1980-ші жылдардың ортасында елден келген шешемізді алып, «Отырар сазы» оркестрінің концертіне бардық. Ол кезде филармония Коммунистік проспектінің ( қазіргі Абылайхан) бойында орналасқан еді. Үлкен залы. Ине шаншар орын жоқ. Жүз адамдық оркестр концерттік бағдарламаны ойнап біткесін бүткіл зал финалдық «Құстар» әнін тік тұрып шырқадық. Шымылдық жабылар алдында Нұрағаң өзіне тапсырылған гүл шоқтарын алдыңғы қатарларға орналасқан Германиядан келген қонақтарға шашты.
Соның алдында, программаның ортаңғы бөлігінде «Махамбет» поэмасы ойналып жатқанда мен әлгі неміс қонақтардың реакциясын қалт еткізбей бағумен болдым. Шетелдіктердің есі шығып кеткенін көрген кезімде Нұрағаңның, оркестрдің де осынау басты шығармасы үшін кеудемді мақтаныш кернеді.
Кеше қаламгер Қали Сәрсенбай фб-парақшасында Нұрағаңның үйіне барып естіген әңгімесін жазды. Негізгі гәп Махамбеттің төңірегінде болыпты. Нұрағаң Құрманғазының шәкірті Мәменнің батасын алған Қали Жантілеуовты ұстаз санайтынын, Тұяқтай ( Шәмелов) тұяқтарының кетілмеуін кетілмеуін айта кеп Махамбетке түсіпті. Жүзі біртүрлі нұрланып, алаулап отырып айтқаны : «Мен Махаңды жақсы көремін. Менің ұраным- Махамбет. Ол ердің ері ғой. Соның әсері өтіп кеткен болуы керек, жылдар өткен соң бомба жарылды. «Махамбет» деген симфониялық поэма жаздым».
Қазақтың оркестрлік музыкасы бірнеше симфониялық поэманы біледі. Базарбай Жұманиязовтың «Дала», Мәкәлім Қойшыбаевтың «Құрманғазы», Ғазиза Жұбанованың «Батырлық поэмасы», Төлеген Мұхамеджановтың «Астана» және 1979 жылы жазылған «Махамбет» кең көлемді симфониялық поэмалары.
Википедияда «Ата толғауына» оркестрлік поэма, ал «Махамбетке» күй деген анықтама берілген. Бұл дәл емес. «Махамбет» - симфониялық поэма және осы жанрдың әлемдік шоқтығының бірі. Әдетте бұлай деп ірі бір бөлімді оркестрлік шығарманы айтады және ондай шығарманың программалық өзге мәліметкөзі болады. Мысалы, ол әдеби шығарманы иллюстрациялауы яки адамның жадында соның мазмұнын жаңғыртуы мүмкін. Нұрағаң туындысындағы сондай әдеби шығарманы бір ауыз сөзбен қосымша сыпаттайтын...
Симфониялық поэма, барша аспаптық музыка сияқты өмірді ассоциациялар көмегімен басқаша қабылдауға баулиды және ол осы қалпында Батыс өнерінің бел баласы ( алғаш Ференц Лист шығармашылығында көрініс тапқан деп есептеледі). Бұл жанрда ресейліктер арасында Балакирев, Глазунов, Прокофьев, Рахманинов, Чайковский, Скрябин, Шостаковичтер көп еңбек қылған.
Нұрғиса Тілендиев композитор ретінде алғаш орыс музыкасы арқылы Еуропа музыкасымен ауызданған да, қалыптанған да. Қараңыз, Ахмет Жұбановтың демесімен 12 жасында Құрманғазы оркестрінде концертмейстер, 14 жасында дирижері. Сонан соң Мәскеу консерваториясында профессор Н.Аносов класында дирижерлік факультетті тәмамдап, одан кейін Мәукеудегі Үлкен театрда тағылымдамадан өтеді. Осы әсер, осы мектеп ол шығарған 500-ден аса шығарманың жанрында-ақ тұнып тұр : ән, күй, увертюралар романстар, поэмалар, кантаталар, опера, балет тағы басқалары.
Заманында атақты Мұхит жанына бала-немерелерін алып жіберіп, домбыра, баян, мандолин, скрипка қостауында орыс және Еуропа музыкасын тамылжыта орындаған деседі.
Бұл - қазақ музыкасының түпкі тамырында бар шығыстық модальдық музыкасы мен еуропалық полифониялық музыкасының, пентатоника мен диатониканың ұзақ уақыт қаржасып келіп, ақыры диатониканың бел алуының алғашқы белгісі еді. Сол сияқты «Япурайдағы» тамаша вокализм мен мелодизм Абай әндері секілді алабөтен құбылыспен аяқталды. Демек, біздің ұлттық мелос халық әндерінен еуропалық симфонизм мен полифонизмге дейінгі ұзақ эволюциялық жолды басып өткен. Осы бір жылыпқонуды Нұрғиса Тілендиев қорытындылады және әдемі қорытындылады.
Бүгін қазақтың, әлемнің Нұрғисасына 100 жыл. Той құтты болсын әлеумет!
Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. adebiportal@gmail.com 8(7172) 57 60 14 (ішкі - 1060)
Мақала авторының көзқарасы редакцияның көзқарасын білдірмейді.
