни, "елді етекбасты ететіндер де" сол рухани басыбайлылар. Рухани басыбайлылық психологиясын Ұлы Күрескерлердің өзі де жеңе алмаған.

"Басыбайлылықтан арылмаған" Ресейдің қайыс ноқтасы қазаққа киілгенін және ол "ноқтаның" орыс халқының өзін-өзі билеп, рухани тәуелсіздікке жеткенде ғана алынатынын, не шіріп түсетінін Абай толық сезінді. Өйткені орыс ұлтының өзін тұншықтырып жатқан жалмауыз пиғылды ең алдымен сезінген де, сол үшін күйінген де нағыз рухани тәуелсіз орыс рухын көксеген орыс зиялылары еді. Өжет мінез, өткір оймен патшаның өзін сескендірген П.Я.Чаадаев осынау тұмса тоң мойындыққа шыдамай:

"Мәселенің барлығы мынада: біз еш уақытта өзге халықтармен қатарласа, ілесе өмір сүргеміз жоқ, біз өзімізге мәлім адамзат атаулының бірде-бір тегіне –  не Батысқа, не Шығысқа жатпаймыз, иісі адамзатқа ортақ тәлім-тәрбие бізге жетпеген" –  деді ызадан жарыла жаздап.

Заманның ашкөз пиғылын байқаған Абай сондықтан да "ызалы күлкімен" ащы зарын төгіп, сол басыбайлылыққа қарсы шықты.

Сол кездегі билікке, салтқа, заңға қарсы шығудың өзі Абайдың рухани тәуелсіздікке ұмтылғанын байқатады. Әйтпесе:

 Бас-басыңа би болған өңкей қиқым,

 Мінеки бұзған жоқ па елдің сиқын.

 Өздеріңді түзелер дей алмаймын,

 Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың, -              

демес еді.

Бұл арадағы Абайдың "Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың" –  деп отырғаны –  рухани тәуелсіздік. Яғни, басыбайлы бодандық. Ырық, жігер, қайрат, билік, заң, мұқым ел –  жатқа, жаттың ырқына тәуелді. Себебі, қанша ұмтылсаң да сенің еңбегің еш болмақ. Яғни:

Басың дауға, малың жауға –  

кетеді. Сондықтан да:

Қор қылма, қорға, татулас, -        

дейді Абай.

Неге басың дауға түседі? Малың неге жауға кетеді? Кім осының бәрін арандатып отырған? Неге ұлттық татулықка шақырады? Астарына үңілсеңіз Абай өзінің елін Азаматтық мойынсынбауға үндеп отыр. Себебі: әділ заң жоқ, дұрыс экономикалық жүйе жоқ. Тек қана сені қанау бар және ешқашанда әділдік тілеп ақиқатқа жетпейсің, өйткені:

Өтірік, ұрлық, 

Үкімет зорлық,

Құрысын, көзің ашылмас,-  

деп ойын одан әрі сабақтайды Абай.

Демек, мұқым елді тығырыққа тіреп, "ырқын алған" зорлықшыл күш – жаһил мемлекет болды ғой. Ал Абайдың тұсында қос үкімет жоқ, жалғыз-ақ патша ағзамның дәргейі жүріп тұрған. Абай сол ағзамды "зорлықшыл үкімет" деп бағалап отыр. Ойын дәл осылай ашық айтқан орыс ойшылдарының біразы итжеккенге айдалды. Чаадаевті "ақылынан адасқан" деп өсек таратып, ақыры делбе қылды емес пе. "Шетсіз-шексіз мұжықтардың патшалығына айналған Ресейден" (Бердяев) бұдан артық не күтуге болады?

Абайдың рухани тәуелсіздіктің ақыны екенін "ақындар қаңғып, жендеттер билеп жүрген" (З.Тілеужанов) Ресейдің "мұжық патшалығының" дәбірлері оның өмірінің соңында барып бір-ақ аңғарды. Екіншіден, Абайдың өлеңдерінің жинақ боп басылмауы да септігін тигізді. Демек, Абайдың отаршылдыққа қарсы бағытталған өлеңдері қазақ даласын емін-еркін насихатталды. Әлихан Бөкейханов пен Ахмет Байтұрсыновтың Абайды бірден түсініп, "қазақтың бас ақыны" деп бағалауының бір себебі сонда. Мұны Абайдың өзі сезіп:

Ұятың, арың оянсын,

Бұл сөзімді ойлансын, -  

деп емеурін танытады.

Дәл осы қолданымдағы "ұятың, арың" деген сөздің мағынасын – намыс деп түсіну керек. Ел намысы, жер намысы, ар намысы, азаматтық намыс. Намыстың мақсаты - Тәуелсіздік. "Басыңды дауға, малыңды жауға қор қылмау". "Бұл сөзімді ойлансын" дегендегі астарлы мегзеу соған жетелейді. Ал Абайдың "үміт еткен жасөспірім достары" ойланды және сол Абай аңдатқан рухани бостандықты ту етті де мұқым ұлттық мүддені "Алаш" деген ұранға біріктірді. Біріккенде саналы "кемелдер" ғана намыс байрағының астына жанын қасым (?) етіп жиналып:

 Алаштың туы астында,

 Куә болсын арымыз,

 Көбейтуге алашты,

 Құрбандық біздің жанымыз,-   

деп жүрегін жалау қып ұстады.

Мұндай азаматтық бостандыққа, рухани тәуелсіздікке ұшқын түсірген Абайдың ойлы сөзі еді. Азаттық жолына біржола түскен тұсында Әлихан Бөкейханов пен Ахмет Байтұрсыновтың, Мұхамеджан Тынышбаев пен Міржақып Дулатовтың, Сұлтанмахмұт пен Мағжанның Абайды терең зерттеуі соған дәлел. Демек, Абай қазақтың ұлттық рухы өлтірмей, әсері ұрпаққа тірі жеткізген елінің ұлы ұлтжанды тұлғасы. Өкінішке орай, сол ұлы ұстаздың "қор қылма қорға татулас" деген емеуріні орындалмады. "Алаштың":

 Ішкі жанжал, таласты,

 Күншілдік пен һарасты,

 Мына жерге көмдік біз,

 Жасасын, Алаш, жасасын! -

деп анттасқанына қарамастан  «ант бұзған антұрғандар» (Абай) да кездесті.

Бір қазақты қырық жамау етіп, ақыры өздері кұрға құлдық диірменінің тасына жаншылды.

Мұның себебі не және оның "қарға тамыры" жатыр?

Абайдың: "Біріңді қазақ бірің дос, көрмесең істің бәр бос" деген әрі түсінікті, әрі шындық сөзін ұғу үшін де ақыл керек болды ма? Жоқ. Оның сыры – психологиялық тәуелділікте. Адам санасының жан түкпірінде жатқан осынау кілтипанды құпияны жеңу –  өзіңді-өзің жеңу деген сөз. Өзгені былай қойғанда ата-ананың күнделікті тәрбиесінің өзі баланы соларға психологиялық тұрғыдан тәуелді етеді.

Ал адамның ойының барлық мүмкіндігін пайдаланып оны екінші бір халықты басыбайлы етуге жұмсалған отарлау саясаты әлмисақтан бері толассыз дамып, адамның ең нәзік сезімдеріне дейін баурап алады. Дүниеде ешқандай ғылым дәл осы тәуелділік түйсікті қалыптастырудай тұрақты дамыған жоқ. Оны біз қазір саясат деген тұлғасыз сөзбен алмастырып жүрміз.

"Саясаттағы әділеттілік – ақымақтық" – деген Наполеонның сөзі ең дәл айтылған анықтама.

Саясаттың астарындағы ең бірінші шындық –  психологиялық тәуелділік болып табылады. Оған сүйенбейтін қоғам жоқ. Сондықтан да П.Я.Чаадаевтың:

"Тобыр – қоғамның жоғарғы сатысында тұрған белгілі күштерге бойсұнады, олар өз беттерінше дербес ойлай алмайды. Солардың ішінде әлгілер үшін ойлайтын, ұлттық тобырлық сананы қалыптастырып, қоғамдық қозғалысқа келтіретін аз санды ғұламалар болады. Аз санды кемелдер қоғамды кесіп-пішеді, қалғандары құп алады, сөйтіп қозғалысқа түседі... Ал, енді айтыңыздаршы, осы біздің ғұламаларымыз қайда, біздің кемеңгерлеріміз қайда?... Қайсымыз бір нәрсеге бас ауырттық, сонда біз үшін кім басын ауыртады?!" – деп сұрақ қоюдың мәнісі осында жатыр.

Қоғамның, империяның, жеке қайраткердің, белгілі бір топтың алдында өзіңді басыбайлы сезінесің. Ол идеяның жаныңның түкпіріне, күнделікті тіршілігіңе, танымыңа, қызметіңе, үй ішіңнің қызметіне араласып кететіні сондай, тіпті сол құбылысты табиғи тәуелсіздіктің кепілі ретінде сезінесің. Бұл жөнінде Абай "Жиырма үшінші" сөзінде күйініп тұрып:

"Енді жұбаныш (ы) –  жалғыз біз бе, елдің бәрі сөйтіп-ақ жүр ғой: "Көппен көрген ұлы той", көппен бірге болады да – деген сөзді жұбаныш қылады. Оған құдай тағала айтып па: "Көптен қалмасаң болды" – деп, "Көпке қаһарым жүрмейді" –  деп? "Көпке тұзағым жетпейді" – деп пе? Ғылым көпке келіп пе? Біреуден тарап па? Хикмет (керемет, алып) көптен тарай ма? Бірден тарай ма? Көпке қорлық жүрмей ме?... Осы көп ақымақтың бір ақымаққа несі жұбаныш?!" – дейді.

Адамның ең қасиетті сезімінің бірі – діни сенім. Былай қарағанда біз оны тумысымыздан танымымызға тән құбылыс ретінде қабылдаймыз және оны қатты ұстанамыз.

Мен де бір Алланы медет тұтамын және бір кұдіретті күштің барлығын мойындаймын.

Ал "суық ақыл" тұрғысынан келсек, дін атаулының барлығы да өзінің жолын қабылдаған адамдарды туа сала рухани және психологиялық тәуелділікке мәжбүр етеді ғой. Тақуалар, рабиналар, моллалар арқылы жүргізілген уағыздар ойлануға мүмкіндік қалдырмайды. "Құран-кәрим" бойынша әрбір мұсылман: "Алла біреу, қиямет қайым хаһ, Мұхаммед алланың елшісі" екенін уағызбен емес, өзінің білімі арқылы танып табынуы керек. Бұл "Құранның" ұлы және әділетті қағидасының бірі. Абайдың:

"Кімде-кім жақсы, жаман ғибадат қылып жүрсе, оны ғибадаттан тиюға аузымыз бармайды. Ләкин, сондай ада толымды ғибадатқа ғылымы жетпесе де, (ғибадат) қылса екен. Бірақ оның екі шарты бар, соны білсе екен. Әуелі: иманн иғтихатын (байламын) маһхамлемек (бекітпек) керек, екінші (?) үйреніп кеткенше осы болады ғой деп тоқтамай, үйрене беру керек. Кімде-кім үйреніп жетпей жатып, үйренгенін қойса оны құдай ұрды, ғибадаты –  ғибадат болмайды", - деп отырғаны да сол.

Алланың хаһ екенін ақылыңмен біл дейді. Демек, рухани тәуелділікті бос құлшылықпен алма, ғылымды қару етіп таным арқылы иман келтір дейді. Бұл деген психологиялық тәуелділікке қарсы пікір. Абай табиғи түсінікті былай қойғанда Алланың өзін сеніммен танып құлшылық етпеген пендені "жанның қоры" деп есептейді.

"... Иман сақтауға қорықпас жүрек, айнымас көңіл, босанбас буын керек. Яғни (оқу арқылы таныған) иманы бар деуге ғылымы жоқ, Таклиди (түйсік арқылы) иманы бар деуге беріктігі жоқ, я алдағанға, я азғырғанға, я пайдаланғанға қарап: "ақты қара" деп, я қараны "ақ" деп, өтірікті "шын деп ант ететұғын кісіні не дейміз? Құдай тағала өзі сақтасын! Әрнешік білмек керек, жоғарғы екі түрліден басқа иман жоқ" –  деп қорытады Абай.

Иман –  Абай үшін жан бостандығының кепілі.

Міне, ұлы ойшылдың дәл осы түйіні ашылмай келді. Түйсіндік. Бірақ тұжырымдамадық. Абайдың:

 Алланың өзі де рас, сөзі де рас,

 Рас сөз еш уақытта жалған болмас,-             

деуі жай ғана уағыз емес.

Мұнда Алла жолын терең зерттеп, оған шын ниетімен сенген, ғылыми тұжырым жасап, философиялық мағына тапқан тұлғаның толғанысы, санасының сәулесі жатыр. Ол Аллаға біреудің уағызы арқылы, яғни рухани және психологиялық тәуелділік арқылы жеткен жоқ. Тәуелсіз таным арқылы жетті. Бұл пікір-өзгенің пікірі емес Абайдың өз пікірі. Сондықтан да ол сеніммен:

Махаббатпен жаратқан адамзатты,

Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті, - дейді.

Жан бостандығын, жан тазалығын Абай Алладан іздейді және Алланың ақжолынан табады. Алладан өзгеге рухыңды тәуелді етпе дейді. Ал Абай патша ағзамның қазақ халқын шоқындыру туралы жарлығы дайындалып жатқанын жақсы білген. Дінді өзгерту, Абай үшін рухани құлдыққа, басыбайлылықка түсу. Ол шырмауға бір түскен адам қайтып шыға алмайды.

Қазақ елінің жағдайында бұл толықтай ұлт ретінде жойылып кету деген сөз.

Психологиялық тәуелділіктен, дәлірек айтсақ, басыбайлылық пен бодандықтың психологиясынан елін ел етіп, ағылшын отарлаушыларынан азат еткен Джавахарлал Неру сияқты дана күрескерлер де арыла алмапты. Мұхтар Әуезовтың мұражай үйіндегі Дж. Нерудің "Индияны тану" атты кітабындағы белгі қойылған мына пікір соны дәлелдейді. Онда:

"Индияның бүкіл болмысы менің қанымда қайнап тұр, оның бойындағы құбылыстардың барлығы менің жан дүниемді қатты тебірентеді. Сонда да мен өз еліме, оның бүгініне, өзім байқаған өткеннің сарқыншақтарына жаттың көзімен және сондай жеккөрінішпен қарадым. Мен өз елімді Батыстың көзқарасы арқылы таныдым және кәдімгі достық пейілдегі европалық оған қалай қараса, мен де солай қарадым. Өйткені менің елімнің тарихы ағылшындардың көзқарасымен жазылған еді", -  деп жазыпты.

Тура сол тұсқа Мұхтар Әуезов қаламмен:

"Менің халқымның да тарихы солай жазылған" – деп белгі қойыпты.

Ұлылардың ойының тоғысуы тегін емес және тарихи шындық.

Ұлы адамдардың ұлы жүрегін кеулей кемірген тәуелділіктің күйдіргісі Абай, Неру, Мұхтарлардың танымын  тоқыратқанда қарапайым пенденің "көл қатса қалыбына баратынын" дәлелдейтіні белгілі.

Сана тәуелсіз болмай ешқандай ұлт бостандыққа жетпейді.

Рухани Бостандыққа жету – рухани басыбайлылыктан, психологиялық тәуелділіктен толықтай құтылу деген сөз емес. Мысалы: осыдан мың жыл бұрын жат елге тәуелді болған елдің танымында, салт-дәстүрінде басқыншы жұрттың бір белгісі сөзсіз қалады. Бөгде ұлтты былай қойып, қазақ жұртын ғана алайықшы: арабтардан діни сенімді алдық, Шыңғыс ханнан басқару жүйесін еншіледік, орыс империясынан европашылдықтың мүмкін болған ғылыми тұжырымының барлығын сіңірдік.

Біздің тарихымыз "солардың көзқарасымен жазылды".

Енді одан бой тарту үшін әлденеше ұрпақ жаңару қажет.

Дәл бүгін туған нәрестенің түсінігіне өзгеріс кіру, кірмеу екіталай. Өйткені оның әкесінің санасы, танымы, тәрбиесі психологиялық тәуелділіктен арылған жоқ. Ол нәресте "Кеш жарық, балалар" атты шарайна хабарындағы торайды әр күн сайын асыға күтеді. Енді оған торайдан сүйкімді жануар жоқ. Демек, оның санасы толық таза тәуелсіз сана деуге болмайды.

"Бұлғақтың (смута) жемісі оны тудырғандарға бұйырмайды: себебі ол суды шайқап толқын шақырады, ал ондағы балықты өзге ұрпақ аулайды... Мәртебелі ағзамның ұлы сарайының іргетасынан бастап қабырғасына дейін құлату, оны қабырғасынан бастап шатырына дейін құлатудан гөрі әлдеқайда оңай", - деп Монтень айтқандай, империяны құлату оңай.

Ал оның сеуіп кеткен психологиялық басыбайлылығын жеңу қиын.

Психологиялық тәуелділіктің шырмауына оралған тобырлық түсініктің ықпалының жансебілділігі сондай, кей кезеңдерде сол "бодандық белсенділік" ұлттық психологияны тұншықтырып, оған өшпенділік сезімін тудырған. Оған "коммунистік колонизаторлық" деп Смағұл Сәдуақасов дәл басып айтқан дәуірді еске алсақ та жеткілікті. Ленинизмнің санаға кіріп кеткенінің бір дәйегі мынадай: Тәуелсіз Қазақстан Республикасының мемлекеттік қайраткері болып отырған дәбірлер кеңсесінің төрінде құлаған империя көсемінің бейнесі үш жылға дейін ілулі тұрды. Бұл жөнінен алғанда Лениннен гөрі Николай патшаның тұзы жеңіл боп шықты. Мәселе –  Ленин мен Николайдың суретінде емес басыбайлылық психологиясында. Әңгіме Монтеньнің билеушіні тақтан құлатуын құлатасың-ау, бірақ адамдардың басына сіңіп қалған басыбайлылықтан қалай құтыларсың деген емеуріні туралы. Абайдың:

Өздеріңді түзелер дей алмаймын,

Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың, -

деген пікірінің астары да соны аңғартады.

Елді іріткіге айналдыру үшін құрылған патшалық болыс сайлауына қазақтардың желігіп кеткені сондай, олардың арасындағы жанығудан генерал-губернаторлардың өзі де сескеніп қалыпты. Қазақты отарлаудың соңғы низамын дайындаушылардың бірі Мельниковтың Омбы генерал- губернаторы Н.Н.Сухотинге берген мәлімдемесінде:

"Соңғы кезде би мен болыс сайлауы жүйесінің шыр уықтай шатасып, тұрғындардың желігіп алғаны сондай 1897 жылы партия арасындағы жанжалды бәсеңдету үшін Жетісу далалық генерал-губернаторы көптеген болыстарды бірнеше жеке бөлікке бөліп тастады. Алайда қолданылған шара күткен нәтижені бермеді. Сайлау тұсында қазақтардың арасында пара, ант бұзу, бақастық, жанжал, кісі өлтіру іспетті қылықтар бұрынғыдан да өршіп кетті, отырықшылыққа кесірін тигізіп, егін егу жайына қалды. Болыс пен би сайлауы болатын жылдары олардың сайлау науқанына желігіп кететіні сондай, Жетісу облысындағы қазақтар егін егіп, астық оруды да ұмытып кетеді", -  деп жазды. Тәуелді тобырлық психология деген осы. Бердяевтің «Ресей мұжықтардың мемлекетіне айналады» деп түңілуінің, Абайдың:

Бас басыңа би болған өңкей қиқым,

Мінеки бұзған жоқ па елдің сиқын, -

деуінің астары осында жатыр.

Бұл ретте: "Халық – ұлт емес" деген Бердяевтің пікіріне қосылудан басқа амал қалмайды.

Абайдың да пікірі соған салды. Ол да тобырға қарсы және тобырлық психологияның зардабын Абайдан асырып мінеген ойшыл кем де кем. Өйткені патшалық отарлау жүйесі қазақтың елдік қасиетінің, дәстүрінің тамырын бірінен кейін бірін баспалап жүріп балтамен шауып жатты. Ең бірінші хандық билікті құртты. Бұл отарлаудың ең жаһилдік тәлімі мен көшпелі жұртты терең зерттеп барып тапқан аяр айласы еді.

Хандықты жою – мемлекеттікті жою, мемлекетпіз деген ұғымды жою, біртұтас билікті жою, мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан елді басқару дәстүрін жою. Елдік, ел болыппыз-ау деген ұғымды санадан мүлдем өшіру.

Патшалық монархия бастаған бұл сұрқия пиғыл "коммунистік колонизаторлық" тұсында толықтай жүзеге асты. "Өзге ұлттың патшаларының бәрі жақсы да осы қазақтың ханына келгенде бәрі жаман боп шыға келетіні несі екен?" –  деп аңқауси ашына айтқан ақын Ғафу Қайырбековтің күйінетіні де сондықтан.

Әлемдегі отарлау жүйесінің негізін қалаған испандар мен ағылшындар, жапондар неге өзінің корольдары мен императорларын әлі күнге дейін сақтап отыр. Себебі:

"Баланы ұлша тәрбиелесең – ұл болмақшы. Құлша тәрбиелесең – құл болмақшы" (А.Байтұрсынов).

Түрік ұланы: "Сен дүниеге түрік болып туғаның үшін бақыттысың!" –  деген Ата-Түркінің сөзімен арқаланып, өзін-өзі ер ұстап өсті. Американдықтар: "Сен – дүниедегі ең қуатты, еркін ойлы, ең озық елдің азаматысың. Сенің Америка Президенті болуға толық қақың бар және президент боласың!" – деп тәрбиелейді баласын. "Сенің ұятың –  Жапонияның ұяты. Жапонияның ұяты – император!" – деп үйретеді ұл-қызын жапондықтар. "Болашақ Индия – сенсің! Сен қандай керемет болсаң –  Индия сондай ғажайып болады!" – деп ұран тастады Джавахарлал Неру.

Ал біз қалай тәрбиелендік және қалай тәрбиеледік? Біз, қазақ ұлтының ұлдары, "кеше сауатсыз, қараңғы жұрт едік. Орыстар кеп шырақ жақты. Көзіңді ашты. Сол үшін балаңның баласына өсиет ет: аға халықтың алдында иіліп өтсін. Онсыз күнің жоқ!" –  деген басыбайлылық рухында еңсеміз езіліп, беліміз бүгіліп өстік. Ақын Төлеужан Ысмайылұлы айтқандай:

 "Аға!" – дедік –  туымызды оң ұстар,

 "Баран!" – деді сонда бізді орыстар.

Бұл басыбайлы күйге біз көндік. Көндірді. Тәуелсіз мемлекет атанғаннан соң да пиғыл мен жалтақтық жойылған жоқ.

Бала тәрбиесінің астарында ұлттық үстемдік, мемлекеттік тұтастық, мемлекеттік мүдде, мемлекеттік идеология және ұлттық мақтаныш жатыр. Мұны Абай түсінген. Ол:

"Сәулең болса кеудеңде,

 Мына сөзге көңіл бөл.

 Егер сәулең болмаса,

 Мейлің тіріл, мейлің өл.

Танымассың, көрмессің,

 Қаптаған соң көзді шел " –

деп қатулана сөйлейді. Сондағы айтпағы:

Көп шуылдақ не табар,

Бастамаса бір кемел, -  

деген ой.

Абай биліктің жағдаятын және оның баптарын жақсы білген. Өзі де заң шығаруға қатысқан. Ол дербес әңгіме. Дәл қазір биліктің басыбайлы тобырлық психологиясы қақында пікір қозғалып отыр ғой. Абай халықты неге жақтады? Себебі 1822 жылғы низам бойынша хандық билік жойылды.

Бұл – қазақ мемлекеттігі жойылды деген сөз.

Енді әр дуанды аға сұлтан билейтін болды. Оның қасында міндетті түрде орыс майоры болады және әскерге сол иелік етеді. Болыстық ежелгі түзілім бойынша емес, бір руды екіге бөліп, аралас сайлау тәсілі арқылы өткізілді. Мұның астарында сайлаушыларды және сайланушыларды бір-бірімен жауластырып қою мақсаты тұрды. Дуан сайын бекет салынды. Онда негізінен орыстар қоныстанатыны белгілі.

Бұл сайлау жүйесі бойынша елдік мүдде деген мүлде қозғалмайды. Яғни қазақ елінің мұң-мұқтажын көздеген ортақ бағдарлама талқыға салынбайды. Әр аға сұлтанның құқы өз дуанында ғана жүреді. Демек, ортақ елдік мүдде өшті деген сөз. "Бас басына би болды". Ал ол билер ел ішіне алауыздық әкелді. Қазақтың тұтастығы жойылды. Берекесі кетті. Абайдың ойынша:

  Берекелі болса ел,

  Жағасы жайлау ол бір көл.

  Жапырағы жайқалып,

  Бұлғақтайды соқса жел.

  Жан-жағына күркіреп,

  Құйып жатса аққан сел.

  Оның малы өзгеден

  Өзгеше боп өсер – еді.

"Жаңа низам" сол берекені бұзды. "Көп шуылдақ" ештеңе тапқан жоқ. Керісінше берекесі кетті. Ал:

                                        Берекесі кеткен ел,

 Суы ашыған батпақ көл.

  Құс қаңқылдап, жағалап,

 Сулай алмас жазғы төл.

 Оның суын ішкен мал,

 Тышқан тиіп, аспас бел.

 Көл деп оны кім жайлар,

 Суы құрсын ол бір шөл – болды.

Демек, өлеңді саяси тілге аударсақ, "Жаңа низам" қазақ мемлекеттігін ғана құртып қойған жоқ, сонымен қатар оның елін де, жерін де тоздырды. Құт-берекесін қашырды.

Жақсы болсын, жаман болсын, әйтеуір қазақ елінің ішінде ханның сөзі өтімді болатын. Ханның кеңесшісі – билер еді. Оларға ақыл қоспай шешім қабылданбайтын. Хан мен би арасындағы дауды тағы да сол ара би шешетін. Халықтық демократия сақталатын.

Ең бастысы – мемлекеттік ұғым бар еді. Жер, жесір, құн дауын хан шешетін мемлекеттік мәртебе бар еді. Соның бәрінен айрылған ел көшбасшысыз қалды. Яғни елдің еркі, болашағы, бостандығы тобырдың қолына берілді.

Аға сұлтандар бір-бір қошқар болып алды да бір қазанға бастары сыймады. Ал қазан дегеніміз – халық берекесі емес пе еді? Соны толғана келіп Абай: "сөз біреу, билік біреу болса керек" дейді. Бұл пікірін ол өлең арқылы:

Единица –  жақсы,

Ерген елі бейне көл.

Единица нөлсіз-ақ,

Өз басыңдық болар сол.

Единица кеткенде,

Не болады өңкей нөл? –

деп жеткізеді.

Абайдың бұл өлеңі осы уақытка дейін талданбай келді. Ол түсінікті. Өзі тобырға сүйенген мемлекет тобырды жоққа шығара алмайды.

Мемлекет басындағылар өзін "көсем, кемел" деп сезініп, дәріптеткенімен, халықпен жасырынбақ ойнады. Оларға ұлт емес тобыр, тәуелдік психологиясы санасынан өшпеген "қара халық" керек болды. Ал сол тобырлар қоғамында өскен әдебиетші мен философтар, тарихшылар Абайды қағытумен, Абайды (!) түзеумен және оны үйретумен болды. Әрине, оған Абайдың ештеңесі кеткен жоқ. Тек сондай керазуларға жауап ретінде:

Берекеңді қашырма,

Ел тыныш болса, жақсы сол.

Рас сөзге таласып,

Ақжем болма, жаным, кел, -  

деп сөз тастап кетті.

Керазудың аты – керазу. Сондықтан да олар Абайдың бұл сөзін ескермеді. Абайдың несі кетті?

Тек керазу енді сыңар езуге айналды. "Ақжем болма" деген сөзінің мағынасы –  "бас басыңа би боламын" деп желікпе, "елдің шырқын бұзба", "берекесін қашырма", "елің тыныш болсын" десең: "рас сөзге таласып, ақжем болма, жаным", "кел", "өз басындық болайық", тәуелсіз жанға ерік берейік және соның соңынан ерейік деген емеурін ғой. Жоқ, "Тоқсанның тобы" олай істемеді, керісінше, "ел ішіндегі бір кемелдерді" тұтқынға түсірді, оқтың ұшына байлап берді. Міне, рухани, психологиялық тәуелділіктің кесірі.

 Көп айтса – көнді,

 Жұрт айтса – болды,

 Әдеті надан адамның, -

дегендегі ашу-ызаның түп төркіні сонда.

Дана адам ретінде Абай бұл шындықты өте терең түсінді. Сол отарлау, орыстандыру, шоқындыру, жою саясатын қарапайым патша дәбірі де білді. Білді де қазақ ұлтының болашағын:

"Бұдан әрі қарай оларға жойылып кету жолы ғана қалды. Жер бөлісі тұсында олардың біразы көрге кіреді, екінші тобы христиан дінін қабылдап, орысқа айналады, үшіншілер тұқым қалдырмастан тұздай құриды, төртіншілерін жалға алған жерінен біреу ығыстырып шығарады, дәл қазір темір жолға жақын шекаралы жерде сондай оқиға болып отыр, олардың қаңырап басы қалады немесе жалданып жүрген жалшыға, қаладағы фабрикалар мен зауыттарда күнелтіп жүрген жұмысшыға айналады. Қысқасын айтқанда, олар жұмысшының күйін кешеді, жоғалады, сіңіп кетеді, қолайлы жағдай туса тағы да пайда болады. Сондықтан да Ертіс бойындағы жатақтар мен көшпелі қазақтар туралы пәлендей алаңдаудың қажеті жоқ, оларға арнап отырықшыландыру, жер беру туралы жарлық шығармай-ақ қойған жөн, онсыз да олар өз-өзінен жойылып бітеді", -  деп сәуегейлік айтты.

Бұл жай сөз емес, Мельниковтың қазақ жері мен елін бүтіндей игеріп, даланы орыстандыру туралы жоспары болатын. Ол жоспар бірнеше рет талқыланып, 1902-1916 жылдардың арасында жүзеге асырылуы тиіс еді. Қазақтың бақталайы бар екен. Ресей жаһилінің ол пиғылын 1902-1905 жылдар аралығындағы орыс-жапон соғысы мен 1914 жылғы I дүниежүзілік соғыс жүзеге астыртпай тастады. Абайдың:

Шыдасаң есті қашырмай,

Құлдатып, қор қып жібермек, -  

деп отырғанының өзі осы ғой.

Мельниковтің "пролетариаттанып", шоқынып, орыстанып, жалданып кетеді дегенін ұлы Абай "Құлдатып, қор қып жібермек" –  деп өлең жолымен білдіріп тұр.

Мүдде – екеу, пікір мен қорытынды біреу – тәуелділік. Бұл іс жүзеге асырылып жатты. Оған мына дерек дәлел.

"Осындай шаралар арқылы істі оңға қойып, жолға түсіріп алған соң миссионер жіберу керек. Олар қазақтардың ұстанған дінінің дұрыс емес екендігін және Иса пайғамбардың жіберуімен келгендерін, сонымен қатар Патша ағзам қандай дін ұстанса, оның құзырындағылар да сол дінге кіруі керек екендігін, ал қазақтардың дінінің бұл дінге (бір сөз нақты танылмады – Т.Ж.) жат екенін дәлелдеуі тиіс. Содан кейін император ағзам бүкіл консулдықтарға: "Менің құзырымдағы қазақтарым ислам дініндегі мүфтилерге бағынатын, бірақ та исламның шариғатына қазақтар бағынғысы келмейді. 68 жылғы Ереженің 97 және 98 тармақтарына сәйкес олар мүфтилік бағынудан алынып, әр болыста діни рәсімді өтеу үшін жеке-жеке молда сайланған болатын. Сонымен бірге молдалардың міндеті –  туған балаларды тіркеп, оларға ат қою болатын. Қысқасын айтқанда, шариғаттың барлық талаптарын орындауға тиіс еді. Алайда қазақтар өзінің молдаларының талаптарын орындамады. Оларды көзге ілмеді, өзінің рухани дәстүрін ұстанды, балаларына – Қойлыбай, Жылқыбай, Итаяқ деп ат қойды, кейін өздеріне арнап орыс мектебін ашуды талап етіп өтініш білдірді. Мектеп ашылды. Енді қазақтар өзінің дінін өзгерткісі келетіні туралы өтініш жасап отыр", - деп хабарлауы керек еді"

Дінін сату – Абай үшін қасиетсіздіктің белгісі. Шоқынуды антұрғандық деп ұғады. Миссионерлік қозғалысқа, оның жымысқы тәсілдеріне жиіркене қарап:

Қасиетсіз туған –  ол да жат,

Күңкілдеп берер сазаңды, - 

дейді Абай.

Шындығында да Архирейдің жоғарыдағы нұсқауы сол, күңкілдеуге құрылған. Абай "Уағызды" – күңкілдеу деп отыр. Мүләйімсіп жүріп мүскін ететін тақуалар Абайға таңсық емес еді.

Абайдың ноғайларды "дінге де берік" деп үлгі тұтуының бір мәнісі осы шоқындыру туралы уағызды білгендігінде. "Басыңды дауға, малыңды – жауға, қор қылма қорға, татулас!" – дейді сондықтан да Абай.

Тұрсын Жұртбай

"Күйесің, жүрек... сүйесің" кітабынан