«Шынайы өнер адамы – сиқыршы, алаяқ, көзбояушы емес, өз болмысынан басқа ешқандай кереметі жоқ бір Будда секілді болмақ...»
Баршаға белгілі бір аксиома бар: ескі жаңаға төзе алмайды, жаңа да ескіге қызықпайды. Бірақ біз бұл аксиоманы өнер мен әдебиет саласында аса сақтықпен, тар мағынасында қабылдауымыз қажет. Иә, бұрын жаңа болған нәрсе ертең ескіреді. Дегенмен уақыттың қаскөй қылышының талқандай алмайтын бір нәрсесі бар. Бұл оның қалай пайда болғанымен байланысты. Өнердің ескірген түрінің болса да қалай пайда болғаны жайлы аңыз уақытпен шектелмейтіндей деңгейде әдемі болмақ. Ғасырлар төбесінен қараңғы бұлттардай ағып өтсе де, оның түсі өзгермейді, қараймайды, үнемі жылы және күлімсіреген түсімен қала бермек, оны қараңғы бұлттардың арғы жағынан да көріп сүйсінесің, уақыт өте келе бұлттарды жарып шығып, ашық, жарқын, жылы сәулелерімен рухыңды жуып, тазартатындай күшке ие.
Уақыт ұғымы негізінен біздің тар санамыздың ішінде жатыр; әдемілікті уақытпен өлшеуге тырысамыз, әдемілікті өз көзімізбен емес, басқалардың көздеріне сеніп танығымыз келеді. Стандартты белгімен таңбаланған бір нәрсені сараптап жатпай-ақ көзсіз қабылдау бізге оңай көрінеді. Бұл - біздің тобырлық көзқарасымыз. Мысалы біз өзіміз тұратын орта мен уақыттың әсері арқылы лайдан жасалған қарапайым әрі жиіркенішті бір мүсінді қасиетті санап, оған табына аламыз, бірақ бір сәтте бұл тобырлық магнитизмнің әсерінен құтылып, ішкі жан дүниеміздің көзімен қарап, көре алсақ, шынайы сұлулық мен көркемдікті көре аламыз. Лайдан жасалған мүсіндер жаңбыр мен қардың әсерінен бір күні езіліп, ериді, ал уақытқа тәуелді болып қалған балалар бұл жолы, бәлкім, мұздан мүсін жасап, оны қайтадан құруға құштар болуы мүмкін.
Әрине, бір өнер туындысын зерттегенде оның өмір сүрген ортасын, уақыттың барлық кезеңдерін, рухани және әлеуметтік факторларын ескеруіміз керек. Бірақ мұның барлығы оның үстіндегі уақыттың тууымен бірге кигізілген киім ғана емес. Өкінішке орай, көп жағдайда біз киімнің астында не бар екеніне назар аударуды ұмытып кетеміз, көбіміз тек киімді көреміз, оның астындағы дене фигурасын байқамаймыз. Міне, сол кезде біз ескіге, ескіргенге өшпенділік танытамыз. Бірақ жаңаның өзі үшін де сезімдеріміз бен түсініктеріміз адал емес. Көпшілігіміздегі археофобия немесе неофобия осыдан барып шығады. Біз өзіміздің тар шеңберімізден шығудан қорқамыз және бұл шарасыздығымыз тек формаларға алданумен байланысты болып келеді. Сол үшін біз өзімізге бөтен және ескі болып көрінетін нәрселерді түсінуден қорқамыз; себебі бөтеннің және ескінің бізге ұнамайтын, таңқаларлық және бейтаныс тұстары бар. Содан барып «ескі» де «жаңаның» пердесін ашудан қорқады. Өйткені ол «жаңаны» - ішінен қорқынышты бір клоун шығатын балалар ойыны немесе бір «тосынсый қорабы» деп қабылдайды. Ашуға үркеді, қарауға қорқады...
Өнерде көптеген түсініктер мен көптеген мектептер болуы мүмкін. Әрбір құнды түсініктің, өзіне тән мәлімдемесі бар әр мектептің, өнер мен әдебиет тарихында орны бар; бірақ ұмытпайық, мектептер көбінесе бір тұлғаға тәуелді болады. Бір гений өз алдына бір мектеп жасай алады және одан кейін осы жолды жүргісі келетіндердің көбі тек «көшірме» тұлғаға айналып, көбінесе сол генийдің көшірмесі болып қала бермек.
Бұл мектептер рухани қуатты бір болмысқа ие болғанымен, олар кейбір материалдық элементтерді де өзімен бірге сақтайды. Дегенмен, бір ғимаратты құрайтын бөлшек немесе қоспадан гөрі, тұтас құрастырылған ғимараттың білдіретін мәні әлдеқайда маңызды. Өйткені ол өз ісіне сай қоспаны қалай қолдануды біледі; бірақ сол материалды ештеңе түсінбейтін біреуге, жақсы, шебер сәулетші емес, тас тасушы жұмысшыға беріп, одан өнер туындысын жасауды сұрау күлкілі әрі ақылға қонымсыз. Өнер мен әдебиет мектептерінің материалдарынан гөрі, өнер мен әдебиетті өз болмысымен өңдеген сәулетшілердің жасаған шығармалары бізге көбірек қажет. Біз бір өнер туындысынан өзіміздің рухымызды, шығармашыл адамның рухының айнасы арқылы көреміз. Бізге ұнайтын, жүрегімізге шынайы әрі өзімізге жақын нәрсе сол болмақ.
Кей өнертапқыштар тіпті «мектеп» сөзінің шегіне де сыймайды, уақыт пен кеңістіктің сыртында, бір Будда тыныштығымен рухымызға мәңгілік рухани түсінік пен халдің нұрын сеуіп жүреді; олар өнердің нирванасына жеткен нағыз Буддалар болып табылады. Бұл сирек кездесетін болмыс иелері үшін енді «ескі мен жаңа» ұғымдары түбегейлі жойылады; олар уақыт пен уақыт өте келе өзгеретін барлық нәрселерден биік әрі қашық тұрады. Олар ешқандай мектепке тәуелді болмайды, керісінше мектептің өзі олардан үлгі алып, жетіліп, қалыптасып отырмақ.
Шынайы өнер адамы – сиқыршы, алаяқ немесе көзбояушы емес, өз болмысынан басқа ешқандай кереметі жоқ Будда тектес тұлға болмақ. Ол рухымыздың тыныштығы мен ынта-ықыласын сөздерге жасырып отырған нәрселердің тереңіне үңіле отырып, өзінің бас айналдыратын болмысы арқылы бізге басқаны және бөтенді ұмыттырып, жанымызды тыныштандырады. Өйткені мұнда снобизмнен алыс, еліктеуден ажыраған, дәстүр мен банальдылықтан арылған өзіміздің шынайы және асқақ болмысымыз бар.
Алайда, барлық мектептер бұл шарттарды міндетті түрде сақтай бермейді; мен оларды сынға алғалы тұрған жоқпын. Мен толық бейтарап түрде ойлаймын. Бірақ бір маңызды мәселеге тоқталып өткім келеді:
Барлық әдебиет және өнер мектептерінің, ақыр соңында, элементтері мен стильдері бойынша, көптеген немесе кейде мүлде жоқ рухани мәні болады. Уақыт олардың сыртқы көрінісін бұзғанша, кейде сол шығарманың ішінен тірі әрі әсерлі бір мән шығып, кейде суға малынып, бояулары ери бастаған бір бейне пайда болады, ал егер ол мұздан жасалған болса, еріген сәтте қолымызда «ештеңе» қалмайды немесе «ештеңеге» айналуы әбден мүмкін.
Уақыттың қалдыратыны – киім. Миопиясы бар көрермендер алыстан тек түрлі-түсті киімдерді көреді де, арқанмен басқарылатын қуыршақ пен шынайы әртісті ажырата алмайды. Олар өздеріне ұқсас көзқарастағы көрермендердің пікірлерін өнер мен қиял деп қабылдап, қозғалып жатқан нәрселердің мағынасын ұлғайтып, оған мән бергісі келеді. Алайда ойынның соңында шынайы әртістер сахнадан кетіп, арқанмен басқарылатын қуыршақтардың киімдері бір-бірден түсіп, киімдерден басқа ештеңе көрмейтін көрермендер бұл алдауға қатты ашуланып, бұрын ойларында ұлғайтып, ерекше деп қабылдаған нәрселерінен жиіркене бастайды.
Осы секілді көптеген әдебиет және өнер мектептері, жалғандыққа, жасандылыққа және шіріген негіздерге сүйенгені үшін құнсызданды. Оларды басқалармен шатастырмау керек. Уақыт шайтанның өзі шынайы сұлулықты алдай алмайды; оның ұмытшақтықпен тозаққа тастаған өтіріктерін, анық және терең сезінетін көздер мен түйсіктер өте жақсы ажырата алады. Сондықтан менің ойымша, Рембо сияқты қуатты ақын болмасақ та, ең кемі оның деңгейінде көре алатын, ойлай алатын “бақылаушы” болуымыз керек.
Әдебиет пен өнерді форма мәселесі ретінде қабылдап, өзіне таныс және үйреншікті пішіндерден шыға алмайтын, жат көрінетін нәрселерден аномальді қорқыныш сезінетін адамдар үшін «ескі мен жаңа» деген мәселе өмір бойы бар болмақ; олар өздері үйренбеген нәрселерден қорқып, өнердің өзіне түсініксіз шынайы мәнін бірден «жаман» деп бағалай салмақ.
Өкінішке орай, өзіндік көзқарастары жоқ көрермендер мен оқырмандар көбінесе тек картоннан жасалған мүсіндерді ғана көре алады және оның шынайы мәнін түсінбейді. Қойылымның соңына қарай өз көзқарастарының қателігін түсінсе де, олар тек өздері бұрын ұнатқан нәрсенң кенеттен жек көріп, одан бас тартудан басқа ештеңе істей алмайды. Өйткені олар үнемі сұлулықты, жақсылықты және дұрыстықты көрмеуге мәжбүр болады...
Мақала 1933 жыл 1 қазан, Ыстамбұл/Түркия «Vakit» (Уақыт) газетінен тәржімаланды
Материалды көшіріп жариялау үшін редакцияның немесе автордың жазбаша, ауызша рұқсаты қажет және Adebiportal.kz порталына гиперсілтеме берілуі тиіс. Авторлық құқық сақталмаған жағдайда ҚР Авторлық құқық және сабақтас құқықтар туралы заңымен қорғалады. adebiportal@gmail.com 8(7172) 57 60 14 (ішкі - 1060)
Мақала авторының көзқарасы редакцияның көзқарасын білдірмейді.
