Тілек Ырысбек: Маған қазақ әдебиеті балет билеп жүргендей көрінеді

Қазіргі қазақ әдебиетіне жаңаша ойлайтын, өзгеше көзқарастағы жастар келіп жатыр. Олар қазақ әдебиетімен қатар, әлем әдебиетін, әлемдік мифологияны, дүниетанымды өздерінше қабылдап, өздерінше ой қорыта алады. Сондай жастардың бірі - 1995 жылы Қытай Халық республикасында дүниеге келген жас ақын, аудармашы, дизайнер Тілек Ырысбек. Ол Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде Дизайн мамандығын тәмамдаған. Қазір "Q4 Businees School"-да дизайнер болып жұмыс істейді. Өлеңдері «Тамыр» журналында және сайт беттерінде жарық көрген. Әдеби аудармалары мен танымдық мақалары да тұрақты түрде басылып жүр. Назарларыңызға Тілек Ырысбектің сұхбатын ұсынып отырмыз.

- Сізді алдымен жас ақын, аудармашы, дизайнер ретінде танимыз. Жалпы дизайн мен әдебиет арасында қандай ерекше байланыс бар?

- Біз, әдебиетшілер, Бодлер, Боб Дилан, Оден, Элюар, Аполлинер, Шуберт, Шопен, Ван Гог есімдерімен етене таныс болуымыз мүмкін, бірақ, Энди Уорхол, Виктор Папанек, Ив Сен-Лоран, Джорджио Армани, Карл Лагерфельд, Гаэтано Пеше, Кристиан Диор секілді әлемді өзгерткен дизайнерлер туралы білу-білмеуіміз екіталай. Егер біз Америка мен Еуропа авангардтарына нақтырақ назар аударатын болсақ, олардың дизайнмен арадағы байланысын айтпай-ақ қоюуға да болады. Әрине, әдебиеттің де өзіндік ерекше композиция мен музыкасы бар. Аталмыш композиция мен музыканы бұзып алмау үшін біз дизайнға өте қатты мән беруіміз керек.

Дизайн - адам өмірін жеңілдететін және оған қолайлы көркем жағдай тудыратын, әлемді өзгертіп, оған мән беретін, әсемдік пен үйлесімдікке құралған өнердің поэзиясы. Ал енді оны әдебиетпен ұштастырып көріңіз...

Мысалы, осы тұрғыда Карл Лагерфельдтің кітапсүйер қауымға арналған кітаптар жұпары аңқитын, әдебиет пен дизайн өнерін тоғыстыруды көздеген «Paper Passion» атты әтірін айтуға болады. Оны тек кітап оқу барысында адамға ерекше сергектік пен ынта сыйлайтын әтір ретінде ғана емес, өнер туындысы ретінде де бағалау керек.

Меніңше, дизайнсыз әдебиетті ғана емес, әлемді де елестету мүмкін емес.

- «Сурет - көзбен көретін өлең, өлең - құлақпен еститін сурет» дейді, ал сурет өнері туралы не айтасыз?

- Біздің әдебиетшілердің сурет өнеріне келгенде неге үнсіз қалатынын түсінбеймін. Сурет ол кенепке майлы бояумен жазылған, түсіндіруді қажет етпейтін өлең ғой. Оны тек көзбен «тыңдау» керек. Оны тек әлдидің көзімен түсіну керек. Ол өзін бәріне мұқтаж етеді. Ол өзіне бәрін ғашық етеді.

Мен өз басым Уорхолды, Марк Ротконы, Пауль Клеені, Жоан Мироны, Франсис Пикабианы, Альберто Джакометтиді, Ман Рэйді, Сезанды, Матистті, Шагал мен Кандинскийді және осылардың биігінен бір мысқал кем түспейтін Калмыковты сүйемін және өзімді солардың алдында құдды бір борыштар сезініп әрі қараған сайын жалаңаштана беремін.

Менің ойымша, Қ. Телжанов, Ж. Шәрденов, С. Мамбеев, С. Айтбаев, М. Кенбаев, С. Калмыков шығармалары әдебиеттегі замандастарынан әлдеқайда алға озып кеткен секілді.

- Сізді бүгінде қатты мазалайтын не нәрсе?

- «Құдай, сен бақыттысың ба?» деген сұрақ мені қатты мазалайды.

- Кітап туралы көп айтасыз, жалпы қандай кітаптарды қызығып оқисыз?

- Егер мен өзім оқып жүрген кітаптар туралы айтар болсам, әрине, кейбіреулер мені мыжыма немесе тым түсініксіз деп ойлап қалуы әбден мүмкін. Мәселен, Фығаңсияның (Франция) үлкен ықпалға ие болған экзистенциялды философиялық ағымдары мен олардың өмір сүру философиясын зерттеуші авторлары Сьерен Кьеркогер, Мартин Хайдегер, Хосе Ортега-и-Гассет, Карл Ясперс, Альбер Камю, Жан Поль Сартр, Габриель Марсель, Эрих Фром секілді т.б философтар қыздарға тым қызық емес болып көрінуі де заңдылық. Сондай-ақ, адамзаттың ұрынып отырған жүйкелік дағдарысы жайында күйзеле қалам тербеген батыстық һәм шығыстық интеллектуалдық элиталары Мирча Элиаде, Дороти Норман, Карл Юнгтардың шығармаларын да еске алуға болады. Немесе жапондық діни танымдық дзен-буддизм, нирвана, Дайзетцу Судзуки, Шила, кшанти, Вирья, Дхьяна, Праджня, Банкей, Шо чу рай секілді сөздермен бастарын қатырсам, онда олар мені есуас деулері әбден мүмкін.

Әдетте мен әлемдік мәдени мұраларды құнттап оқығанды жақсы көремін. Тіпті, ол қытай болсын немесе жапон әлде еуропа, африка, маған бәрібір. Себебі бәрі ізгілікті, адам жанының ішкі иірімі мен адам деген сөздің өзін кең ауқымға сидырып және сол адам жанының өзінен құдайын іздейді. Әрине адамзат жаратылғалы жер беті көптеген мыңжылдықтарды бастан кешіріп, бүгінгі күнге дейін адамзат нәсілінің қартаюына алып келді. Сондықтан, рухани қажеттіліктерді қанағаттандыратын, қоғамның айнасы іспетті, заманның бағдары мен бағытын сызып беретін көп тақырыпты жан-жақты қарап, әдеби кітаптарды, әйгілі авторларды оқығанды жақсы көремін.

- «Қазақ әдебиеті дамымай отыр, тіпті әлемдік әдебиет кеңістігінде жоқ. Себебі бізде оны қалыптастыратын жазушылар аз» депсіз. Сонда бүгінгі өзін әдебиетшімін деп жүргендер кім? Оларға не жетіспейді?

- Франсис Пикабианың «Біздің басымыз дөңгелек, сондықтан біздің ойымыз өзі қалаған бағытқа өзгере алады»,- деген сөзі бар. Сондықтан, менің басым «үшбұрыш» болса да айтайын, біздің қазіргі қазақ әдебиеті маған құдды бір балет билеп жүргендей көрінеді. Ал балет, біле білсеңіз, ол көзбен көретін музыка ғой!

Бірақ бізде мүлдем әдебиет жоқ деуге келмейді, әрине. Алайда фығаңцуз авангардтарын шексіз қуанышқа бөлеген сюрреализмнің негізгі өкілі «Андре Бертонның өлімі» біздің кейбір ақсақалдарымыз бен көк сақалдарымызға да таяп қалған сияқты. Сонау ХХ ғасырдың соңында пайда болған «постмодернизм» деп аталатын ағымның не екенін әлі де анық білмейтін, сондай-ақ, біздің қоғамның ол кеңістікке әлдеқашан өтіп кеткенінен еш хабары жоқ, солай бола тұра сыңаржақтылыққа салып, оны мойындамайтын және өзіне қатысты әлдебір жағымсыз пікір айтылса болды, бір-бірінің жағасына жармаса түсуді әдетке айналдырған «Дон Кихот» ағаларымды көргенде, неге екенін білмеймін, әйтеуір, «coca-cola» ішкім келеді де тұрады.

Ал өз басым әлемдік кеңістікке шығуға потенциялы жететін санаулы қаламгерлерден Дидар Амантай мен Ардақ Нұрғазыны атар едім. Және бұл тізімге Ырысбек Дәбей мен Тоқтарәлі Таңжарықты және Ерлан Жүніс пен Ақберен Елгезекті қосамын. Бірақ бәрін уақыт көрсетеді. Ал қаламгерлеріміздің әлемдік кеңістікке шығуына не жетіспейтіні туралы айтатын болсақ, әрине, бірінші кезекте - талант, екінші - еңбек, үшінші - тіл, сосын жақсы маркетинг пен менджмент.

- «Менің рухани қалыптасуыма ықпал еткен адам - Алшын Меңдешев,» - дейді Әбіш Кекілбайұлы. Бүгінгі жастардың рухани қалыптасуына ықпал етердей әдебиетте кімдерді атар едіңіз?

- Бүгінгі біздің әдебиетте кейбір жас қаламгерлердің шығармашылығына айтарлықтай ықпал етіп жүрген қаламгерлердің басым көпшілігі, өкінішке орай, ақындар болғандықтан, әуелі, Тыныштықбек Әбдікәкімұлы, Есенғали Раушанов, Мейірхан Ақдаулет, Светқали Нұржан, Мұрат Шаймаран, Сұраған Рахметұлы секілді ағаларымыздың ықпалына ұшырап жататыны анық. Осыдан кейін ғана әлемдік әдебиеттің қайнарына ауыз салады. Ал прозадағы жастардың тым сиреп кеткені болмаса, ізденісінен жаңылмаса, қазақ әдебиетіне жаңа есімдер қосылатыны анық. Меніңше, қазақ әдебиетіне қазақ әдебиетін оқымаған жастар келсе, қызық болатын шығар деп ойлаймын. Ал, өз басым Мирча Элиадеге қатты қызғамын. ХХ ғасырдың адамы. Ол алдымен Румынияда туған, фығаңцузша жазатын Америкалық философ. Сосын мифолог. Және мәдениетанушы, дінтанушы, тарихшы, этнограф жазушы деп кете береді. Бір қарап отырып басыңды шайқайсың. Ал ритуалдық символизм, шаманизм, магия мен оккультизм тақырыбындағы зерттеулері бөлек әңгіме. Отызға тарта ғылыми әдеби һәм философиялық кітаптардың авторы атанған бұл кісінің он шақты тілді еркін меңгергені тағы бар. Жалпы алғанда, автордың мифке, дінге қатысты зерттеулері мен еңбектері әлемдік әдебиет үшін үлкен маңызға ие болып отыр десем, артық айтпаспын деп ойлаймын.

Мен әуелі бұл адамды Серікбол Қондыбайдың аудармасынан алғаш кезіктірген болатынмын. Оқыдым. Ұнаттым. Сосын қалай еңбектену керектігін де түсіндім. Мирча Элиаде мен үшін, алдымен, таным жолындағы дос, сосын еңбек жолындағы ұстаз бола білді. Ал оның мифке қатысты, Орта Азиядағы көшпенділер мен дінге қатысты пайымдарын астын сызып отырып оқығаным маған жазуға деген жақсы ынта сыйлады.

- Әдебиетте ақсап тұрған дүниенің бірін аударма деуге болады. Қазір шетелдің танымал жазушысын қазақ тілінде оқудан қалдық? Шетел әдебиетін аударуға не кедергі?

- Шет тілінен шығармаларды толықтай аударуға, біріншіден, авторлық құқықты сатып алу кедергі болса, екіншіден, тілдерді еркін білмейтіндігіміз, яғни, түпнұсқадан аудара алмайтындығымыз кедергі. Сондықтан әдебиетке алдымен әдебиетшілер емес, аудармашылар мектебі қажет деп түсінемін. Жалпы, өзіміз қатарлас Ресей, Укарина, тіптен өзіміздің Алматыдағы орыс тілді әдеби орталарда шет тілдерін еркін меңгерген жас әдебиетшілер көп-ақ. Және олар неміс немесе фығаңцуз философиясын өз тілінде емес, түпнұсқада қолжетімді оқи алатыны қызықтырады. Тіптен Бодлердің өлеңдерін жапон тілінде оқып жүргендерін де көргенмін. Ал, біз болсақ әлі де болса ұялмай жалғыз орыс тілін қанағат етіп жүрміз. Меніңше, өз қатарластарымның кемінде ағылшын немесе фығаңцуз, тіптен, неміс тілдерін меңгергені және мүмкіндік болса сол шет елдерді, әсіресе, музейлерді аралап көргені дұрыс деп ойлаймын.

Айта кететіні, танымал шетел жазушыларын аударуға өкімет құлық білдірмегеннен кейін мейлінше түпнұсқада оқуға тырысқанымыз дұрыс. Әсіресе, жоғалған ұрпақтың жарқын өкілдері экспрессионистерді, экзистенциалистерді, модернистер мен постмодернистерді, сондай-ақ, бүгінгі авангардтарды жаппай қалдырмай оқу керек. Себебі, әлемдік танымал жазушыларды аудару үшін қомақты қаражаттың керектігі және сол мәселені шешкеннің өзінде, біздің нарықтың қабылдай қоюы екіталай. Сондықтан қоғам сауатын көтерместен бұрын қаламгерлеріміз өз сауатын көтеріп алса екен деп ойлаймын.

- «Әдеби агенттікті қалыптастру керек» дейтін даулы пікірлер көп. Жалпы «әдеби агенттік» әдебиетке не бере алады?

- Әдеби агенттіктердің қалыптасуы кітап нарығына деген бәсекелестікті күшейтеді және сату өнерінің де жаңа бір қыр-сырлары пайда бола бастайды. Бұл дегеніңіз, түбінде қоғамның жаппай кітап оқу үрдісін қалыптастыруына айтарлықтай ықпал етуі мүмкін. Мәскеу - оқырманын жоғалтпаған қала, Еуропа мен Корея сияқты барлық дамыған елдердегі кітапқа деген сұраныс өте жоғары, сондықтан бізге сауатты әрі сапалы жұмыс істейтін мықты әдеби агенттер керек. Бұл деген, былайша айтқанда - нағыз бизнес!

- «Қазақтар кітап оқымайды» дегенді желеу ету арқылы, қазақ тілді кітапты ғана емес, қазақ баспаларын ығыстыруға ықпал жасап жатқандар аз емес. Соның салдарынан елімізді орыс баспаларының кітаптыры жаулап алды деуге болады. Енді қайтпек керек?

- Қазақтар шынымен де кітап оқымайды. Олар facebook пен Instagram оқиды! Және оқитындары қазақ жазушыларын менсінбейді де. «Меломан» кітап дүкендеріне баратын болсаңыз, әлемдік классикадан бұрын заманауи бестселлер мен бизнес кітаптар, мотивациялық кітаптардың қандай қарқынмен өтіп жатқанына өзіңіз куә боласыз. Сондықтан қаламгерлерімізге айырықша көп еңбетену керек екені айтпасада түсінікті.

- Кез келген автор кітабын сата алатындай бәсекелестік қалыптастыру үшін не істеу керек?

- Жақсы жазу керек! Жақсы менеджер табу керек!

Сұхбаттасқан: Айжамал Көпеева