Шығыстың жарық жұлдызы

Халықаралық Түркі академиясы түркі әлемінің түғырлы тұлғасы, кемеңгер ойшыл, абыз ақын Әлішер Науаидың туғанына 580 жыл толуына орай «Шығыстың жарық жұлдызы» атты шара өткізді.

Түрік тілі жылы аясында ұйымдастырлған алқалы жиынға Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі, Өзбекстан Республикасының Қазақстан Республикасындағы Төтенше және өкілетті Елшісі Саидикрам Ниязходжаев, ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты Фахриддин Каратаев, С.Сейфуллин музейінің директоры, ақын, аудармашы Несіпбек Айтұлы, Әлішер Науаи атындағы Ташкент өзбек тілі және әдебиеті университетінің ректоры, профессор, филология ғылымдарының докторы Шухрат Сирожиддинов, Мичиган университеті жанындағы Еуропа, Ресей және Еуразиялық зерттеулер орталығы директорының орынбасары, профессор Тимур Қожаоғлу, Өзбекстан Республикасының Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, ақын, жазушы, қоғам қайраткері Мұхаммед Әли, Еуразия Жазушылар Одағының төрағасы Якуп Омероглу, Баку Ұлттық университеті әдебиет кафедрасының меңгерушісі, профессор Рамиз Аскер, Қырғызстандағы Жалал-Абад мемлекеттік университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы Ибраим Абдувалиев, Ыстамбул мәдениет университетінің профессоры Вахит Түрк және түркі елдерінің белгілі мемлекет және қоғам қайраткерлері, танымал ғалымдар мен зиялы қауым өкілдері қатысты.

Онлайн/оффлайн режимде өткен жиынды жүргізіп отырған Академия басшысы Д.Қыдырәлі Әлішер Науаи жылы аясында атқарылатын шаралар мен арнайы жобаларды баяндап берді. Сонымен қатар, басқосуға қатысушылар Науаи мерейтойын атап өтудің маңыздылығына тоқталып, ұлы шайырдың шығармашылығы туралы орамды оларымен бөлісті.

Бүгін күллі түркі әлемі үшін айырықша күн. Дәл бүгін – ұлы ойшыл, абыз ақын, «Шығыстың жарық жұлдызы», өзбек халқының сүйікті перзенті Әлішер Науаидың туған күні. Білге Тоныкөк, Мақмұд Қашқари, Әлішер Науаи бұл үш данышпан – түркі тілінің атасы. Бүгінгі түркі тілі мен әдебиетінің, поэзиясының ұлы мерекесі.

Биыл Түркия президенті Режеп Тайып Ердоған түркі әлемінде «Түркі тілі жылын» атап өтуге бастама көтерді. Осы орайда, түркі тілін әдебиет пен ғылымның, өнер мен мәдениеттің әлеуетті тіліне айналдырған ғұлама Әлішер Науаи бабамыздың туғанына 580 жылына арналған алғашқы шараны академия «Түркі тілі жылы» аясында өткізуге шешім қабылдады.

Академия ғұлама бабамыз Әлішер Науаидың 580 жылына орай жыл бойы атқаратын жоспарымен таныстырды:

• ұлы ақынға арналған халықаралық конференция өткізу;

• ақынды зерттеуге, тәржімалауға, насихаттауға жан жақты қолдау көрсету;

• академия дайындаған «Ортақ Түркі әдебиеті» оқулығында Әлішер Науаи өмірі мен шығармашылығына көлемді орын беру;

• Әлішер Науаидың тіл, тарих, өнер туралы бағалы зерттеулерін қазақ тіліне аудару көзделген.

Сондай-ақ академия дайындаған «Түркі әлемі ұлы тұлғалары», «Түркі тарихи- мәдени атласына» Әлішер Науаи өмірі мен шығармашылығы енген болатын.

Өткен жылы академияның жетекшілік етуімен Әлішер Науаидың «Хамсасы» қазақ тіліне, ұлы Абайдың шығармалары өзбек тіліне аударылып, жарық көрді. Қазақстан Парламент Сенатының Төрағасы Әшімбаев Мәулен Сағатханұлы мен Өзбекстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрайымы Норбаева Танзила Камаловна қатысқан жиында «Хамсаның» тұсаукесері жасалды. «Төгілді жыр тасқыны тартып арна, мұхиттай түркі сөзі таусылар ма» деп ұлы Әлішер Науаи бабамыз жырлағандай жауһар қазына «Ескендір қорғаны», «Ләйлі Мәжін» қос дастанын қазақ тілінде сөйлеткен, ҚР мемлекеттік сыйлығының лауреаты, С.Сейфуллин музейінің директоры, көрнекті ақын Несіпбек Айтұлы болатын.

Данышпан Әлішер Науаи ана тілін шексіз сүйген, оны бөтен тілдердің әсерінен қызғыштай қорғаған, тіл тазалығы жолында аянбай майдан ашқан табанды күрескер, теңдессіз ұлы патриот болғандықтан оның рухына бүгінгі барша түркі халықтары қарыздар. Әлішер Науаи бабамыздың ұлттық рух жолындағы ұшан-теңіз қызметі жайында Америка Мичиган штаты университеті жанындағы Еуропа, Ресей және Еуразиялық зерттеулер орталығы директорының орынбасары, профессор Тимур Қожаоғлының бейнебаян жолдауы тыңдалды.

Әлішер Науаи бабамыз «Екі тіл туралы пікір» / «Мүхәкәмәт-үл Лұғәтәйн» атты әйгілі шығармасында «Мен түрк халқының сөз өнерінің шеберлері парсы тілінің сөз тіркестері мен қалыптасқан тілдік қолданысының орынсыз шабулынан құтылып, өз ана тілінің қазынасы мен сөз өрнектерін еркін қолдануға ұлы хақысы бар екенін дәлелдедім» – деп жазған еді.

Өзбекстан президенті Шавкат Миромонович Мирзаев айтқандай «Орта Азия елдерінің ренессансы басталып келеді». Бұл ренессанстың басында, әрине, Ибн Сина, Әл-Фараби,Ұлықбек, Низами, Әлішер Науаи, ұлы Абай секілді әлемдік ақыл-ой қазынасына үлес қосқан теңдессіз алып бабалар берік іргетас болады.

Айта кету керек, өткен жылы Түркі академиясы Әлішер Науаидың «Хамса» топтамаларына енетін бірнеше әйгілі жырларын қазақ тіліне аударып, бірегей басылым ретінде жарыққа шығарған болатын. Биыл ақын туындыларын бауырлас түркі елдері тілдеріне аударып басу жұмыстары жалғасын табатын болады.

Әлішер Науаи – түркі ақыны, жазушы, саясаткер, лингвист, мистик және суретші 1441 жылы Гератта дүниеге келген және шағатай әдебиетінің ірі өкілі болған. Ол бүкіл Орта Азия әдебиетіне тұрақты әсер етті. Науаи «Мухакамат ал-Лугатайн» («Екі тілдің үкімі») трактатында өзін түркі деп атады, онда түркі тілінің икемділігіне байланысты парсы тілінен артықшылығы туралы пікір айтты. Ол сонымен бірге исламдық идеяларды білдіру үшін түркі тілін парсы және араб тілдерімен теңестіргісі келді. Шағатай тілінде жазылған көрнекті поэзиясының арқасында көптеген адамдар Науаиді түркітілдес әлемде ерте түркі әдебиетінің негізін қалаушы деп санайды.

Әлішер Науаи - Орталық Азияның тіптен, түркі-парсы әлемінің ұлы ақыны. Ол шағатай тілінің өнер тілі ретінде қолданыла бастағанында, сол арқылы парсы тілінің сол кездегі үстемдігіне қарсы тұруда маңызды рөл атқарды.

Науаидың өзінен бұрынғылардан ерекшелендіретін бір нәрсе - ол өзінен бұрын және тіпті өзінен кейінгілерге қарағанда әлдеқайда көп өлеңдер жазды! Ол сонымен қатар әртүрлі формалар мен жанрларды қолданды, мысалы, ғазал (ғазал), қасида, маснави, рубаи, туюғ, мухаммас, тарих. Науаи жай ғана ақын болған жоқ: ол пайғамбарлар туралы әңгімелер, қысқа тарихи шығармалар, естеліктер жазды, сонымен қатар Аттар мен Жәмиді шағатай тіліне аударды. Ол парсы поэзиясының диванын жазды, стилі бойынша Хафиз, Низами, Әмір Хусрав сияқты ұлы ақындардың және жақсы досы Жәмидің шығармашылығына өте ұқсас.

Әлішер Науаидың шығармашылық мұрасы орасан және көпқырлы: оған 30-ға жуық ірі еңбек – өлеңдер (дивандар), өлеңдер (дастандар) жинақтары, философиялық және ғылыми трактаттар кіреді.

Навои шығармашылығының шыңы - әйгілі «Бестік», оған бес эпикалық поэма кіреді: сюжеттік қаһармандық (дастан) «Ләйлі-Мәжнүн» (1484), «Фархад пен Шырын» ( 1484), «Ескендір қорғаны» (1485) т.б.

Науаидің гуманистік поэзиясы көпқырлы, оның мұрасы кең. Ол тек өзбек қана емес, басқа түркітілдес әдебиеттің дамуына әсер етті.

Науаидің жарқын тұлғасы, оның поэзиясының көркемдік қуаты шығыстанушылардың үлкен қызығушылығын тудырды. Ғылыми зерттеулердің ерекше бағыты - науаитану пайда болды. Науаи өлеңдері көптеген тілдерге аударылған. Оның қолжазбалары әлемдегі ең ірі кітапханаларда (Ресейде, Англияда, Түркияда, Иранда және басқа елдерде) сақтаулы.

Биыл бүкіл Өзбекстанда және басқа да елдерде мерейтойлық шаралар - көрмелер, ғылыми конференциялар, фестивальдар өтеді. Сонымен қатар, мақсаты классиктің мұрасын зерттеуге көмектесу болып табылатын қоғамдық Әлішер Науаи қорын құру туралы шешім қабылданған екен. Науаи ордені де бекітілетін болады.

Алты ғасырға жуық уақыт өтсе де, ақынның шығармашылығы әлі де сұранысқа ие және бүкіл әлем зерттеушілерінің қызығушылығына ие. Әлемде Әлішер Науаи мұрасының көптеген сарапшылары мен мамандары бар. Коронавирустық пандемияға байланысты күрделі әлемдік жағдайға қарамастан, мерейтойлық жылы осы көрнекті мәдениет және өнер қайраткеріне арналған халықаралық конференциялар мен көрмелер жоспарланған.

НАУАИ ТУРАЛЫ 7 ДЕРЕК

Науаи екі лақап атпен жұмыс істеді: Науаи (әуезді) әдеби шағатай тілінде, оның дамуына айтарлықтай әсер етті. Фани (өлімші) бүркеншік атымен ол фарси тілінде жазды.

***

Әлішер Науаи шығармашылық интеллигенцияның отбасында дүниеге келген: Мір Әлішердің нағашысы Әбу Саид ақын болған. Екінші ағасы Мұхаммед Әли музыкант және каллиграф ретінде танымал болған.

***

Әлішер Науаи - сопылық жолды таңдаған. Оның сопылық философиялық-эстетикалық дүниетанымы «Лисонут-таир» («Құстар тілі») поэмасында мейлінше айқын көрініс тапты. Бұл өлеңнің сопылық идеясы адамды және әсем табиғатты жер бетіндегі құдайлық қағиданың бастауы ретінде түсінуге негізделген.

***

Алишер Науаи жазушылардың шығармаларына ескі өзбек тілін фарси тілімен қатар енгізді. Оған дейін түріктерде оны верификациялау үшін өте дөрекі деп ешкім жазбаған.

***

Ұлы Сулейман Науаидың шығармашылығын жоғары бағалады және өзінің кітапханасында «Ой қазынасы», «Бес» және «Екі тілдің дауы» атты еңбектерімен қолжазбаларын сақтады.

***

2009 жылы Меркурийдегі кратерге Алишер Науаи есімі берілді.

***

Әлемде Әлішер Науаиға арналған бірнеше ескерткіштер бар: Мәскеуде, Науаида, Ошта, Ташкентте, Самарқандта, Бакуда, Токиода және Шанхайда. Вашингтонда ақынға ескерткіш орнату жоспарда бар.

НАУАИДЫҢ АФОРИЗМДЕРІ

***

«Шыдамдылығы барлар жапырақтан жібек, раушан жапырағынан бал жасай алады».

***

«Сөз өлімнің алдын алады, сөз өлгенді тірілтеді».

***

«Ғылым жолына түсіп, бірақ оны кәсіпке қолданбағандар, арық қазып, егін егпеген немесе егін салып тұрып пайдаланбағандар сияқты».

***

«Кім өмірін ғылымға қызмет етуге арнаса, оның аты өлгеннен кейін де мәңгі қалады».