Махмуд Дарвиш: Раушан гүлін Адонистің қаны деу – қиянат

Махмуд Дарвиш – 2001 жылғы Ланнан мәдени бостандығы сыйлығының лауреаты. Арабтың әйгілі ақындардың бірі. Сыншы Хасан Халид оны лирик деп бағалаған. Ол ерте кезде лирикалық бағытта өлең жазғанымен, кейін символдық абстрактілі тақырыптарда жазды. «Дарвиш метафизикалық тақырыпқа тереңдей алды, поэзияның шұғыл саяси мәселелерін еңсеріп, Араб лирикасын 60-шы жылдардағы тоқыраудан құтқарып қалды», - деп баға берді Халид. Оның жаңашылдығы – лириканың бұрынғы бейнелеу формасы мен мұзмұнына өзгеріс әкелді. Дарвиштің поэзиясындағы азаматтық позиция мен әлеуметтік көзқарас үйлесім тауып, осы үйлесімділікті өлеңнің образы арқылы бейнелей алды. Сөйтіп, оның поэзиясы араб поэзиясының тарихында ақындардың әлденеше буынына терең әсер етті. Мен туып өскен Рамалла тауында Дарвиштің бір үйі бар еді. Арамыз бір шақырымдай ғана. Палестинаның басқа қалалары сияқты Рамалла да 2002 жылдың 24 маусымнан бастап Израиль әскерінің қатаң бақылауына өткен. Рамалланың тар көшелерінде Израильдің танкілері құтырына азынап, үй қабылғалары мен телефон бағандарын қиратып жататын. Қатаң бақылау кезінде көшеге шыққан адамдардың атылып кетуі қалыпты жағдай, сондықтан жүріп-тұруға толықтай шектеу қойылған. 1 миллион адам қызметінен бас тартты, олардың өмір сүру дағдысы, бақытты өмір сүруге деген құлшынысы, бәр-бәрі аядай ғана үйлерінде тұншығып жатты. Бұл жаңа дәуір болғанымен, дәурендеген елдердің ұжымдық жазасының ең қатал нысандарының бірі осы еді. Бұл зұлымдыққа ешқандай шектеу қойылмады. Әлемнің кейбір елдері Израиль әскерін Палестинадан шегіндіруді талап етсе де, Израиль мұндай дабылды құлағына қыстырған жоқ. Арамыз сонша жақын болғанымен, қатаң режим Махмудты іздеп баруыма мүмкіндік бермеді. Тек 2002 жылы 4 шілдеде ғана бақылаудан 5 сағаттық саңылау тауып, төмендегідей сұхбат жасай алдық.

Раджа Шехад: Онда сұхбатымызды бастай берелік, ұзаққа созылған қатаң режим шығармашылығыңызға қалай әсер етті?

Махмуд Дарвиш: Дәл осындай шарт-жағдай астында саясатқа қатыссыз тақырыптарды ойлаудың өзі қиын. Поэзия – өзіне қажетті кеңістік арқылы көз алдыңдағы болымыстардан асып түсерлік түйсікті қажет етеді. Ол да болымыстан қол үзгісі келеді, міне осы сәтте ақын шын өмір мен өзге де үлкен мәселелерді байланыстыра алады. Ақындарда – күнделікті өмір өзгерістері мен метафизикалық қарым-қатынас жасау мүмкіндігін байланыстыра алатындай қабілет сөзсіз болуы керек. Деседе, танкілердің есігімнің алдына ентелеуі, тұрмыстық жағдайды бір жақтылы етуім – өлең жазуымды қиындата түсті. Менде бір сәтке болса да, өзімді шын өмірден азат еткендей импульс болды. Мен қатаң бақылау режиміне байланысты ұзын-сонар шығарма жаздым, шығармамда мен өзімді Изиаиль әскерлерінің қолынан босап шығып, поэзияға беріле кіріскен ақын ретінде елестетіп көрдім. Бірақ жаныштау деген қалыпты жағдай, сондықтан бұл ұзыақ та машақатты күрес.

Раджа Шехад: Сіз эссе жазасыз ба?

Махмуд Дарвиш: Эссені жақсы көрем. Кейде поэзия жеткізе алмайтын терең поэтикалық иірімді эссе жеткізтіндей көрінеді. Бірақ уақыт мені күтпейді ғой, менің өлеңге деген жоспарым әлі аяқтаған жоқ. Эссе мен поэзия менің ішкі әлемімде арпалысып жатады, дегенмен, бүйрегім поэзияға бұрады да тұрады.

Раджа Шехад: Бейрут туралы «Бейрутты ұмыту үшін еске алу – 1982» кітабын жазуға не түрткі болды? Сіз сол кітабыңыздың алғы сөзінде: «Бір көрген түстен тағы бір түстің елесі байқалады», – дей келе көркем образ арқылы қауып төніп тұрған бір қаланың “жанайқайы” мен аянышты көрінісін прозалық өлең үлгісімен сипаттадыңыз. Осы кітапті қалай жаздыңыз?

Махмуд Дарвиш: Мен оқиғадан төрт жыл кейін осы кітапты жаздым. Ол кезде мен Парижде едім. Айналасы екі-үш айда жазып тастадым. Рекордтық көрсеткіш. Қатаң бақылау мен Бейруттың әсерінен шыға алмай жүрген кезім. Қазіргідей емес, өлең жазбауға бекінген кезім. Сөйтіп прозалық шығарма арқылы өзімді азат еткім келді. Бұл кітапты жазуға жеке бас ұстаным итермеледі. Мен тарихшы да, сарапшы да емеспін. Осы кітапты жазу арқылы шығармашылығымның шеңберін кеңейте алдым.

Раджа Шехад: Сіз біріне-бірі ұқсамаған екі дәуірде өмір сүрдіңіз. Дегенмен, екі дәуірде қандай ұқсастық бар?

Махмуд Дарвиш: Бейруттың қоршауда қалуы қазіргіден әлде қайда қауыпты әрі күрделі еді. Ол нағыз классикалық соғыс болды. Әр көшеден өлімнің иісі мүңкіп тұрды, ондай соғыстан тірі қалудың өзі үлкен құбылыс. Бейрут халқын тек ажал ғана күтіп тұрар еді. Онда адам өміріне ешқандай кепілдік жоқ... Ажал құрығынан құтылу мұңға айналып, адамдардың жанайқайы төбе құйқаңды шымырлататын. Сәуір айындағы ең қиын кезде мен Еуропада болдым. Төніп тұрған ажалдан мен солайша аман қалдым. Ал қазіргі қатаң режим қалыпты жағдай саналады. Қырып-жою үрдісі жоқ. Дегенмен де, дәл осындай жағдай адамның санасын бұғаулап, артық ойлануға мүмкіндік бермейді екен. Олардың ойлайтыны тек қауып-қатерден құтылу емес, қайта, қашан қоқыс жинаймыз, қашан жұмыс орнымызға ораламыз. Көз алдыңда өтіп жатқан оқиғалар ешқандай жаңалық саналмайды, адамдардың еті үйреніп кеткені соншалық, бұған өмірде болуға тиіс қалыпты құбылыстай қарайды. Ең қорқыныштысы – мұндай жағдайдың есте қаларлық эпизод саналмауы еді. Қазір халықтың осы жағдайға деген реакциясы тым салқын. Осы соғыстан естелік қалдыратындар бар ма, жоқ па білмеймін, егер бар болса ол қандай формада болмақ? Мүмкін проза мен поэзияны қатар қолдану керек шығар? Қайткенде де, болған оқиғаны жазу үшін біраз кідіре тұру керек.

Раджа Шехад: Өлеңді қай кезден бастадыңыз?

Махмуд Дарвиш: Бала кезімде мен өте әлжуаз болдым, күресу, доп тебу деген сияқты спорттық ойындарда өзімді көрсете алмайтыныма көзім жетті де, ойымды өзгерттім. Сондықтан көбінесе үлкен адамдармен бірге жүрдім, әр түрлі отбасылық бас қосуларға қатыстым. Атам мен көршіміз ырғақпен жазылған ежелгі араб аңыздарын оқитын еді. Айтқан аңыздары романтикаға бай еді. Және онда ақын мен сүйген жары жүреді. Мен естіп отырып әсерленем, өлеңдегі көркемдік әсірелеулерді түсіне алмасам да, онда бір сұлу әуез барын сезіп құныға тыңдаймын. Мен дәл осындай сезімдерді тек қана тілмен жеткізіп, сөзбен бейнелеуге болатынын аңғардым, әрі бірден кітап оқуға бет бұрдым. Ерекше қабылетті адамдардың сирек те болса бар екенін білем, ақындар да сол санатта болу керек. Ақын болу менің арманым еді. Бала кезімде жазғандарымды ата-анам мен мұғалімдерім мақтап отыратын, бірақ мен ол кезде өлең жазып жүргенімді сезгем жоқ. Мен атақты болғым келді, спорттан көзге түсе алмайтындықтан, әдебиет – менің киелі сахнама айналды. Тіл – менің ең қажетті құралым деп білдім. Бұл әрине бала кездегі “ойыншық арман” ғана еді. Ал есейе келе өзімді поэзияға арнадым.

"Өкініштісі - бұл жұмақ еді: таңдамалы өлеңдер"

Раджа Шехад: Өзіңізді қай кезден бастап нағыз ақын ретінде таныдыңыз?

Махмуд Дарвиш: Мен әуелі ақын деген атаққа емес, ақын жазған өлеңге ден қойдым. Он екі жасымда Галилеядағы (өзім сонда туып-өстім) Израильдың бір полковнигі менің көзқарасымды күрт өзгертті. Ол маған өлеңді талғап оқуды үйретті. Енді ойласам, ол менің ең алғашқы әдеби ұстазым екен. Біздің қыстақ Израиль әскерінің қоршауында қалған. Мен сыныптағы озат оқушылардың қатарында едім, Израиль тәуелсіздік алған күні, мені олар өлең оқып беруге шақырды. Мен сонда Израилдің тәуелсіздігін атап өтуге мәжбүр болған арабтардың қиын жағдайын бейнелейтін өлең оқыдым. Сол күннің ертесі, әлгі полковник мені кеңсесіне шақырып алып саяси өлең жазуға болмайды деп жазғырды. Бір білетінім – мен өз жүрегімнен шыққан шындықты жаздым. Кей нәрсені ашық айтуға, жазуға болмайтынын да сол жолы түсіндім. Мені таңғалдырғаны – Израильдай алып мемлекеттің өзі менің жазған өлеңдерімнен сескенеді екен. Соған қарағанда поэзияға ат үсті қарауға болмайды. Шындық жүрген жерде қатер де бірге жүретініне көзім жетті.

Раджа Шехад: Сіз полковникке жалғыз бардыңыз ба?

Махмуд Дарвиш: Ия, өлеңімнен сескеніп қалған полковникке мен өзім жалғыз бардым, елестетіп көрші...

Раджа Шехад: Ата-анаңыз не деді?

Махмуд Дарвиш: Олар бір жағы, айтуға болмайтын тақырыпты ашық айта алған батылдығымды мақтан тұстса, енді бір жағынан менің келешегіме алаңдады. Әрине, мен сол жазбам үшін еселеп бодау бердім. 16 жасқа толғанымда олар мені абақтыға жапты, күнделікті өмірім тар қапаста қынжылумен өтті. Дегенмен, мен не істесем де ата-анам қарсы болмаушы еді. Кейін Израиль коммунистік партиясына жақындай түстім, осы орайда поэзия арқылы төңкеріс жасауға болады екен деп ойладым. Қашан поэзия ештеңені өзгерте алмайды деген байламға келгенімше сол ойда болдым. Поэзия – адамның сезіміне ықпал ететін шығар, бірақ іс жүзінде жағдайды өзгерте алмайды. Өзгертсе – ақынның өзін ғана өзгертеді. Ал мен өзімді ақын деп санамаймын, менің танитыным өлең ғана. Жасым ұлғайған сайын болашағыма күмәнмен қарайтын болып барам.

Раджа Шехад: Ол жеңілістен туған қорқыныш емес пе?

Махмуд Дарвиш: Ешқандай өзгеріс жоқ, өзімді қайталаудан туған қорқыныш болар мүмкін. Адам қабілетінің дамуы шекті болатынына сенем. Әр жинағым – ең алғашқы әрі ең соңғы жинақ сияқы сезіледі. Өзіме сын көзбен қараймын да, көңілім толмай жүреді.

Раджа Шехад: Сіз бастабында ақынның адаи болымысы қалай болу керек деп ойладыңыз?

Махмуд Дарвиш: Жас кезімде ақын қалыпсыз болу керек деп ойлайтын едім. Сөйтсем... олар туралы өте тар ойлайды екем. Ол бір жаратылысы бөлек жан, қарапайым адамдардың жұмысына бас ауыртпайды. Міне, осы образды аздаған ақын қолдан жасап алды. Ал мен ақындыққа талпынып, толықтай бір байламға келіп болып, қарасам – көбі табиғи болымысынан ажырап қалғандай, сондықтан мен көптің бірі ретінде, ақыннан әулие жасай алмаймын.

Раджа Шехад: Жұрттың ақынның болымысы жайлы көзқарасы сізге ұнамаған болды ғой?

Махмуд Дарвиш: Ұнамағанда, адамдар тобыр немесе жеке тұлға деп жікке бөлінбеуі керек. Мен де көптің бірімін, мен де солардың қатарында сүйіспеншілікке бөлене алатын, қорғанысты қажет ететін адам екенімді түсіне бермейді. Өзім туралы өсек-аяңнан да ада емес. Жұрттың ойынша мен Дон Жуан немесе ішкіш біреумін. Атағым шыққан сайын, жеке өміріме қатысты өсек те өрби түсті. Атақты ақын болу үшін елдің сыны мен сыртыңнан пішкен тонын қабылдай білу керек сияқты. Бір кезде мен сириялық бір жазушының өзім туралы мақаласын оқыдым. Ол менің кең сарайымнан тартып, алтын түймелі жейдеме дейін сипаттапты. Шамасы, менің орныма өзін қойып көрген, әрі не істей алатыныма үңілген. Мен әдетте құпия болуға тырысам. Әлеуметтік ортадан алыс жүрем, сенсеңіз әлі күнге дейін дүкенге барған емеспін. Кафеге барып бадырайып отырған жоқпын, богемдік адам немесе ішкіш емеспін. Мен өзінің бала-шағасын жақсы көретін, үйінде оңаша өмір сүруді ұнататын адаммын.

Раджа Шехад: Дегенмен, сіз ашық-жарқын «менді» қалыптастырдыңыз. Өткен жолы Бейруттың бір стадионында, 25 мыңнан астам көрерменнің алдында өлең оқыдыңыз. Поэзияның баурап алу құдыретін оқырмандарыңыз тұрғысынан бағамдап, ондағы жауапкершілікті сезініп көрдіңіз бе? Ішкі «меніңіз» бен сырт көздің сізге деген бағасы өзара сәйкестік тауып жататын кезі бола ма, бұл сіз үшін қаншалықты маңызды?

Махмуд Дарвиш: Мен оқырмандарыммен өте тығыз байланыстамын. Ақындық болымысымды сомдау жолында бірталай өзгерістерге ұшырадым. Әу баста эмоцияналды және адами тақырыптарды жазатын ақын ретінде танылдым. Сондағы ана туралы жазған өлеңім кең танылды. Көп өтпей ұлтшыл ақын болып шыға келдім. Мені танымал еткен «Мен араб екенімді жаздым» атты өлеңім. Соның әсерінде ұлт тақырыбын көп жырладым. Кейін осы тақырыпқа байланып қалғанымды аңғардым. Ой өрісімнің өсуі мен іштегі қайшылық бұл бағытта жүре беруге болмайтынын аңғартты. Оқырманның осы өлеңге («Мен араб екенімді жаздым») деген махаббаты эстетикалық тұрғыда дамуыма кедергі секілді көрінді. Бір қуанарлығы, оқырмандарым маған ілесіп отырды, мен олардың сеніміне ие бола алдым. Менің гуманистік немесе ұлттық принциппен жаза алатыныма күмән келтірмеген олар, эстетикалық әрімді өзгерту арқылы бірдеңе шығара алатыныма да сенеді. Ал өзім өлеңнің формасы мен мазмұндық дамуында ешқандай қайшылық болмайтынын аңғардым. Оқырмандарым поэзияда еркін ойлауыма мұрсат берді, әрі менен жаңашылдық күтті. Сондықтан ішкі «менім» мен оқырмандарым арасында ешқандай қайшылық жоғын деп айта алам. Әрине олар менің саясат жөнінде жазғанымды да, эстетикалық бөлек дүниелер жазуымды да құптайды.

Раджа Шехад: Сіз араб поэзиясына жаңалық әкеліп, құбылыс ретінде танылған ақынсыз. Бұл жолда талай тәжірибеден өткен боларсыз?

Махмуд Дарвиш: Менің түсінігімде жаңалық, ол – формалық төңкеріс. Мен әу баста дәстүрлі үлгіден тыс жазатын ақындардың бір болдым. Ал мұндай жазу стильнде поэзия бастан аяқ ұйқаса беруі екіталай.

Раджа Шехад: Осы формаға көшуіңізге не себеп болды? Араб поэзиясындағы мұндай шұғыл өзгерістің түпкілікті мәні неде?

Махмуд Дарвиш: 1948 жылдан кейін, біз – Израиль мемлекетінен қалған палестиналықтар тақырға отырғанымызды сездік. Ол бір адамдардыдың рухы мүжілген кезең еді ғой. Бұрынғы өлеңнің формасы біздің сондағы аужайымызды бейнелеуге қауқарсыз болды. Демек поэзияға төңкеріс қажет болы. Бір сөзбен айтқанда ол біздің дәрменсіз күйімізден туған реакция еді.

Раджа Шехад: Ия, турбулентті кезең диаметральды қарама-қарсы нәтиже көрсетері хақ. Заманың мың құбылып тұрғанда, ұлттық дәстүрден жұбаныш табу мүмкін бе?

Махмуд Дарвиш: Әрине мүмкін.

Раджа Шехад: Онда осының алдындағы сөзіңізді қалай түсінуге болады?

Махмуд Дарвиш: Ол кезде біздің қауымдастықта екі түрлі саяси көзқарастағы адамдар болды. Бір жақта 1948 жылдан кейін біздің қауымдастықта болған жағдайлардың әсері тие қоймаған консерваторлар, екінші жақта Израильдің тәуелсіздік алғанын қуана қоштап, шашбауын көтергендер. Соңғы топтағы ақындар дәстүрлі өлең үлгісінен ауытқыған жоқ. Ал қарсы жақ дәстүрлі форманы жоққа шығарған модернистер еді. Нағыз күрескер солар деуге болады.

Раджа Шехад: Сіз басқалардың шығармасы арқылы өзіңізді қалыптастырған жоқсыз ба?

Махмуд Дарвиш: Ия, өзі де солай. Менің бірде бір өлеңім құр қиялдан туған емес. Адамзат тарихы дүниеге жақсысы мен жасығы аралас миллиондаған өлең әкелді. Сен ылғи басқалардың басқан ізімен жүресің. Өйткені поэзия дейтін кітапта бос парақ жоқ, о жерден сен тек өз атыңды жазатындай ғана орын табасың.

Раджа Шехад: Өлеңдеріңізде өзара сабақтастық бар ма?

Махмуд Дарвиш: Иә, әр өлеңімнен бұрын жазған дүниелерімінің иісі бұрқырап тұрады. Сыншылардың арқасында соны байқадым. Әрқандай жаңа шығармама бұрын жазылған өлеңдерімнен бірер сөз немесе сөйлем алам да, ары қарай қалай жалғастыруға болатынын ойлап алаңдаймын. Жазудағы мұндай әдістің болашағына ешқандай кепілдік жоқ. Шабыттың солғындауы дейтін нәрсе ақын атаулыны айналып өтпесе керек. Біз оның нәтижесін оңай аңғарғанымызбен, қалай басталғанын білмейміз. Менің өлеңдерімді оқыған адам ондағы белгілі бір аспектінің түсініксіз екенін айта алса, мен кәдімгідей қуанам. Ақынды оқырман қалыптастырады.

Раджа Шехад: Мен оқырмандарым күткен дүниені ғана жаздым, ал өзім қалаған нәрсені жаза алғам жоқ деп алаңдайсыз ба?

Махмуд Дарвиш: Ғалымдардан тартып, қарапайым адамдарға дейінгі оқырманым өте көп. Мен олардан өзімді түсінуді талап етпеймін, десе де жазғандарымды ешкім жоққа шығармайды. Поэзия тек бір жақты әрі өлшеулі дүние емес, оның аясы өте кең. Мен сахнада өлең оқыған кезде, тыңдарман поэзияның баурау қуатын сезіне алады. Бұл – музыкалық әуен тектес дүние. Сен не болып жатқанын суреттей алмасаң да, сенде музыкаға деген реакция пайда болады. Өзім де жазудан шаршағанда музыка тыңдаймын, сосын қандай сезімге бөленгенімді суреттеп әлек болам.

Раджа Шехад: Қандай музыка тыңдайсыз?

Махмуд Дарвиш: Батыстың классикалық әуендерін.

Раджа Шехад: Жақсы көретін композиторыңыз бар шығар?

Махмуд Дарвиш: Моцартты сүйіп тыңдаймын.

Раджа Шехад: Поэзия да төңкеріс векторы болуға тиіс деген көзқарасты құптамайсыз. Ал Палестина ұлттық күресіне не бере алдыңыз?

Махмуд Дарвиш: Бастабында менің өлеңдерім палестиналық бірегейліктің дамуына ықпал етті. Ақын ұлтқа тек тілдік тұрғыда қызмет ете алады. Ол – адам құқығының тапталмауын айтып, гуманистік идеяға жүгініп, өмірден түңілтпейтін күш-қуат береді. Жұрт аза тұтқанда немесе той тойлағанда менің жырларымды оқиды. Ол да бір серпіліс. Кей өлеңдерім әнге айналып, жабырқаған, құлазыған, қайғырған жандардың жанына медеу болды. Десе де маған араб поэзиясының дамуына әсер ете алғаным керек.

Раджа Шехад: Араб поэзиясына төңкеріс жасаған ақын ретінде не айтарыңыз бар?

Махмуд Дарвиш: Тарихтың қандай кезеңдерінде болсын, поэзия бір ізділіктен арылмаса, ол өзіндік құнын жолғалтады. Оған төңкеріс жасау дегеніміз – поэзияның сұлулығын жоғалтып алмаудың алдын алу үшін тәуекелге бару немесе эстетикалық қуаттың басқа формада бейнеленуі. Маңыздысы – әр неге өзгеріс жасаймын деген ойдың болуы. Бұл жолда сен бұрынғыны мүлдем жоққа шығарсаң да, өткенмен сабақтастырсаң да, тіпті жаңа бір жол тапсаң да бәрібір. 1967 жылдың маусымындағы жеңілістен соң, арабтардың аңсары төңкеріске ауа берді, өйткені адамдар жеңілістің салдарын риторикаға балады. Бұл мүмкін әсірелеу де шығар. Десе де, біз ұлтымыз кешкен қасырет пен жоғалтып алған құндылықтарды идеологиялық тұрғыда түгендегіміз келді. Дәл осындай өләра кезеңде ақын ойы көз алдындағы болымыспен астасып, оны өлеңі арқылы образды бейнелей алуы керек. Осылайша поэзияны бос риторика мен романтизмнен бөліп алып, оған басқаша жан бітіруге болады. Сонымен қатар, поэзияны реализм мен модернизмнен де бөлектеп алуға болады. Қысқасы қатып қалған қағиданың быт-шыты шығады. Араб поэзиясындағы осындай төңкерістің тек қана саясатпен байланысты екенін бірден аңғаруға болады. Алғашқы жеңілістен кейін біз шынайы өмірге мойынсал болдық та, жіберіп алған қателіктеріміздің орнын толтырумен әурелендік. Десе де, біз модернизмді тура түсіне алмадық. Басқаша айтқанда, сыртқы факторлар мен саясаттың әсері болмаған жағдайда, поэзияның түрленуі де екіталай. Ал Палестинаға ең қажеті – гуманизация. Біздің көзқарас тек қана Израильмен болған қарым-қатынасқа байланып қалмайды. Біздің одан басқа да танымдық дүниелеріміз, ұлттық ерекшелігіміз, адамдық болмысымыз бар. Бізде жаһанға жар салатын проблемалар да, өз ішімізде қалатын мәселелер де бар. Палестиналықтар тек террористер немесе ерікті күрескерлер емес. Кез келген стереотипті жағдайлар әлсірейді, палестиналықтардың құқығының зиян шегуі – өзгелердің оларды адам санамауына келіп саяды. Ол содан не батыр болады, не жәбірленуші күйінде қала береді. Сол себепті мен ұлтымның рухани құндылықтарын жанымды сала қорғаштадым.

Раджа Шехад: Сіз Рамаллада 4-5 жыл тұрдыңыз ба?

Махмуд Дарвиш: 5 жыл.

Раджа Шехад: Сол кезде қанай өзгерісті бастан кештіңіз?

Махмуд Дарвиш: Махаббат тақырыбын сол кездері көбірек жырладым. Бірінші кітабым сол махаббат тақырыбына арналған. Палестинадан басқа жерде мен ештеңе жазбаймын. Махаббат тақырыбында көбірек жазуым керек болды, сөйтіп оқырмандарым күткен нәрселерден айналып өттім. Олардың менен Палестинаға оралған ақынның бастан кешкендерін күтті. Ал мен ол тақырыпқа барғам жоқ. Махаббатты жырлауым – болашаққа деген сенім айғағы. Палестиналық ақындар метафизикалық тақырыптарға бара бермейді. Махаббат пен ғадауат, басқыншылық, қарсылық, жаныштау, азаттыққа ұмтылу тақырбы бізде көп қайталанады. Сондықтан мен лирикалық өлең жазу арқылы адамдық болымысымның тағы бір қырын бейнелегім келді. Палестинада тұрған кезде ондағы жағдайды бірден қағазға түсіргем жоқ. «Коменданттық сағаттағы жағдай» атты естеліктерімде өлең арқылы сұлулық іздедім, сұлулық әлемді құтқарады дегім келді. Сұлулық – сұрқиялықтан үстем тұрады дегім келді.

Раджа Шехад: Рамалланың төңірегіндегі көріністер шығармашылығыңызға қаншалықты әсер ете алды?

Махмуд Дарвиш: Табиғаттың сұлулығы оның өлеңдегі сөзбен өрілген сұлулығынан әлде қайда биік тұрады. Онда Палестина ландшафты кездесе бермейді. Өйткені ата-бабамыз сонда өсиет жазып қалдырған, киелі құран сөзімен суреттеген, сондықтан ондағы көріністерді тамашалаған кезде қасиетті жаңғырықты сезінбеу мүмкін емес. Былайша айтқанда, сен жазылып қойған суреттеулер арқылы табиғатты тамашалайсың, немесе көз алдыңдағы көркем көріністер арқылы сенің көзіңе белгілі бір шығарма елестеуі мүмкін. Бұл жердің топырағынан аңыз еседі. Мен еркін ойлы, жаңашыл адаммын. Десе де, дәл осы мекенде Алланың адамдарға аян беріп, небір хикметтер тудырғанын сезетінімді жасыра алмаймын. Мұндағы табиғатты енді қандай сөздермен бейнелеуге болады деп басым қатады. Жағырапиялық орнының өзі өлең болып төгіліп тұр. Мен жаңашыл ақын ретінде осындағы табиғи көріністі аңыздардан бөліп алып басқаша бейнелеп, оның тарихи жауапкершілігін жеңілдеткім келді. Біз раушан гүлін раушан гүлі деп жазып, раушан гүлі деп оқимыз, ал оны Адонистің қаны деу – тарихи қиянат. Ақынның міндеті тарихтан тағылым жасау емес, қайта шынайы өмірді жырлау.

Раджа Шехад: Сіздің араб әлемінде оқыған өлеңдеріңіз бен Палестинада оқыған өлеңдеріңізде қандай айырмашылық бар?

Махмуд Дарвиш: Меніңше араб әлемінің кеңістігі шексіз, палестиналықтарда керісінше. Жаныштау мен оккупация сізге өлеңнен ләззат аларлықтай уақыт бермейді. Мұны енді ешкімнен көруге болмайды. Бейрутте мен 25 мың адамның алдында өлең оқыдым, ал Палестинаның бір-брінен шалғай, тарыдай шашылып жатқан қалалары мен қыстақтарында өлең тыңдауға соншама көп адамның жиналуын елестетудің өзі қиын. Израиль билігі бұған жол бермейді.

Раджа Шехад: Бір жинақ шығаруға қанша уақыт жұмсайсыз? Қолжазбаларыңызды басқаларға оқытасыз ба?

Махмуд Дарвиш: Екі-үш жылда бір жинақ шығарам. Қолжазбаны үш қайтара реттеймін. Бірінші ретте, жазам деген дүниелерді түгелдей жазып тастаймын, екінші ретте – оның құрлымын қараймын. Ең соңында шыт жаңа редакцияланып, бас-аяғы тұрақтанып, сұлу дүние болып шыға келеді. Жазғандарымды қаламдас ақын, сыншылардан бөлек әдбиеттен мүлдем бейхабар адамдарға да оқытам.

Раджа Шехад: Ақынға Париждей алып шаһар мен Рамалла секілді ауылда өмір сүрудің қайсысы қолайлы?

Махмуд Дарвиш: Қала тәжірибе жинап, білім жетілдіруге жақсы, ал ауыл – шығармашылықпен айналысуға. Ортаң қаншалықты тар болса, шығармашылығың да соншалықты өнімді болады. Жұмыс кабинетім де үйдегі ең тар бөлме.

Раджа Шехад: Коменданттық құрсауға түспеген қалыпты шығармармашылық кезде Рамаллада сізге не жетіспейтін еді?

Махмуд Дарвиш: Рамаллада көңілімді бөле беретін бір нәрсе – табиғаты...

Раджа Шехад: Онда неге мұнда қалып қойдыңыз, кетіп қалуыңызға болатын еді ғой?

Махмуд Дарвиш: Дәл осы сұрақты кейде өзім де қоям. Галиледегі өз үйімді тастап кеткенім Палестинаны тастап кеткедей. Кетіп қалсам қайтер еді деп те көп ойланам. Бірақ бірдеңені қайталай бергім келмейді. Қуғыннан кейін де қайта оралуға мүмкіндік болады... Рамаллада қалу – шығармашылықпен айналысудың басты шарты деп ойлағам да жоқ. Армандаған нәрсеңді жазу оңай, іске асыру өте қиын. Азат елді көп жырлай бермейді. Сенің жырлайтының – әлі де азаттыққа жете қоймаған мемлекет. Мен Отанды тастап кетудің қаншалықты қасырет екенін түсінем, сондықтан да кетіп қалуды арым көтермеді.

Раджа Шехад: Рамалла мен Галилеяның қайсысы өз үйіңіздей?

Махмуд Дарвиш: Галилея – өз үйім. Сол жерде адам болдым. Тауы мен тасына, өзені мен өсімдігіне ерекше мейіріммен қараймын. Ол – Рамалла емес, Галилея! Әрине, енді Галилеяға қайтуым екіталай. Бұдан былай ол менің үйім бола алмайтынын мойындаған секілдімін.

(Талтүс. Израиль танкілері біздің көшеге қайта келгенін естідік, демек соғыс қайта басталды деген сөз. Махмудты үйіне қайтару керек.)

Қытай тілінен аударған Нұрбек КЕҢЕСБАЙҰЛЫ

Суреттер ғаламтордан алынды.