Әлібек Байбол: Қаламгер ең әуелі еңбекқор, сосын қайраткер болуы тиіс... 14+

Ұлттың ұлылығын айғақтайтын құдірет-оның әдебиеті.  Төл әдебиетімізге өзіндік үлес қосып жүрген Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, «Қыр баласы» ҚҚ Басқарма мүшесі, жазушы-драматург, әдебиеттанушы-ғалым, алаштанушы, сыншы, аудармашы, Абай атындағы ҚазҰПУ филология факультетінің аға оқытушысы Әлібек Байболмен пікірлесуді жөн санадық. 

 ‒ Жастар әдебиетінің өкілі ретінде алыс-жақынға танылып келесіз. Жалпы, әдеби тұлғаларды жасқа, жынысқа бөлу қаншалықты орынды? Бәлкім, сізді жастар әдебиетінің өкілі деп емес, төл әдебиетіміздің бір өкілі деп атағанымыз дұрыс болар?

‒ Тегінде, әдебиетті жынысқа я жасқа бөлуді аса қолдамаймын. Оны шартты дүние деп білем. Гендерлік теңдікті құптайтын Еуропа немесе Америка әдебиетінде «әйелдер прозасы», «әйелдер поэзиясы», «әйелдер драматургиясы» деген бейресми жіктеліс бар. Мәселен, әлемде әйелдерге арналған мынандай ірі-ірі әдеби жүлделер бар екен: Медичи атындағы сыйлық (Франция), Джузеппе Асерби атындағы сыйлық (Италия), Жыл кітабы (Германия), Өнер мен әдебиет саласындағы Кавалер Ордены (Франция), Пенне сыйлығы (Италия), Үлкен кітап (Испания), Гринцане Кавур атындағы сыйлық (Италия), т.б. Ал, радий мен полонийды ашқан, француз ғалымына ұзатылған ұяң поляк қызы Мария Склодовская-Кюри ‒ физика (1903 ж.) және химия (1911 ж.) аталымдары бойынша екі рет Нобель сыйлығының лауреаты атанған алғашқы адам. Сондықтан, әдебиет, өнер, ғылым ‒ әйел затына да, еркекке де ортақ құндылық. Жасқа қатысты ата-бабамыз баяғыда-ақ айтып қойған: «Болар бала он бесінде «баспын» дер, болмас бала отызында «жаспын» дер...». Сұлтанмахмұт Торайғырұлы жиырма жетісінде ақтаңгер ақын, қайраткер, ұстаз, Алаш арысы, ұлтын сүйген ұлы тұлғаға айналды. Ал, сол жасқа толған қазіргі қазақ өрені қандай?.. Бұл ‒ шешімі қиын сұрақ.   

‒ Соңғы жылдары жастар арасында постмодернистік ағымда мақсатты түрде жазып жүргендер саны қалың. Осы бір әдеби бағыттың жарнамасын асырып жіберген жайымыз бар. Сіздің ойыңызша, постмодернизмге тым қатты иек арту не береді?

‒ Әдебиет бір орында тұрмайды, әркез дамиды, соны-тың тенденциялар пайда болады, трансформацияға ұшырайды. Бұл ‒ қалыпты үрдіс, заңды нәрсе. Одан шошудың қажеті жоқ. Жаңа әдістер, жаңа ағымдар бізге дейін де болған, бізден кейін де бола бермек. Мына дүниені дұрыс ұғынып алу керек, жазушы нақтылы бір ағымға иек арта жазбайды, оны анықтайтын ‒ әдебиеттанушылар, мәдениеттанушылар. Қазір байыбына бармай жатып жаңаның бәрін «модерн» деп қабылдап жүрміз, кейде күлкің келеді. «Түйенің танығаны ‒ жантақ» деген, бізге танымды кеңейту керек шығар.     

‒ Сіздің шығармашылығыңызға потсмодернизмнің ықпалы қалай болды?

‒ Өзін дәл бір ағымға, әдеби мектепке жатқызатын немесе содан бойын аулақ ұстайтын ақын-жазушылар болады. Мұндай мысалдар орыс әдебиетінің «Күміс ғасырында» жетерлік: Марина Цветаева (акмеизм), Дмитрий Мережковский (decadence), Анатолий Мариенгоф (имажинизм), Иннокентий Анненский, Андрей Белый (символизм), Велимир Хлебников, Владимир Маяковский (кубофутуризм), Игорь Северянин, Василиск (Василий) Гнедов (эгофутуризм, авангардизм), т.б. Жаһан әдебиетіндегі символизм дегенде Поль Верлен, Артюр Рембо, Стефан Малларме, Стефан (Штефан) Георге, Поль Валери, Морис Метерлинк, Гуго (Хьюго) фон Гофмансталь, Райнер Мария Рильке, Анри Франсуа Жозеф де Ренье, Лотреамон (Изидор Дюкасс), т.с.с. бар. Ал, қазақ поэзиясындағы символизм бастауында Мағжан Жұмабай тұр. Шайыр ‒ жалғыздықтың досы. Ол көпшіл боп көрінгенімен, жеке қалғанды ұнатады. Сондықтан да, поэзия ‒ интимды жанр. Мазмұн ‒ жазушы дүниетанымы, көзқарасы, азаматтық ұстанымы. Ал, көркем мәтін ‒ әдеби медитация. Сонымен бірге, жалғыз талантқа сеніп қалуға да болмайды. 

‒ «Мұтылған» романыңыз көпшілікке белгілі. Осы романның метароман жанрында жазылуы кездейсоқтық па, әлде жүйелі ізденістің жемісі ме?

‒ Әр жаңа дүние, жалпы жаңалық атаулы ізденістен, оқудан, еңбектен туындайды. Антон Чехов «Шағаласы» да алғашында аса қабылданбады, көрермен ысқырып, бақырып-шақырған. Сондай-ақ, ешбір әдеби мектептерге қосылмаған, кейін өздері бір-бір мектепке айналған ақындар болды...

Мен жазушы, драматург қана емес, сонымен қатар сыншы, әдебиеттанушы-ғалыммын. Ал, екі (өнер мен ғылым) бастау, екі стихия әрдайым бірін-бірі толықтырып отырады. Спойлер деп қабылдамаңыз, десек те «Мұтылғанда» қым-қиғаш оқиға көп. Оның бәрі бір ортақ идеяға қызмет етеді. Бұл ‒ адамның құны, адамның қоғамдағы орны, құндылықтардың құлдырауы туралы роман. Мұраттың санасындағы Мұтылған ‒ қазақ қоғамындағы идеалдар, «былай болса ғой» деген арзу-арман көрінісі. Мұрат батылсыздау, ал оның қиялындағы, санасындағы, гипер-кеңістіктегі Мұтылған өткір, мінезді, бірбеткей, кең. Мұтылған қоғамның, жүйенің өзгергенін қалайды, қатып қалған қағидаларға, пост-шындыққа қарсы шығады, әлеуметті жақсылыққа үндейді. Бірақ, «жалғыз ағаш орман болмас...» дегендей, бір адамның қолынан не келеді? Алтынбек те, Заманбек те өзгерісті қалады. Алайда, ажал құшты. Мұтылғанды да роман соңында мафия өкілдері өлтіріп кетеді. Ол жай кейіпкер ғана емес, ол ‒ идея, өзгеріске бастайтын идея. Мұтылғанға циклдық қасиет тән. Себебі, оны өлтіргенімен, белгілі бір уақыттан кейін өмірге жаңа Мұтылған келеді және бұл заманақырға шейін жалғаса береді. Сәтсіз теңеуім үшін ғапу етіңіз, ол бір басын шапса, екіншісі өсіп шығатын ескі ертегілердегі айдаһар іспеттес. Ал, Т-ға қатысты құнды ақпарды көптеген мәдениеттен ұшырастыруға болады. Мысалы, Ежелгі Мысыр мифологиясындағы Т таңбасы шығармашылық қуат, ояну, тірілу, мейірімділік, алғыс, ауыр азаптан құтылу тәңірісі Сераписке бастайды. Тура сол секілді Мұтылған да қайта «тіріледі». Оның жаны жаңғыруды қалады, дегенмен әзірге қазақ қалың ұйқыда...

Классикалық әдебиетте халықшыл рух басым келеді. Классика ‒ еліктеуге тұрарлық, үлгі-нұсқасы қалыптасқан, канонизацияланған деген мәндегі түсінік. Ал, мета дегеніміз ‒ «аралық», «содан кейін» дегенді білдіреді. Метароман ‒ классикалық романнан кейінгі, сюжет, құрылым, баяндау (нарратив), кейіпкер сомдауда бұрынғы қағидаттарға бағына бермейтін жанр. Метароманда фрагменталдық ерекшелік бар. Демек, оны да неоклассикалық деңгейде тәпсірлеу керек. Әсілі, роман уақыт ағысына қарай модификацияға ұшыраған соң текаралық жанрлар пайда болды, әдебиетте. Метароман, бұл өмірден алыстау емес, бұл ‒ өмірді өздігінше тануға деген талпыныс. Неоромандарда индивидуализм көп. Бұл ‒ заңдылық. Себебі, бүгінгі адам да, сәйкесінше қазіргі кейіпкер де ‒ индивидуалист. 

Постклассикалық эстетика ‒ замана қажеттілігі. Мода ұмытылады және араға уақыт сап қайта келеді, өнер ‒ шеңбер іспеттес. Мысалы, мұсылмани Шығыс поэзиясындағы назира дәстүрі ‒ әдебиеттегі ғажап құбылыс-феномен. Алғашында, «Ләйлі-Мәжнүнді» Низами, сонан соң өзіміздің Шәкәрім жырлады, жүрексінген жоқ. Эстетика және онтоэстетика бар. Әлем бір орында тұрған жоқ, даму үстінде. 

Бүкіл адамға мүмкіндік беріледі. Сол кезде кім еңбек етіп, іс қылса, сол тарихта қалады. Ал, уақытын текке өткізіп алса, онда жағдай қиындау... Мұтылған ‒ ұмытылып барып қайта жаңғыратын тұлға, субъект, персона. Шәкәрім қажы 1931 жылы атылып, 30 жыл Құрқұдықта жатты. Әуелі, Алланың, содан кейін Ахат атамыздың арқасында сүйегі Жидебайдағы пантеонға жерленіп, ортамызға қайта оралды, жаңғырды. Мұтылған да сондай, оны өлтірсең, орнына басқасы келеді, туады: «Дүниеге келер әлі талай Қасым...», «Өлсе өлер Мұқағали Мақатаев, Өлтіре алмас, алайда өлеңді ешкім!». Бұл тұлғаның екіге жарылуы емес, бұл психикалық патология емес. Мәселенки, біз елдегі, әлемдегі келеңсіздіктерге налимыз, алайда қолдан келер дәрмен жоқ. Алысқа бармай-ақ қоялық, кейбір қазақ аңыз-әңгімелерінің нақтылы прототиптері болуы ықтимал. Ал, қалғанын халық ойынан шығарып, жетілдіріп алған. Жетім-жесірдің жебеушісі ‒ Алла. Сол сықылды қорғансыз, тепкі-теперіш көрген жұрт өз қиялынан қаһарман, батыр, герой тудырып, оған ұнамды қасиеттерді дарытып, «ел қамын жеген Едіге» ретінде сипаттайды, баяндайды. Идеализацияланған, қиялындағы кейіпкер арқылы орындаушы да, тыңдаушы да, жалпақ жұрт рух, күш-жігер алып отырған. Мұтылған да реалды өмірде болмаса да, қатардағы қазақ, банк қызметкері Мұраттың қиялында төңкеріс жасауға талпынып, елді оятуға тырысты. 

Біз, адамдар, біреумен жақсы сөйлесіп жүріп, кемшілігін көрсек одан айнып қаламыз, жақтырмай кетеміз, бүкіл жақсылығын ұмытамыз. Бұл екіжүзділік емей немене? Сол лас жан-ділмен ұялмай жазуға отырамыз, көсемсиміз. Сонда кімді алдап жүрміз? Өзімізді ғана. Осы бір теріс әдеттен арылуымыз қажет. Ешкім періште, пері емес, пендеміз. Дегенмен, адамилыққа ұмтылуымыз қажет. Ал, әлем тарихынан түйгенім, патшалар халықтың қорқынышынан күш алады, ләззаттанады. Ал, қорқыныш бағынышты күйге душар етеді. Ал, бағынышты адам кез келген әрекетке барады. Билеушінің «асы» ‒ халықтың үрейі. Өзгеріс ойдан басталады. Қысқаша ‒ осылай. Қалғанын романнан оқып аларсыздар. 

‒ Постмодернизмді кейбір сыншылар «мағынасыз ойын», «хаос» деп сипаттайды. Бұл пікірмен келісесіз бе?

‒ Негізі, адамзаттың көзқарасы, дүниетанымы, қабылдауы, тұтастай рецепциясы өзгергенде ғана жаңа ағым я тың туынды дүниеге келеді. Модерн, постмодерн / авангард, поставангард / соц-арт, концептуализм, минимализм болсын, жаһандағы саяси, әлеуметтік, діни, философиялық, экономикалық, геосаяси, психологиялық, мәдени конъюнктураға тікелей байланысты.

Жаңа ‒ көненің сарқыншағы, ал көне ‒ әлмисақ. Соңғы уақытта жазылған соны шығармаларды тың әдістермен талдаған орынды. Жалпы, талдау парадигмалары өзгеруі керек. Біз жаңа шығарманы ескіше талдай алмаймыз. Қазір сюжетті судыратып айтып өту я болмаса кейіпкерлер (образдар) жүйесін тізіп шығу аздық етеді, жеткіліксіз. Симулякр, гипершындық, семиосфера, концепт, семиотика, постструктурализм, т.б. ұсынды ұғымдар бар. Оған бойлау үшін ізденіс пен таным қажет. Әйтпесе, Нарцисске ғашық боп, жауапсыз махаббат жанына батқан соң өкініштен кеңістікке сіңген нимфа қыз Эхо сияқты «даусымыз» ғана қалады, еңбек еш кетеді. Ал, қаламгер, әуелі ‒ еңбеккер, сонан соң қайраткер, сонан соң ойшыл. Сонымен қатар, жазушы ‒ сөзі өтімді, мемлекет ісіне араласа араласатын, ел жайына бей-жай қарамайтын тұлға. Шабыт шақырған ақын ұқсап не тау-тас кезген сопы секілді оқшау күй кешуі бек мүмкін. Алайда, ұлт, халықтың мәселесіне терең мән беруі қажет. Тек сыйлыққа таласып, жүлде, орденді көксеген қаламгерден не қайыр, не пайда, елге? «Өзің диуанасың, кімге пір боласың?» деген аталы сөз еске түседі, осындайда. Қаламгер қайратсыз болса, онда мемлекет жұмысын, жастар, келешек ұрпақ жайын кім ойлайды? Біз ортағасырға, феодализмге я социализмге оралмайтынымыздай, ендігі әдебиет бұрынғыдай болмайды. Сондықтан алға ұмтылған, ілгерілеген жөн. Формациялар алмасып жатыр, дәуір өзгеріп жатыр, демек ол жазуға да әсер етері анық. Ал, көнені көксеп, социалистік жүйеден бақыт іздеген Танзания, Непал, Бангладеш, Үндістан, Шри-Ланка, Гайана, Алжир, Никарагуа, Куба, Солтүстік Корея байып жатыр ма? Жоқ, керісінше артта қалған, онда тоталитаризм мен кедейлік салтанат құрған. Әлемдегі жемқорлық көрсеткіші төмен республикалар: Жаңа Зеландия, Австралия, Дания, Норвегия, Швеция, Сингапур, Финляндия, Швейцария, Канада, Германия, т.б. Ал, аталған көрсеткіш жоғары мемлекеттер: Сирия, Сомали, Судан, Мексика, т.с.с. Жемқорлық көбіне заңсыздық белең алғанда, жүйе әлсіз болғанда, билікке рухсыз, имансыз басшылар келгенде, елдің әлеуметтік-экономикалық ахуалы нашарлағанда болады. Бұл да ойланатын нәрсе...    

‒ Білуімше, «Мұтылған» жарық көрген соң, роман жанрына біржолата бет бұрдыңыз. Роман жазу процесіңіз қалай өтеді? Алдымен жоспар құрасыз ба, әлде оқиғаны жазу барысында дамытасыз ба?

‒ Иә, дұрыс айтасыз. Ендігіде романға ден қоямын. Айтпақшы, жаңа роман бастағам. Ол мүлде бөлек сарында болмақ. Аяқтаған соң ести жатарсыздар... Алдыменен жоспар құрам, соны ой-қазанында пісірем, содан кейін асықпай жазуға кірісем...

‒ Ұлы Ахмет Байтұрсынұлының мына ұлағаты баршаға мәлім: «Сөз жазатын адам әрі жазушы, әрі сыншы болуы керек». Өз шығармашылығына әділ сыни көзбен қарай білу тұрғысынан көпке үлгі бола аласыз ба? Аяқталған туындыңызды қалай, қаншалықты сынап, өзіндік өңдеу жүргізесіз? «Әлде «әркімнің өз жазғаны өзіне классика болып көрінеді» деген жолмен жүре берген дұрыс па?

‒ «Жазғанымның бәрі классика» деген ойдан арылған абзал. Өйткені, бұл ‒ жазушыға тұсау салатын дүние. Оның арты тоқмейілсуге, тоқырауға, тоқтауға алып барады. Мұны толдым-болдым деген кезеңде, өмірінің соңында, шығармашылық ғұмырнамасын қорытындылағанда айтқан жөн. Алайда, толысу ‒ мәңгілік сарын. Менің жазуға қатысты философиям мынандай... Әлем ақпараттан құралған. Алла әр адамға ой салады, идея береді. Сол ой өнер туындысына немесе ғылыми жаңалыққа айналады. Кім не жазса, о жазсын, ең бастысы жақсы ниетпен істелсе, адамзатқа пайдасы тисе болғаны. Авторды не мазаласа, сол көркем шығармаға айналады. Себебі, мәтін өзекті мәселеден басталады. Әр қаламгер бұрқыратып жаза бергені дұрыс. Оқырман, тарих, уақыт барлығын өзі-ақ іріктеп алады. Бұл ‒ Редьярд Киплинг романындағы «джунгли заңына» я биологиялық эволюциядағы «табиғи сұрыптауға» келіңкірейтін процесс.

Мынау жаман, анау жақсы, бұл ‒ ақ, бұл ‒ қара дейтін әдебиеттегі «төбе би» ‒ ауқымы кішкентай, аясы тар. Сыншылық ‒ нәзіктікті, жанашырлықты, білімді қажет ететін сала. Біреуді сынап-мінеу, туынды «тағдырына» үкім айту қиын шаруа. Шатасып, үстірт кетуің ғажап емес. Мына нәрсені байқадым, сынағанда өте сақ болу керек екен. Осы тұрғыда, сыншы әдебиеттегі «тәңірінің» қызметін атқарады. Себебі, көркем шығарма «өмірі» соның құзыретінде секілді көрінеді, маған. Кезінде әділетсіз сыналған авторлар бүгіндері классик боп отыр. Ал, сол сыни мақалалар түкке де жарамай қалды, қайта сыншы жаманатты болды. Шығарманы сынау бар да, шығарманы тану, ашу бар. Екеуі екі түрлі дүние. Сұңғыла сыншы екіншісін таңдар еді деп ойлаймын. Сыншыда сезімталдық, түйсік, сергектікпен қатар, болжаушылық, көрегендік қасиет болу керек. Иммануил Кант абыздың сыни ойлау дағдысын да ретімен жұмсаған дұрыс. Бірде, мынадай бір қызықтың куәсі болдым. Былтыр-ау шамасы, көктем кезі, жиырмадан енді асқан жас прозашының бір әңгімесі талданды. Түр-түсі аса таныс емес әдебиетші әлгі жігіттің: «Бірігіп, бір іс бітірейік...» деген сөйлеміне шүйлікті. «Бірігіп» және «бір» ‒ тавтология!» ‒ деді. Сонда сырттай бақылап отырған мына мен әлгі әдебиетшіге былай деп сұрақ қойдым: «Бір» ‒ жалғыз, «бірігу» ‒ топтасу, ұжымдасу, яғни жекеше емес, көпше мәнде қолданылып отыр. Ол қалайша қайталау болмақ?». Өзі де ойланып қалды. Бұл жай әншейін ұқсастық қана. Негізі, сыртқы формаға емес, мазмұнға мән берілуге тиіс. Сонда логика қайда? Мұны неге айтып отырмын, сын айтудың жөн-жосығы, мәдениеті болады, соны сақтамақ керек...

Ешкіөлместе туып, қазақ әдебиетінен өз еншісін алған, Алматыда өмірден өткен классик ақын Жұматай Жақыпбаевтың «Жұматай қағанаты» болды ғой, уақытында. Сол «илхан», сол «нояндардың» алды Мемлекеттік сыйлық алды, арты Алашқа танылды, аты озды, елеусіз-ескерусіз қалған жоқ. Сондай-ақ, қазақ әдебиетіндегі «Үш бәйтерек», «Бес арыс», «Бес тапал», «Жеті жетім» (3, 5, 7-мен қоса, 4 саны да қазақ үшін мәнді: киелі төрт кітап, исламдағы төрт ұлы періште, адам бойындағы төрт жіңішке, адам бойындағы төрт ақ, төрт өткір, төрт мезгіл, төрт түлік, төрт мазһаб, т.с.с.) сияқты ұғымдар болды. Соларды кейінгі жасқа айтып жүрген жөн. Бәрінің тарихи негізі, генезисі барын естен шығармайық. Бұл үрдіс ұмыт қалса, көп жас «әдебиетті өзінен бастап», арадағы әдемі әдеби дәстүр, сабақтастық үзіліп қалуы ықтимал.

‒ Әдеби шығарманың қаңқасы оқиға болса, оған түр беріп, шынайы өмір сыйлайтын құдірет ‒ көркем тіл. Соңғы кездері «көркем жазудың қажеті шамалы. Оқырманның бәріне бірдей түсінікті болу үшін тым көркемдеудің қажеті жоқ. Аудармашыларға да қарапайым тілмен жазып берсе, оларға әлдеқайда жеңіл болады» деген төменшік пікірді  жиі естиміз. Көркем әдебиетке саналы түрде қадам басқан әрбір адам көркем жазу жауапкершілігін қоса алатынына келісесіз бе?

‒ Мінез бар және көркем мінез бар, айырма ‒ жер мен көктей. Көбінекей екіншісін пайғамбар (расул, нәби), сахаба, табиғин, ахун, дамолла, ишан, қазы, муаззин, муджтаһид, хазірет, мухаддис, халифа, шейх, мухтасиб, мүршид, мүрид, сопы, фақиһ, әулие, пір, баб, хакім, данышпан, ғұлама, имам, т.б. қатысты айтады. Сондай-ақ, табиғатта тіл бар әрі көркем тіл бар. Жалпы, көркем тілдің иесі екем деп оны орынды-орынсыз төге беруге болмас. Әдебиет риторика, риторика әдебиет емес, әрбіреуінің өз қызметі, жүктелген міндеті бар. Тілді мөлшерімен қолдану керек. Тіл ‒ тірі азға. Ол уақытпен, заманмен, адаммен қатар дамиды, өркендейді, бұның өз «тіршілігі», «ғұмыры» болады. Әдебиетті, тілді адам өмірінен бөлек алып қарастыра алмаймыз. Ақпараттық технологиялар (IT), нейро-жүйелер, жасанды зерде дамыған сайын тіл де жұтаңдай бастайды. Себебі, оның қолданыс аясы тарылады және адамзаттың сол техникаға деген тәуелділігі туындайды. Егер байқасаңыз қазір кісі бір-бірімен көп сөйлесе бермейді, әркімнің өз әлемі бар, сырын да, жырын да әлеуметтік желіде бөліседі, оқшаулану байқалады. Тілдің де тоқырайтын кездері бар. Себебі, әлем де бір қалыпты емес қой. Жарты дүниені тітіркендірген, көптеген колониясы болған Ежелгі Рим патшалығы да құлады, алайда орнында Италия қалды. Десек те, қазіргі Италия империя емес қой, дұрыс па? Я болмаса кезінде Франция, Испания, Швейцария, Финляндияда лиценциат (лицентиат) деген ұғым болған. Ол ‒ бакалавр мен доктор арасындағы ғылыми дәреже. Алайда, ғылым және оқу саласы Болон жүйесіне өткен соң бәрі қалды, бәрі ұмытылды. Тілде де солай. Бірде қарқынды дамиды, бірде байырқа тауып, байсал тартады. Бүгіндері көркем сөйлейтін жастар аз. Өйткені, көркем әдебиетті көп оқымайды. Ал, шиырлайтыны психология, тұлғатану, бизнеске арналған, мотивациялық, эзотерикалық кітаптар. Тарихи тақырыптағы шығармада болса құба-құп қой, бірақ заманауи туындыдағы жастар шешендерше шешіле сөйлеп тұрса, бір жағынан жасанды, екінші жағынан күлкілі көрінер еді деп ойлаймын. Сондықтан тілді мөлшермен, жөнімен қолданған жөн. Қай ел мықты болса, сол елдің тілі ‒ үстем. Мәселен, қазақпен қатар өзге де тілдерде ағылшынның ықпалы, кірме сөздердің әсері қатты білініп жатыр. Тіл де рухани индикатор, көрсеткіш болмай қалды ма деп ойлаймын, кейде. Себебі, Қазақстандағы транстар, қызтекелер ағылшынға немесе орысша емес, қазақша сөйлеп жүр. Ал, не дейсіз? Бұл ренжитін, көңілге ауыр алатын нәрсе емес. Бұл ‒ факт, статистика. Сенбесеңіз, көшеге шығыңыз, ютуб ақтарыңыз, ел-жер аралаңыз. Демек, тіл, ғылым, дін және руханият (мәдениет, өнер, тауарих, этнография, ұлттық құндылықтар, т.б.) қатарласа жүріп отырса ғана кешенді нәтиже болмақ. Қазақ әдебиеті ауыл қашан жанданады деген ностальгиямен өмір сүрмей, қоғамдағы өзгерістерге, мемлекет, қажет десеңіз әлемдегі өзекті мәселелерге үн қосып, жүйенің келеңсіздіктерін сынап, азаматтық ұстанымын айқындау керек. Поэтологияда «азаматтық лирика» деген ұғым бар. Бұның аса көрнекті өкілі ‒ Махамбет. Автор ‒ құбыланама, автор ‒ тұлға, автор ‒ қайраткер. Ол тәуелсіз болу керек. Керісінше, оған билік пен байлар тәуелді болуы керек. Ал, бізде...

‒ Соңғы жиырма жылдықта төл әдебиетіміз эксперимент алаңына айналып кеткендей көрінеді. Өзге елдің әдеби тұлғаларының енгізген жаңалықтарын қайталауға тырысу да байқалады. Сіз қалыптасқан, өз жолын тапқан қаламгер ретінде қазақ әдебиеті қай тұрғыда, қандай бағытта жаңарғанын жөн көресіз?

‒ Эксперимент (тәжірибе) ‒ әдебиеттегі, жалпы өнердегі бұлқыну, құбылу нышаны. Мысалы, 1972 жылдың жазында Иосиф Бродский Америкаға көшіп барады. 1987 жылы әдебиет аталымы бойынша Нобель сыйлығын алды. Сол жылы мен тудым. Бродскийды қабылдамауға болады, бірақ оның ақындығына шәк келтіре алмайсыз. Ол әдебиетке жаңа сөз, жаңа форма, жаңа мазмұн алып келді. Сол Бродскийды басында әдеби орта аса жақын тартқан жоқ, жылы қабақ танытпады, себебі түсінбеді. Ал, қазір хрестоматияға енді. Автор ескі, тапталған жолмен, бұрнағы сүрлеумен жүргісі келмегенде, экспериментке барады, ішкі протест басталады. Алайда, кейін ол канонға айналатынын ұмытпаған абзал. Поэзияны көп оқимын. Поэзия ‒ нәзіктік, сезім туралы ғылым. Көркем шығарма көппен бірге жазылмайтынындай, өлең де оңашада туады, өлең де оңашада оқылу керек. 

Интеллектуалды проза, интеллектуалды поэзия секілді константалар бар. «Бұлай жазуға болмайды! Олай жазуға болмайды!» деген сыңайдағы қилы-қилы пікірлер айтылып жатады, сөз өнерінде. Кім қалай жазады, идеясын қалай жүзеге асырады, өз еркі. Біреуге үкім айтудан, «пәтуа» беруден аулақпын. Өмірдегі ең жеңіл нәрсе ‒ ақыл айту. Жанқалауыңша жаз, мүмкіндігіңше жаз, ал арғысын оқырман өзі сұрыптап алар. Ойын мен жазуды ұқсас ететін қасиет ‒ азарт. Аллажан кең ғой, адамзатқа түрлі қасиетті үйіп-төгіп берген. Тұлға зиккурат, параллелепипед секілді санқырлы болғаны жөн, туынды да сондай. 

‒ Өз шығармашылығыңыздағы тың дүниелермен бөліссеңіз. Оқырмандарды Әлібек қаламынан туған драматургия және проза жанрындағы қандай жаңа туындылармен қуантуды жоспарлап жүрсіз?

‒ Қазір үш драма және бір романды қатар жазып жатырмын. Оның сыртында бастап, аяқсыз қалған басқа да дүниелерім бар. Әр жылға жоспар құрам, ойға алған нәрсені қойын дәптеріме түртіп, ал аяқтап болған соң сызып отырам. Қарапайым болу керек, бірақ қарабайыр емес.

Биыл, яғни 2025 жылдың қаңтарында-ақ біз Мекемтас Мырзахметұлы, Мұхтар Мағауин сияқты алыптардан айырылып қалдық, көз сенгенімен, көңіл қимайды екен. Қазақтың қабырғасына батқан ауыр қаза әлеужеліде қызу-қызу талқыланды. Мұның өзі әлеуметтің әдебиетке немкетті қарамайтындығының, тұлғаларға деген құрметінің белгісі деп ұқтым. Бұл ‒ оңды үрдіс. Ұстаз орнын шәкірт, Мұхтар Әуез орнын Мұхтар Мағауин («Блок Шайкенов есімді Мұхаңның досы да қызық естелік айтты. «Сегіз жасымыз­дан бірге өстік. Бірде «Өскенде кім боласың?» деді, мен ештеңе айта алмадым. Сосын өзі: «Мен жазушы боламын…» деп сәл үндемей тоқтап тұрып, «Мұхтар Әуезов сияқты» деді». Дағжан Белдеубай. Баба тарихыңды танығың келсе, Мағауинді оқы. «Ана тілі» гәзеті. 2025 жыл, 6 ақпан.) басуға ниет қылды. Сол секілді ұрпақ алмасады, қан-тұқым жаңарады, бұл ‒ өмір заңы, Алланың өзгермес қағидасы. Адам білімді және адамгершіл болу керек, осы қос қасиет бір-бірін толықтырып, сүрген өмірді мәнді-сәнді етпек.

‒ Әдебиетте жаңашылдық енгізу қаншалықты маңызды? Сіз өз шығармашылығыңызда қандай жаңа тәсілдерді қолданасыз?

‒ Әсілі, жаңашылдық ‒ салыстырмалы категория. Себебі, оған адам жаны әлмисақтан құмартып тұрғанымен, уақытында сезінбей қалуың ғажап емес. Кейде шумақтар, абзацтар я жолдар арасындағы мәнді сыншы да, әдебиетші де, оқырман да байқамай қалады, ол алдыменен Аллаға, сонан соң авторға ғана аян боп қалады...

Бәріне салыстырмалы һәм философиялық тұрғыдан қараймын. Жоққа ‒ сабыр, барға ‒ тәубе-шүкір. Прагматикпін, жоқ дүниеге басымды ауыртып, қиялға берілгім келмейді. Әр жаңашылдыққа әуелі, жақын-жуық қуанады. Шын тілеулес, ол ‒ сіздің анаңыз, ол ‒ сіздің әкеңіз, ол ‒ сіздің бауырыңыз, ол ‒ сіздің ‒ ұстазыңыз, ол ‒ сіздің досыңыз. Мен бар жерде, Біз болмайды. Біз ‒ көлдей көңіл, шынайылық, ашықтық, адалдық...

Кейде режиссер бір драманы сол қалпы сахнаға көшіре салады. Кейбірі түпнұсқаны түгелдей өзгертіп, тек идеясын ғана алуы мүмкін. Өйткені, драматург, бұл ‒ суреткер, режиссер, бұл ‒ суреткер, артист, бұл ‒ суреткер. Бәріне рухани-шығармашылық кеңістік берілуі қажет. Осы триада-үштаған адамзатқа, қоғамға, мемлекетке деген көзқарасын өнері арқылы білдіре алады: жазады, сахналайды, ойнайды. Шығармашыл тұлғаның басты ерекшелігі ‒ осында.

Тарихи жады, халықтық жады, этножады ұғымдарының мәні тым тереңде жатыр. Зиялылар, интеллигенция бір сөз айтарда, жазарда сақ болғаны ләзім. Себебі, көп соны көңілге түйсе, жадыға бір тоқып алса, оны санасынан өшіру қиынға соғады. «Сократқа у ішкізген, Иоанна Аркті отқа өртеген, Ғайсаны  дарға  асқан, пайғамбарымызды  түйенің  жемтігіне көмген  кім? Ол ‒ көп, ендеше көпте ақыл жоқ. Ебін тап та, жөнге сал...» демей ме, хакім Абай. Ауыр сөз, десек те, ренжі-ренжіме, шындығы ‒ сол. Өйткені, біріншеден, көп иланғыш келеді, сараптап-сұрыптап жатпайды. Ал, екінші жағынан, біз ‒ сөз ауыздан-ауызға тараған, негізгі ақпар айту арқылы жеткен эпикалық ұлтпыз. Әсіресе, ұлы тұлғаларға, ұлы оқиғаларға, ұлы шығармаларға қатысты сөзді әбден елеп-екшеген абзал...

Бізде күнәні біреуден іздейтін жаман әдет бар. Жауапкершілік алғымыз келмейді, бәрі бір-біріне сілтейді. Бұдан арылмайынша ел болмаймыз. Отыз жеті жылдық тарихымда (жасым 37-де): «Қателік менен кетті!» ‒ деген министрді көргем жоқ. Өскісі келген, өнгісі келген ел кешірімшіл, әркез түлеуге дайын жүруге тиіс. Өткенді қаузай берсек, болашақ жоқ. Бұның арты өкпешіл, кекшіл ұрпақтың дүниеге келуіне сеп болуы ғажап емес. 

‒ Жазушылықты кәсіп ретінде қарастыруға бола ма? Жас қаламгерлер шығармашылықпен қатар, қаржылық тұрақтылықты қалай сақтай алады?

‒ Жазушылық кімге кәсіп, кімге өнер, көп нәрсе қабылдауға, мұратқа байланысты. Жақсы кітап жазсаңыз, сөзсіз оқылады, тарайды, қаламақы да аласыз, сатылымнан түскен азды-көпті ақша да шабыт береді. Дегенмен, бұл мәселенің шешімі ‒ арыда. Халықтың жағдайы қиын. Саналы азамат ретінде осы нәрсе жаныма батады. Қазір кеңшілік заман ғой, ешбір шектеу жоқ: денсаулығыңды күт, білім ал, оқы, шетелге шық... Жыланның уы адамды өлтіреді, сонымен қатар медицинада, косметологияда қолданылады. Тура сол сияқты билікті де орынды-орынсыз сынай беруге болмайды, арты саяси нигилизмге ұрындыруы мүмкін, ал бұл жаман үрдіс. Сондықтан әр нәрсенің пропорциясы бар. Бір анығы ‒ кітап оқымайтын елде өзгеріс орнамайды. Сауатты, сергек болғанда ғана билік қоғаммен санасады, сөзіне құлақ асып, ұсынысын қабыл алады. Ал, оған шейін қиын...

Көркем туындыларды бір-бірімен салыстыруға қарсымын. Себебі, тілдегі паронимдер секілді бір-біріне пініш-пошымы, қалыбы ұқсағанымен де, мазмұны сәйкеспейтін кездер болады. Бастабындағы ұсқынсыз жұлдызқұрт кейіндері әдемі-әсем көбелекке айналады. Табиғатта мұндай метаморфозаға мысал жетерлік. Сол сияқты әуелгіде сүреңсіз идеядан басталып, туынды аяқталғанға шейін алуан-алуан өзгерістер болады. 

 ‒ Сұқбатыңызға рақмет

Сұқбаттасқан: Айзат Рақыш

 ҚР Мәдениет саласының үздігі

Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі