Кенжехан Матыжанов. Дәстүрді уақыт іріктейді

- Ұлтқа тән салт-дәстүр, әдет-ғұрып белгілі бір танымнан тарайтынын ұғынамыз, сол танымның түп-тамырын ұмыттырмайтын әдеби шығармаларды іріктеп айтып бересіз бе? Әдебиетте этнография қаншалықты көрініс табады? 

- «Этногафия» деген сөз халықтың өмір салтының рухани және материалдық мәдениеттегі нақты көрінісі. Еуропа ғылымында «этнология» деген терминді қатар қолданады. Олар этнография мен фольклорды бір-бірінен ажыратпайды. Демек, этнография да, фольклор да халықтанудың қайнары. Халық өмірінің айнасы болатын көркем әдебиет те оны айналып өте алмайды. Сондықтан фольклор, ежелгі дәуір әдебиетінен бастап, халық ақындарының  шығармаларының барлығы этнографиялық материалдарға тұнып тұр. Тіпті, біз ұмытып кеткен музыкалық аспаптарымыздың, қару-жарақтарымыздың, киім-кешектеріміздің, әдет-ғұрыптарымыздың атауларын сол шығармалардан тауып, тірілтіп алып жатқан жайымыз бар. Басқаны айтпағанның өзінде, ұлы Абайдың өлеңдерінің өзі толып тұрған этнография.  «Ескілік киімі»  атты өлеңі соның айқын үлгісі: 

Ойланып, ойға кеттім жүз жылғы өткен,
Тон қабаттап кигенім — шидем шекпен.
Жейде-дамбал ақ саңнан, жарғақ шалбар,
Жырым балақ матамен әдіптеткен.

Мықшима аяғымда былғары етік,
Киіз байпақ тоңдырмас ызғар өтіп.
Үлкен кісе белімде жез салдырған,
Шақпағым, дәндәкуім жарқ-жұрқ етіп.

Күләпәра бастырған пұшпақ тымақ,
Ішкі бауын өткізген тесік құлақ.
Тобылғыдан кесіп ап, жіппен қадап,
Артын белге қыстырған бар құрысқақ.

Қалмақы қара үзеңгі, биік қасты ер,
Қанжығамда байлаулы жіптен шідер.
Жарғақ жастық көпшігім, жезді пыстан,
Бір келісті сайманым топқа мінер.

Осындағы кездесетін атаулардың көпшілігін қазіргі ұрпақ түсіне бермейді немесе оларды музейлерден ғана көруге болады. 

Ал Мұхтар Әуезовтің «Абай жолын» ХІХ ғасырдағы қазақ тұрмысының энциклопедиясы деп тегін айтып жүрген жоқпыз ғой. Мұндай этнографиялық суреттерді қазақтың классик шығармаларының барлығынан табуға болады. Әсіресе, тарихи тақырыпқа арналған шығармалар этнографиялық детальдарға өте бай болып келеді. Өйткені,  көркем шығармада заман келбетін, халықтың тыныс-тіршілігін оның тұрмыс салтынсыз, әдет-ғұрпынсыз, кәсібі мен қолөнерінсіз, ұлттық ойын-сауығынсыз, дәстүрлі дүниетанымынсыз оқырманға таныту мүмкін емес. Мәселе, сол этнографиялық детальдың шынайылығында, шығармада оған артылатын жүктің салмағында, автордың оны сөйлете білудегі шеберлігінде. 

- Әдебиетте ұлттық мінезді анық көрсету үшін фольклор мен этнографияға тірелеміз. Ұлттық мінез анық сипатталған шығармаларды атасаңыз? 

- Әрине, этнографиялық деректер ұлттық мінезді айшықты жеткізудің тамаша, тиімді құралы. Тек ұлттық мінез ғана емес, әртүрлі әлеуметтік топтардың, жекелеген кейіпкерлердің болмыс-бітімін халық тұрмысы мен өмір салтының, кәсібі мен дүниетанымының табиғатын терең білмей көркем картина жасай алмайсыз. Сөз жоқ, жазушы шеберлігі бөлек әңгіме. Бұл орайда, ойымызға алдымен Ғабит Мүсіреповтің “Энтографиялық әңгімелер” циклі оралатыны белгілі. Суреткер Хандық билік ыдырап, берекесі кеткен төренің төлеңгіттерінің ескі дәстүрден ажырай алмай, жаңа заманға бейімделе алмай отырған бейуақтағы тірлігін этнографиялық суреттер арқылы әжуаға айналдырмаушы ма еді?! Міне, жазушы шеберлігі осындай болса керек. 

Сол сияқты, этнографиялық деректерді терең білгірлікпен дәл, ұтымды пайдаланатын жазушылардың алдыңғы қатарында Мұхатр Мағауинді ерекше атауға болады. Мәселен, әйгілі “Алдаспан” трилогиясы Алтын Орда заманында жоғары биікке көтерілген көшпенділер өркениетінің тарихи-этнографиялық кең панорамасы іспеттес. Ораз Мұхамед бастаған қаншама хан-сұлтандардың, ханшалар мен бегімдердің, батырлар мен билердің ұлттық болмыс-бітім мен мінезге бай бейнелері бар. Әрқайсысының киген-киімі, асынған қару-жарағы, іс-қимылдары, сөз саптастары бір-біріне қаншалықты ұқсамаса, айналып келгенде барлығының бір мәдениеттің өкілі екендігі жеке-жеке өрнектердің бір тұтас ұлттық болмысқа ұйысуы арқылы көркем шындыққа айналады. Жазушы Хан ордасындағы жиындарды, соғыс пен шайқастарды, елшілердің келіссөздерін, тіпті отбасындағы тіршілікті бейнелеген кездің қай-қайсында болмасын сол заманға сай ерекшеліктерді барынша нақты, шынайы суреттеуден үлгісін көрсетеді. Жалпы тарихты терең зерттеп, ұлттық болмысты білімпаздықпен көркемдік шындыққа айналдыра білу Мұхтар Мағауиннің барлық шығармаларына тән үрдіс. Қаламгер кейде бір қарағанда ұсақ-түйек сияқты көрінетін тұрмыстық сипаттардың өзін оқырманға тартымды суретке айналдырып жібереді. Мәселен, жоғарыдағы “Алдаспанда” қазақ бесік жырының көне бір үлгісін келтіреді, түйеші туралы бір шығармасында қазақтың түйені қалай сойып, құрметті ас ретінде тартатынын баяндайды, енді бір әңгімесінде құлақты қалай жегенін, қазақтың оны қалай қастерлейтіндігін тәптіштеп жазады. Міне, ұлттық мінез осындай “ұсақ-түйектер” арқылы көркем суретке айналып жатады. Тарихи-этнографиялық деректерді терең білу және оны ұлттың болмысын ашудағы көркем мәтіннің тамаша өрнегіне айналдыра білудегі Мұхтар Мағауин мәнері қазіргі жазушылар жанын салып игеретін өнеге деуге болады.    

- Мәдениет пен дәстүр, тіл, діл, тұрмыс-салт, дін – қазақ танымын қалыптастырған іргетас деп санасақ, мұның бәрі ғасыр өткен сайын түрленіп келеді, өзгеріп жатыр. Жақсысы мен жаманын қалай ажыратамыз? Болашаққа қажетін қалай іріктейміз?

- Меніңше, халықтың өмір салтына сырттан “ревизия” жасауға болмайды. Әсіресе, әрбір этностың дәстүрлі дүниетанымы ғасырлар бойына қалыптасқан іргетасы берік тау мүсінді дүние, оның өзгеруі де табиғи ұзақ үрдісті қажет етеді. Оған жасанды түрде күшпен “төңкеріс” жасау жақсылыққа апармайды. Ондай асыра сілтеудің зардабын біз Кеңестік дәуірде бастан кештік. Қазір жоғалтқанымызды түгендеп ала алмай жүрміз. 

Әрине, бұл өмірде мәңгілік ештеңе жоқ, бәрі де өзгереді. Ең бастысы, сол өзгерістер табиғи заңды жолымен болуы керек. Әлемдегі өркениетке қол жеткізген елдердің тәжірибесі соны көрсетіп отыр. Мәселен, Ағылшын, Француз, Италия, Испан, Қытай, Жапон, Үнді елдерінің қай-қайсысы болмасын өздерінің көне мәдениетін өркениеттің алтын тұғыры ретінде ұстап отыр. Сондықтан еліміздің ежелгі тарихына қатысты мұралардың “анасы жаман, мынасы жақсы” деп сараптама жасауға жекелеген адамдардың құқы жоқ деп санаймын. Оны заман, уақыт өзі іріктейді. Және ол эволюциялық жолмен жүруі керек. Жаңа қоғам дамуына үйлеспейтін сипаттар өзінен өзі біртіндеп сыпырылып түсіп отырады немесе жаңа сипатқа ие болады. Халыққа ұзақ уақыт қызмет еткен дәстүрдің қай қоғамда болмасын адамзат кәдесіне жарайтын алтын өзегі болады. Міне, сол алтын өзектен көз жазбай, оны жаңғырта-жасарта кәдеге асырып отыру – ұлттық өркениеттегі сабақтастық деп аталады. Мәселен, “Наурыз” мерекесінің алтын өзегі не?! Ол – жылдың ауысуы, жасару, жаңару, жаңғыру! Бұл – адамзат қоғамындағы ешқашан маңызын жоғалтпайтын құндылық. Сондықтан да оны халқымыз қаншама ұмыттыруға тырысса да жадынан шығарған жоқ. Өкінішке орай, біз оның алтын өзегін  бүгіннің кәдесіне жаратудың әлі де оңтайлы шешімін таба алмай келе жатырмыз! 

- Тұрмыс-салт ұлттың мәдениетін қалыптастырады десек, бүгінде ұмыт қалған жақсы дәстүрлердің қайсысын жаңғыртып, заманға сай модернизациялау керек деп ойлайсыз? Мысалы, енші беру, қалың мал төлеу, әмеңгерлік сияқты...  Жалпы урбанизация кезінде ысырып тастайтын, ұмыт қалдыруға лайық дәстүрлер бар деп ойлайсыз ба? 

- Жоғарыда айтқанымдай, халықтың салт-дәстүрлерінің қай-қайсысы болмасын әу баста қоғамдық-әлеуметтік қажеттіліктен туындап қалыптасқан. Олардың белгілі бір кезеңде елдің өмір салтына айналуының себебі де сол қоғамның әжетін өтеуге қызмет етуінен. Демек, оның алтын арқауында халықтың дәстүрлі дүниетанымымен бірге өрілген берік өзек бар. Ал ол байланысты шорт кесіп тастауға болмайды, оның өзегін негіз етіп ала отырып сабақтастыра дамыту керек. Тіпті, кейде үзіліп қалған өзектің де үзігін тауып қайта жалғап жататын сәттер болады. Мәселен, Сақ қорғанынан табылып жатқан «Алтын адамдар» мәдениетімен біз қайта табысып жатырмыз. Өйткені, ондағы тарихи-этнографиялық деректердің біздің бүгінгі мәдениетімізбен өзектестігі айқын көрініп тұр. Міне, тарихи сабақтастық осылай жалғасады. Сол сияқты, өзің айтып отырған «енші беру, қалың мал төлеу, әмеңгерлік...» сияқты әдет-ғұрыптардың барлығы біреулердің ойлап тапқан дүниесі емес. Олардың әрқайсысы адамдардың, әлеуметтік топтардың қоғамдағы өзара қарым-қатынасын, өмір сүру салтын реттеп отырудан туған жалпыға ортақ рәсімдер мен ғұрыптар. Мәселен, ер жетіп, үйленіп, отау тіккен баласына шама-шарқына қарай енші бөліп берудің қандай ерсілігі бар?! Оның негізгі идеясы қазір де бар. Балаларын оқытып-тоқытып, үйлендіріп, өз алдына шаңырақ көтеріп беруді қай ата-ана армандамайды? Оны «енші беру» деп атаса да жарасып кетпей ме?! Сол сияқты, «қалың малдың» арғы төркіні де жас отбасының аяғынан тұрып кетуіне материалдық қолдау көрсетуден шыққан. Бертін келе оның жағымсыз сипат алған жақтарын да жоққа шығаруға болмайды. Бірақ бұл рәсімнің түп қазығы мықты болып шықты. «Қалыңсыз қыз болғанмен, кәдесіз қыз болмайды» деген мақалды шығарған халық әлі күнге өзінің жол-жоралғысынан жаңылған емес. Әрине, формасы өзгерді, бірақ түпкі идея сабақтасып, жалғасып келеді ғой. Сол сияқты «әмеңгерлік», «жеңгетайлық» институттарының да ертеде үлкен мәні болған. Мәселен, «жеңгетайлық» институтының өзгерген түрін қазіргі қоғамнан көріп отырмыз. Олардың аты басқа болғанмен атқаратын қызметтері ұқсас. Отырып қалған қыздар мен бойдақ жүрген жігіттерді таныстырып жіберетін қызметті «жеңгетайлық» деп атаса несі бар?!  

- Қазақ ұлтының түп-тамырын анықтайтын этико-эстетикалық принциптерге сүйенген дәстүрлеріне нені жатқызамыз? Ата-бабадан келе жатқан рухани бай мұраға ие бола алдық па? 

- Әлемде фольклорлық байлығы жағынан қазақ халқымен теңдесетін халық кемде-кем. Өркениетті деген елдердің өзінде “Бабалар сөзі” сияқты фольклорлық жинақ шығарғандары әлі бола қойған жоқ. Осының өзі-ақ біздің халқымыздың дәстүрлі дүниетанымының, эстетикалық талғамының қаншалықты биік болғандығын айқын көрсетеді. Бұл – біздің баға жетпес асыл қазынамыз. Біздің ұлттық байлығымыздың терең тамыры да, болашаққа бағдар болатын темірқазығымыз да осы ұлан-ғайыр мұра. Ал оны жинақтау, жүйелеу, саралау, сақтау, бүгінгі цифрлық технологияға қотару, әлемдік гуманитарлық ғылымның жеткен деңгейі тұрғысынан жаңаша зерттеу, бүгінгі көркем мәдениеттің мәйегіне айналдыру – баршамызды ойландыратын аса өзекті тақырып. Бұл тұста түйіні шешілмеген мәселелер жетіп артылады. Әрине, ізденістер, талпыныстар баршылық, бірақ көңіл көншітерлік деуге келмейді. 

- Бүгінгі прогресс консерваторлық дәстүрдің бәрін жұтып қойып, тек космополит сананы қалыптастырды делік. Бұның ақыры неге соқтырады? 

- Иә, ондай қауіп-қатер әркез айтылып тұрады. Меніңше, біздің халқымыз торығудан гөрі, үкілі үмітке көп сенім артады. Сондықтан “Үмітсіз – шайтан ғана” деген мақал шығарған. Қазақ мәдениеті талай қысталаң жолдан өткен. Ендігі тәуелсіздік алған заманда белді бекем буып, білекті сыбанып қызмет жасау керек. Қазақтың мәдениеті өзінен басқа ешкімге тәуелді емес. Космополиттік сана, жаһандану сияқты үрдіс бүгін басталған жоқ, оның ең зардапты кезеңі – Кеңестік дәуірден де біз аман өттік. Әрине, біраз сансырап, талықсып шықтық. Менің ойымша, біздің есімізді жиятын уақытымыз болды. Және қазақ мәдениетінің жарқын келешегіне сенемін!   

- Тарихи даму этнографиялық әдебиетте қаншалықты көрініс тауып жатыр? 

- Қазақ әдебиеті ешқашан өзінің тарихи тамырынан ажырап көрген емес. Онсыз ол ұлттық әдебиет бола алмайды. Біздің оқырмандардың да аңсап-сусап оқитыны ұлттық бояуы қою шығармалар. Жасамыс қана емес, жас жазушылар да барынша ұлттық ділге бекем болуға ұмтылады.

- Қазақ ұлттық аспаптарды, қолөнер бұйымдарын, әшекейді киелі санауы неден? 

- Оның тамыры тереңде. Мәдениетте  “қастерлендіру” (“сакрализация”) деген құбылыс бар. Оның арғы тегі мифологияға барып тіреледі. Алғашқы қауым адамдары табиғатта өздерінің ырқынан тыс болып жатқан құбылыстардың барлығын құдіреттің күшімен жасалып жатыр деп оларға табынған, қастер тұтқан. Мәселен, күн, жер, ай, жұлдыз, су, жел деген сияқты. Келе-келе, адамдар арасындағы ерекше қасиетке ие пенделерді де әулие санаған. Соған орай пайғамбарлар, бақсылар, абыздар, ақын-жыршылар, музыканттар, суретшілер мен қолөнершілер барлығы да қарапайым адамдардың қолынан келмейтін шаруаны жасайды, демек, олар ерекше қасиетке ие адам ретінде қастерленген. Енді олар туғызған туындылар да әдеттегіден ерек болғандықтан қастерлі  саналған. Бұл жөнінде мен «Қазақ фольклорының қастерлі әлемі» деген кітапта тарата жазғам. Ол өз алдына ұзақ әңгіме. 

- Шежіре тарату, жеті ата, қара шаңырақ – бүгінгі эволюциялық тұрғыда медицинасы озық елдерде қажетсіз ұғымдар. Баланы экомен жасату – текті бұзу ма? 

- Бұлардың ешқайсысын да «қажетсіз ұғымдар» деп “жарға жыға салуға” бір болмайды. Ғылымның жаңалықтарын да ұлттық салт-дәстүрге қарсы қоюдың жөні жоқ. Мәселен, жеті атаны білу мен шежіре таратудың этнос дамуында үлкен маңызы бар екендігін қазіргі генетика ғылымы дәлелдеп отыр. «Экомен» бала туу да текті бұзуға апарады деп ойламаймын. Ерлі-зайыпты адамдардың сол жолмен бала сүйіп отырғаны қаншама? Ол қалайша текті бұзуы мүмкін?! Тек ғылымның жаңалықтарын оң ниетке, жақсы дәстүрге жанастырып, дұрыс жолға қоя білген жөн! Мәселен, Шығыс елдеріне барсаң (Жапон, Корей) қыз-келіншектердің иіліп сәлем салып тұрғанын көресің. Осы дәстүр біздің елде де болған, жұрнағы оңтүстік облыстарда әлі бар. Осындай игі дәстүрді бүгін неге қайта жандандырмасқа?! “Қағынан жеріген құландай” кеңестік идеологияның пәрменімен біздің “жеріп кеткен” жақсы салтымыз өте көп. 

- Жақсы әңгімеңізге көп рақмет, аға!