Бір ұлттың екі тілді әдебиеті 14+

Бір ұлт. Екі тілді әдебиет. Қазақ тілді қазақ әдебиеті мен орыс тілді қазақ әдебиетінің өкілдері бір-бірін оқыса, аударса, таныса деген оймен жүргеніме біраз уақыт болды. Екеуі екі бөлек орта, бірақ, бір-бірін оқып жүргендер де жоқ емес. Олардың әдебиет жайлы, аударма жайлы пікірлерін білу мақсатында орыс тілді және қазақ тілді әдебиет өкілдерімен пікірлесуді жөн көрдік. Сонымен, біздің бүгінгі дөңгелек үстелімізге қатысатын қаламгерлермен таныс болайық:

Дидар АМАНТАЙ, жазушы, сценарист, журналист, қоғам қайраткері. Алғашқы кітабы 1996 жылы «Постскриптум» деген атпен жарық көрді. Кейіннен «Қастерле мені» (2000), «Гүл мен кітап» (2003), «Күзгі рандеву» (2005) кітаптарымен қатар, «Нұрғиса Тілендиев», «Әлжаппар Әбішев» деректі фильмдердің, «ФЭФ» көркем фильмдерінің сценариін жазған. «Дарын» мемлекеттік Жастар сыйлығының, Тәуелсіз «Тарлан» сыйлығының лауреаты.

Юрий СЕРЕБРЯНСКИЙ, жазушы, ақын. 2010, 2014 жылдардағы әдеби «Русская премия» сыйлығының лауреаты. «Казахстанские сказки» кітабы 2017 жылғы «Ұлы Жібек жолы бойынша» көрмесінде балалар мен жасөспірімдерге арналған ең үздік басылым ретінде танылған. Поляк этносының «Ałmatyński Kurier Polonijny» журналының редакторы және Айова штаты Айова-сити қаласындағы IWP 2017 халықаралық жазушылық бағдарламасының құрметті қатысушысы. 2017 жылдан бастап «Қазақстандық Пен-клубының» мүшесі.

Айнагүл САДЫҚОВА, жазушы, аудармашы, әдебиеттанушы. «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы, түрлі мемлекеттік тапсырыстар аясында Т.Уайлдер, Ф.Кафка, А.Маршалл, А.Рюноскэнің шығармаларын аударған. 2004-жылғы Республикалық Жас жазушылар, сыншылар, эссеистер мен аудармашылар байқауының «Көркем аударма» номинациясы бойынша бас жүлдегері. MECENAT.KZ – Қазақстан туралы үздік романы әдеби конкурсының финалисті (2022), «Күзгі әуен» романының авторы. ҚР Жазушылар Одағының мүшесі. Ғылым магистрі.

Файзулла ТӨЛТАЙ, Жамбыл облысы Жаңатас қаласында дүниеге келген.  М. Х. Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік Университеті мен Түркия Республикасы,  Денизли қаласы,  Памуккале Университетін тәмамдаған. «Қос есікті түстер» жыр жинағының авторы.

Валерия МАКЕЕВА, 1988 жылы дүниеге келген (лақап есімі Валерия Крутова). Прозашы, балалар жазушысы. «Дружба народов», «Жастар» әдеби журналдарының тұрақты авторы. «Автография», «Литерратура», «Формаслов» әдеби журналдарында шығармалары жарияланған. «ФтаройБэ» жинағынан балаларға арналған әңгімелерді әртістер «От пяти и до без конца» жобасында оқыды (шығармашылық жетекшісі Лев Додин). FIKSHN35 әдеби сыйлығының ұзын тізімі (2020). «Данко» әдеби сыйлығының финалисті (2021). 

Әлішер РАХАТ (Айтуар) – 1995 жылы Алматы облысы, Райымбек ауданы, Қарасаз ауылында дүниеге келген. Т.Жүргенов атындағы Қазақ Ұлттық өнер академиясының түлегі. Жазушы, драматург. «Махаббатым – constant», «Parallel» романдарының авторы, бірнеше драмалық байқаулардың жүлдегері.

Орыс тілді қазақ әдебиетінің өкілдері түрлі шетелдік әдеби байқауларға қатысып, түрлі  сыйлықтар алып жатады. Қазақ тілді қаламгерлердің ұмтылатыны баяғы мемлекеттік сыйлық пен әдеби байқаулар. Мұның себебі неде? Тілдік кедергі ме, әлде қазақ тілділердің ұлттық менталитеті ме? Біз жаңа деңгейге қашан шығамыз?

Дидар Амантай: Бұл құбылыстың әлеуметтік-саяси және лингвистикалық себептері бар деп ойлаймын. Кезінде Ресей империясы көптеген халықты өзіне қаратты, сол кезде бәрі орыс тілінде сөйледі. Кейін Кеңес Одағы орнаған кезде тағы да орыс тілі негізгі тіл болып қалыптасып, шалғайдағы халықтардың тілдері ұмытыла бастады. Сондай тілдердің бірі – қазақ тілі. Бірақ біз отыз жылдың ішінде үлкен табыстарға қол жеткіздік. Кез келген тілдің кез келген нәрсеге үйреніп алу қабілеті бар. Яғни ол саяси тіл де, ғылыми тіл де, биология, математика, физикалық тіл де бола алады. Тілдің өсіп-өркендеуіне, журналистикалық мағыналардың енуіне кедергі келтірмеу қажет. 

Юрий Серебрянский: Мен қазақтілді авторлардың барлығы тек мемлекеттік марапаттарға ұмтылады деген пікірмен келіспес едім, бірақ бұл мәселе, әрине, қазіргі әдебиетіміздегі үлкен мәселені қозғап отырғаны рас. Қазақ тілінен ағылшын тіліне әдеби аудармашылардың мүлдем дерлік жоқтығы осыған мысал бола алады. Кейбір авторлар үшін бұл жағдайда орыс тілі делдал ретінде әрекет етеді, бірақ бұл, әрине, тиянақты шешім емес. Биылғы жылы OLSHA Алматыда екінші жазушы резиденциясын өткізіп жатыр, АҚШ миссиясы және Chevron компаниясының қолдауымен біз қазақ және орыс тілінен ағылшын тіліне аударатын аудармашыларға арналған семинар өткізіп жатырмыз. Оны АҚШ-тан келген тәжірибелі аудармашы Нина Мюррей жүргізеді. Шетелде қазақ әдебиетіне, тіпті қазақ тіліндегі әдебиетке деген қызығушылық екі есе артып келе жатқанын байқап жүрмін. 

Файзулла Төлтай: Ең алдымен, мына дүниені ескергеніміз жөн: еліміздегі қаламгерлер қандай тілде жазса да, олардың барлығы – қазақстандық қаламгерлер. Олар шет тілде жазады екен деп жатсынудың, бөлектеудің қажеті жоқ. Кім біледі, бәлкім, қазақ әдебиетін әлемдік деңгейде танытатын шығарма орыс тілінде жазылатын шығар. Бұл – ащы да болса, шындық. Сіз бен біз қабылдай алмайтын дүние болғанымен, болуы мүмкін жағдай. Себебі, оны жазатын қаламгер қазақстандық болса, біз өмір сүріп жатқан қоғамда өмір сүрсе, біз көріп жатқан әділетсіздікті, қитұрқылықты олар да көріп жатса, біз оларға кедергі келтірмеуіміз керек. Орыс тілінде жазу, қазақстандық әдебиеттің дамуына еш кедергі келтірмейді. Бір ғана мысал айтсам болады, Ирландия әдебиетінің төрт бұрышы саналатын Оскар Уайльд, Йейтс, Джеймс Джойс, Сэмюэл Беккеттер бар. Ал, олардың барлығы ирланд тілінде жазды ма? Жоқ. Олардың көбі ағылшын, француз тілдерінде жазды. Ирландия да біраз уақыт ағылшындардан теперіш көрген. Джеймс Джойстың ықпалына қатты сіңіп кетуден қорыққан Сэмюэл Беккет біраз уақыттан соң шығарма тілін ағылшын тілінен француз тіліне ауыстырады. Ирланд тіліне де ауыстыруға болатын еді, бірақ, ол француз тілін таңдады. Бірақ, осы үшін ешкім оны жазғырған жоқ, ешкім оған үрке қараған жоқ. Бұл жерде біз фанатизмді көзқараспен әрбір жазушы белгілі бір ұлтқа, белгілі бір нәсілге тиесілі емес, олар – әлемдік жазушылар, олар әлемге, жалпы адамзатқа тиесілі деп айтуымыз мүмкін. Бұған мен де келісемін. Белгілі бір жазушыны, қаламгерді бір ұлтқа, бір нәсілге шектеп қою өте қате пікір. Солай бола тұра, жоғарыда айтылған жазушылардың ешқайсы Ирландия әдебиетінің дамуына кедергі келтірген жоқ. Керісінше, дамытты десек, қателеспейміз. Тағдыр талайымызға жазып, біраз уақыт біз де отар мемлекет болдық, біз де теперіш көрдік. Біздің тек сөздерімізге ғана емес, грамматикамызға, пунктуациямызға, тіпті сөйлеу мәнерімізге де орыс тілінің ықпал еткені рас. Ол тілдегі жазушыларға да, аяушылықпен емес, түсіністікпен қарауға, олардың әдебиетіне де құрметпен қарауға тура келеді. 

Екінші дүние, олардың шетелдік байқауларға көп қатысып, шетелде көп танылуының себебі неде деген сұрақ туындайды. Жалпы, біз шет мемлекет деп қай мемлекеттерді айтамыз? Осыған да тоқталған жөн. Бұл жерде модерн, жаңалану тек еуропацентристік көзқараста ғана есептелуі керек пе деген сұрақ туындайды. Ал енді кешегі совет үкіметінің құрамынан шыққан мемлекеттерде әлі күнге дейін, белгілі бір дәрежеде орыс тілінің қолданысы бар екені жасырын емес. Қырғызстан болсын, Әзірбайжан болсын, Өзбекстан болсын, бұл мемлекеттерде орыс тілді қаламгерлер бар. Қазақ тілінің қолданыс аясы Қазақстанда ғана, ал орыс тілі алыс-жақын шетелдерде де қолданылады. Сол себепті, олардың шет жақтан әдеби байқауларға қатысуы, Ресейге баруы сияқты дүниелер тілдік қолданыс аясының кеңдігінде ғана. Бірақ олар орыс тілінде жазды, шетелдегі байқаулардан орын алып келді. Өздері танымал, оқырмандары көп болғанымен, олар қазақ тілді қаламгерлерден асып бара жатқан жоқ. Себебі, жаңа айтқанымдай, өмір сүріп жатқан қоғамы, көрген дүниелері бір болғаннан кейін қазақ тілді қаламгерлер мен орыс тілді қаламгерлердің шығармалары, белгілі бір дәрежеде, деңгейлес. Қазақ тілді қаламгерлердің мемлекеттік сыйлыққа, республикалық байқауларға құмар болуы тілдік қолданыстың тар болуында. Қазақ тілінде сөйлейтін адамдар саны орыс тілінде сөйлейтін халық санынан көп деп айта алмаймын. Бұл жерде, менің оң жамбасым орыс тіліне бұрып жатыр дейтін де жағдай емес. Бұл – ақиқат. Қазақ тілді аудиторияның тарлығына байланысты, біздің қаламгерлердің барлығы мемлекеттік сыйлыққа, әдеби байқауларға құмар болып келеді. Ол қазақ тілінде жазылған шығарманы алып барып Польшаға, Болгарияға қатыстыра алмайды ғой. Польша, Болгария, Италия, Францияда өтетін байқауларда шығармаларды қазақ тілінде де қабылдаймыз деп те айтпайды. Бұл жерде аударма мәселесі де бар. Сол себепті, біздің қазақ қаламгерлері өз потенциалдарын, қабілеттерін мемлекеттік сыйлықтарда, әдеби байқауларда, республикалық деңгейде ғана дәлелдеуге тура келеді. Бұл біздің ұлттық менталитет емес, бұл – шарасыздық. Мысалы, Швейцарияда өтетін бір әдеби байқауда шығарма тілі қазақ тілінде де қабылданатын болса, қазақтың қанша мықты қаламгерлері қатысатын еді. 

Біз қашан жаңа деңгейге шығамыз деген сұраққа келер болсақ, біз орыс тілді әдебиет өкілдерінің қасында кері кетіп қалған жоқпыз, жаңа деңгейге «тық» деп ешкім шыға салмайды. Біз онсыз да жаңа деңгейдеміз. Тек бағамдап, бағалап қарай білсек болғаны. 

Айнагүл Садықова: Бұның себебі осы екеуі де ме деп ойлаймын. Өйткені, әлемдік тіл ретінде орыс тілін білетін шетелдіктер, орыс тілінен ағылшын тіліне аударатын шетелдік мамандар баршылық, қазақ тіліне қатысты олай деп айта алмаймыз. Тікелей қазақшадан шетел тіліне аударатын аудармашылар тым аз. Мысалы, жуырда шетелде басылып шыққан «Аманат» жинағына енген шығармалардың ішінде қазақ тілінен ағылшын тіліне аударылғандары да бар, дегенмен, дені орыс тілінен аударылған. 

Сол сияқты, мысалы, Чехияда "Ассоль" атты қазақстандық альманах жарық көрді. Орыс тілінде.

Қазақша жазатын қаламгерлерде де шетелде жариялансақ деген талпыныс бар, бірақ, қазіргі таңда ол үшін адам өзі ізденіп, қимылдауы шарт. Оған жазушы жұрттың бәрі бірдей қабілетті емес. Орыс тілді қаламгерлер менталитетіне орай, ертерек кіріссе, қазақ тілді жазушылар арасында, әсіресе, жастар қатарынан енді келе жатыр.

Валерия Макеева: Бұл жерде мәселе кедергілер мен менталитетте емес шығар. Мәселе қазақ тіліндегі әдебиеттердің орыс, ағылшын тілдеріне аудармалары аз болуында. Қазір біздің Алматы ашық әдеби мектебінің ұжымы аударма институтын дамытумен белсенді түрде айналысады және оған авторлар мен екі тілде еркін сөйлейтіндер қызығушылық танытуда. Неғұрлым көп аударма болса, соғұрлым халықаралық және жергілікті байқауларда жаңа есімдер көп болады.

Әлішер Рахат: Меніңше, бұлай ойлау қате секілді. Мысалы Бақытгүл Сәрмекованың кітабы Лондоннан басылып шықты. Ол кісі қазақша жазады. Америка ПЕН клубы ұйымдастырған конкурстан бас жүлде алды. Дәл солай, орыс тілінде жазатын драматург Айнұр Кәрім Лондондағы радиопьесалар конкурсының бас жүлдесін алды. Орысша жазатын жазушы, драматург – Нұрайна Сәтпаева «Данко» сыйлығын иеленді. Қазақша, орысша жазатын қазақ жазушы әйелдерінің «Аманат» атты антологиясы Америкада басылып шықты. Юрий Серебрянский еуропаның бірнеше мемлекетіндегі фестивальдерге қатысып, қазақ әдебиеті жайлы айтып жүр, шығармалары бірнеше тілде жарық көріп жүр, Айгерім Тәжі де солай. Саят Қамшыгердің шығармалары бірнеше тілге аударылды. Осыдан он шақты жыл бұрын Тоқтарәлі Таңжарық ағамыздың өлеңдері поляк тілінде жарық көрді. Яғни, еліміздің әдебиеті біртіндеп дамып жатыр деген сөз. Ал енді қазақ тілді авторлар еліміздегі әдеби конкурстарға ғана қатысады дегенді былай түсіндірсек болады. Көптеген әдеби байқаулар көбіне қазақ тілінде шығармалар қабылдайды. Егер орыс тілінде қабылдаған олса, ол жаққа да авторлар көптеп қатысар еді. Оның бір мысалы өзім қазылық еткен «Қаламдас» әдеби сыйлығы бола алады. Ол жерге қазақ тіліндегі шығармаларға қарағанда орыс тілінде көп түсті. Яғни қай тілде жазатын авторлар болсын, әдеби бәйгеге қатысып бағын сынап көргісі келеді, әдебиетпен әйтеуір бір қаражат тапқысы келеді, өзіне мотивация алғысы келеді. Бұл ретте Мемлекеттік сыйлықтың жөні бөлек. 

Тілдік кедергі жоқ, тек аудармашылар жетіспейді деп айтар едім. Өйткені өзім осы проблемамен жиі кездесемін. Орыстілді әдебиетшілер қазақшаға аударылғысы келеді, қазақша жазатын авторлар орыс, ағылшын тіліне шығармалары тәржімаланса дейді, бірақ жақсы аудармашы табу, оның қаламақысына келісу қиындық туғызады. Өйткені қазақшадан ағылшынға аудару өте қымбат. Біз жаңа деңгейге шығу үшін мықты аудармашылар керек.

«Аударманың түпнұсқаға таянуы шығарманың әрпін түгендеуге емес, оның рухын жеткізіп беруде», - деп В.Г.Белинский айтпақшы, біздің әдебиетте аударманың рухын жеткізе алатын аудармашылардан кімді айтар едіңіз? Жалпы аударма саласының ахуалы қандай?

Айнагүл Садықова: Бір қызығы, қазір екінің бірі аудармашы. Мейлі, ол ақын-жазушы я басқаша қалам ұстаған адам болсын, бәрі өзін солай батыл әрі ресми түрде атайды. Және таза аудармашылықпен ғана айналысып жүргендері жоқ, аударма – қосымша табыс көзі, қосалқы атақ. Өйткені, жасалып жатқан аудармалардың сапасын анықтап, баға беріп жатқан ешкім жоқ.  «Көркем аударма» номинациясы бойынша түрлі әдеби конкурстарға ұсынылатын аудармалар барлық критерий бойынша бағаланатынына шүбәм бар. Жалпы аударма саласының бір тұрып, бір сүрініп келе жатқан жайы бар.

Валерия Макеева: Жақында Алматыдағы ашық әдеби мектеп пен «Дактиль» журналының ұйымдастыруымен Ольга Маркованы еске алуға арналған «Қаламдас» әдеби сыйлығы өтті. Сыйлықты Chevron компаниясы мен Америка құрама штаттарының Бас консулдығы қолдады. Онда басқа номинациялармен қатар «Көркем аударма» номинациясы да болды. 

Сондай-ақ «Дактиль» журналында қазақ тіліндегі әдебиеттер бөлімі шығып, редакция мәтіндерді орыс тілінен қазақ тіліне, қазақ тілінен орыс тіліне аударылуда. Аудармалар мен аудармашылар енді ғана қарқын ала бастады, екі тілді қазақ әдебиетінің болашағы қандай болатыны соларға да байланысты деп айта аламын. 

Оған қоса, биыл біз орыс тілді және қазақ тілді авторларды біріктіру мақсатын көздейтін Жазушылар резиденциясының екінші маусымын өткізуді жоспарлап отырмыз. Резиденцияда Нина Мюррей жүргізетін аударма семинары өтеді. 

Дидар Амантай: Аудармашылық өнер – ғылымға бағынған, өзінің теориясы бар дүние. Сондықтан, қалай болса солай аударуға болмайды. Тілдің әрине, мағынасын аудару керек, бірақ кебір кезде сөзді айнытпай

беруге тура келеді. Мұның барлығы сол аударма туралы теорияларда бар. Бізде қазіргі кезде жақсы аудармашылар бар. Мысалы, Қорғанбек Аманжол деген жігіт Герман Мелвиллдің «Моби Дик немесе Ақ кит» романын аударды. Еш қиналған жоқ. Одан басқа Қытайдан келген қазақ жігіттері де қытай тілінен көптеген әдеби шығармаларды қазақ тіліне аударып жүр. 

Аударма бір орында тұрмайды, дамиды, онымен қатар теориясы да дамиды. Біз бір шығарманың бір ғана аудармасымен шектеліп қалмауымыз керек. Қоғам дамып жатыр, сол себепті кейбір шығармаларды екі рет, үш рет аударуға тура келеді. Ондай дүние әлем әдебиетінде өте көп.  

Юрий Серебрянский: Несін айтайын, жағдайы қиын. Орыс тілінен қазақ тіліне және қазақ тілінен орыс тіліне өзара әдеби аудармалар іс жүзінде жоқ. Мен Польша Әдеби аудармашылар одағының мүшесімін, жұмыстың қалай жүріп жатқанын көріп тұрмын, жаңа кітаптардың аудармасы поляк дүкендерінің сөрелерінде өте жылдам пайда болады. Аудармашы өз жұмысын кәсіби түрде ұйымдастыра алады. Көркем аударма үшін үлкен марапат, байқаулар, резиденциялар бар. Егер сіз менің дәстүрлі түрде: «Ал бізде ондай дүниелер жоқ...», - деп жазғанымды күтіп отырсаңыз, жоқ, қазақ тілінде де мұндай дүниелер әлі болады, мен оған сенімдімін. Бұл – заңдылық. Айтпақшы, бізде «Тәржіман» атты әдеби аудармашылар одағы бар. Сондықтан, мүмкін, менің ұстанымым субъективті, мен дүкендегі сөреден таба алатын, өзім қол жеткізе алатын кітаптарды басшылыққа алып отырмын.

Менің кітаптарымды аударған аудармашылармен жолым болды, кітаптарымның барлығы дерлік қазақ тіліне аударылған, бұл жұмысыма өте ризамын, өте жақсы пікірлер айтылды. Мен қарыздар болып қалмауға тырысамын – әріптесім, орыс тілінен ағылшын тіліне аударып жүрген аудармашы, өзіндік ерекшелігі бар Антон Платоновпен аудармашыларға арналған семинарлар ұйымдастырамын. Аударма ісімен айналысып жүрген тағы бір жан – Ардақ Нұрғазы, ол шетелде көп шығармаларын жариялады.  

Файзулла Төлтай: Бұл сұрақты қазақ тіліне аударылған шығармалар және қазақ тілінен аударылған шығармалар деп екіге бөліп жауап берейін. Соңғы жылдары, Құдайға шүкір, қазақ тіліне аударылған шығармалар көбейіп келе жатыр, оқырмандарымен қауышып жатыр, сапалы баспалардан шығып жатыр. Кітаптың дизайны, оқылуы, салмағы дейтін дүниелер жақсы дамып келе жатыр. Оны барлығымыз көріп отырмыз, қуаныштымыз. Әрине, олардың ішінде әттеген-ай дейтіндері де бар, кем-кетіктері, олқылықтары бар. Бірақ, олай болды екен деп, ат құйрығын кесіп, жаман, түк жоқ деуден де аулақпыз. Біздің аударма саласындағы кемшіліктердің бірі – адамның тіл білмеуі. Бәлкім, қарапайым бір оқырман қазақ тіліне аударылған кей шығармаларды оқыған уақытта кемшіліктерді сезбей, байқамай қалуы мүмкін. Бірақ, біз біраз кітап ақтарып жүргеннен кейін ондайды жақсы сеземіз. Кей шығарманың түпнұсқадан емес, екінші, үшінші тілден аударылуы өте қате дүние. Қайта айналып келетініміз сол орыс тілі ғой. Орыс тілінде ол шығарма қандай деңгейде жазылды, қандай деңгейде аударылды? Оның сапасын білмеген соң, сол деңгейде аударып тастап, түпнұсқадан алыстап кетуіміз мүмкін. Осы дүние бізді ойлантады. Одан кейін, белгілі бір ғылым саласындағы аудармашылардың жоқтығы, енді біз әдебиетші болғаннан кейін әдебиеттің айналасында айтамыз. Әйтпесе, кино жайлы кітапты, философия жайлы кітапты, әлеуметтану жайлы кітапты,  өнер тарихы жайлы кітапты, экономика жайлы кітапты аудару үшін сол саланың маманы болу керек. Оған кез келген жазушы барып аудара салса, өте сапасыз дүние шығады. Осы тұрғыдан да ойланып, не істеуіміз керек, қалай жасауымыз керек деген сұрақтарға да жауап беруге тиіспіз. Көркем әдебиеттің аударма туралы мәселесін маған дейін де көп айтты, менен кейін де айта жатар…

Біздегі қазақ тіліне аударылған шығармаларды көбіне қазақи танымға салып, бейне бір қазақ жазғандай қылып тастайтын дүниелерді қате деп есептеймін. Себебі, шетелдік қаламгердің стилі, оның эстетикасы бізге аударылған уақытта, біз оны өз жамбасымызға салып алып, өз ырғағымызға салып аударып тастаймыз. Сол арқылы біз әлемді тану қабілетіміз сәл қиындай түседі. Сол себепті, біз оларды өз деңгейінде аударғанымыз жөн. 

Қазақ тілінен де біраз шығармалар әлемдік тілдерге аударылып жатыр. Мұның ішінде де маңызды бір дүние бар, қазақ тілін жақсы білгенімен де, шет тілін жақсы білмеуі, әлде, шет тілін дұрыс білгенімен, қазақ тілін дұрыс білмеуі. Осы жерден алып қараған уақытта, қазақ тілін жақсы біліп, шет тіліне аударылған шығармалар, егер шет тілін дұрыс білмесе, ол дәл біздегі қазақ тілін дұрыс білмей қазақшаға аударған шығармалар секілді болып қалады. Тек, «Ойбай, осындай тілге аударылды», - деп айтуға ғана жарайтын шығарма болатыны белгілі. Біз осы тұрғыдан да жақсылап қарауымыз керек. Себебі, Түркияда түрік тіліне аударылған қазақ тілді кейбір шығармаларды алып оқыған уақытта, әлде ана тілі түрікше кей адамдарға оқытқанда, бас бармағын тістеп: «Мынау дұрыс аударма емес қой», - деп көптеп айтып жатады. Бұл дегеніміз, аудармашының түрік тілін жетік білмеуінің, түріктің әдеби тілін меңгермеуінің салдарынан. Біздің жақсы шығармаларымыз өте нашар деңгейде аударылып жатыр. Екіншісі, өзі түрік, қазақ тілін дұрыс білмей аударған шығармалардың көбіне мағыналық қателіктері орын алып жатады. Осы тұрғыдан алып қараған уақытта, біздің шығарманы белгілі бір кезеңдерде, бәлкім, қазақ тілін жетік білетін әдебиетші мен шет тілді жетік білетін әдебиетшінің қосақтасып аударғаны дұрыс болады. 

Әлішер Рахат: Кәсіби аудармамен айналысатын адамдар өте аз. Айнагүл Садықова, Орал Арукенова, Миргүл Қали, Зәуре Батаева. Мен білетін кәсіби аудармашылар осы кісілер. Марқұм Кеңес Сіләмханұлы Юсуп ағамыздың аудармалары ұнайтын. Жалпы аударма саласының ахуалы нашар. Өйткені мен автор ретінде қазақшадан бірден корей тіліне, жапон тіліне аударыла алмаймын. 

Қазақстандағы орыс тілді  (қазақ тілді) ақын-жазушылардан кімді оқисыз?

Дидар Амантай: Қазақстанда тұратын орыс тілді жазушыларға келер болсақ, кезінде Герольд Бельгердің жазбаларын, күнделіктерін оқитын едік. Олжас Сүлейменов, Бақытжан Қанапиянов, Дүйсенбек Накипов, Әуезхан Қодар сияқты мықты ақын-жазушыларды айтар едім. 

Әлішер Рахат: Байқағанымды оқуға тырысамын. Көбіне драматургтерді оқимын. Нұрайна Сәтпаева, Ольга Малышева, Айнұр Кәрім, Малика Илахунова, Альмира Исмаилова т.б. Юрий Серебрянскийдің «Хель» атты повесін оқып шықтым. Алина Гатинаның, Валерия Крутованың, Михаил Земсковтың, Дана Қанафинаның, Орал Арукенованың шығармаларымен таныспын. Ақын Аман Рахметовтің өлеңінен «Параллель» романына бір-екі деталь алғаным бар, рұқсатымен. Ирина Гумыркина, Әнуар Дүйсенбин, Ксения Рогожникова, Рамиль Ниязов сынды ақындарды оқып тұрамын.

Валерия Макеева: Өкінішке орай, мен қазақ тілін енді ғана үйреніп жатырмын, ал әдебиетті түпнұсқадан оқу үшін білімім әзірге жеткіліксіз. Бірақ журналдарға қазақ тілінде шығатын дүниелердің бәрін оқуға тырысамын.

Файзулла Төлтай: Елден сәл ұзақтау болғаннан кейін, орыс тілді қазақстандық ақын-жазушылардың кітаптарын алып көрмедім. Мен интернеттен, компьютерден не телефоннан оқуға машықтанбаған жанмын. Тек кітабын ұстап қана оқымасам, ондай мүмкіндік жоқ болғаннан кейін, кейде бір телефон қарап жатқан уақытта, көзіме түсіп, бір көз қырымды салып қоятыным бар. Ал, шынтуайтына келгенде, қолымда бір кітап болмағаннан кейін, соңғы уақыттары тіпті орыс тілі емес, қазақ тілді ақын-жазушылардың шығармаларын көптеп оқымаймын. Бұл оларды менсінбегенім немесе көзге ілмегендігім емес, менің қазір оларды оқитын мүмкіндігім жоқ. 

Айнагүл Садықова: Орал Арукенова, Қанат Омар, Валерия Крутова, Асель Омар, Юрий Серебрянский, Данияр Сугралинов, тағы басқалар.

Юрий Серебрянский: Қазіргі қазақ әдебиетінің өкілдеріне тоқталсам – бұлар, ең алдымен, Әлішер Рахат, Ырысбек Дәбей, Берікбол Батан, Шапағат Сердәліқызы, ақындар Ардақ Нұрғазы, Тілек Ырысбек, Салтанат Қайырбек, Ақжан Аманжол. Мен басқа да қызықты авторларды білемін, әрине, бірақ мен шығарманы тек аудармасын оқыған соң ғана толық бағалай аламын.

Бір ұлттың екі тілді әдебиетінің ұқсастықтары мен айырмашылықтары бар ма? Екеуін біртұтас әдебиетке айналдыруға бола ма?

Дидар Амантай: Қазақстанда екі тілдің бір-біріне деген ықпал әсері әзірге аздау болып тұр. Себебі, екеуі екі орта. Бұрын да солай еді, қазір де солай. Бірақ, екеуінің біріккенін қалар едім. Өйткені, Қазақстандағы орыс тілді ақын-жазушылардың жазу тілі, шығармалары Ресей Федерациясының тіліне аса ұқсас емес. 

Валерия Макеева: Болады! Біздің тарихымыз, елдігіміз, болмысымыз бір – екі тілді білудің өзі байлық. Осы байлықты бағалап, Қазақстанның мәдениеті мен өнерін танымал ету мүддесіне пайдалану керек. 

Файзулла Төлтай: Әрине, бар. Оған мысал, қазаққа қазақтың көзқарасымен, қазақтық менталитетпен, қазақи мәдениетпен қарау бар, екінші ориенталистік көзқараста қарау бар. Екі көзқараста жазылған шығарма жер мен көктей болатыны рас. Екеуін бір әдебиетке айналдыруға болады. Оған мысал, жоғарыда келтірген ирланд әдебиеті. 

Айнагүл Садықова: Ұқсастықтары бар, әрине. Мысалы, қазақстандық жазушылар жазған кей орыс тіліндегі шығарманы қазақшаға аударсаң, қазақ тілінде жазылған шығарма болып шыға келеді. Өйткені, қазақы иісті. Оқып отырып, қазақтың жанын көріп отырасың. Ондай шығармалардың авторлары, көбінше, әрине, орыс тілінде жазатын қазақтар. Сосын тағы бір ұқсастық – екі тілде жазушылар тарапынан да экспериментке бару тенденциясы байқалады. Бұндайда тіл шартты фактор сияқты. Айырмашылықтары да бар, әлбетте, және көбірек. Ол заңды да. 

Қалай дегенмен, әр ұлттың өзіне ғана тән дүниетанымы, ділі, мифологиясы, т.б. бар, соған орай, төл көркемдік бейнелері, тақырыптар аясы болатындықтан, екеуін біртұтас әдебиетке айналдыру онша-мұнша мүмкін емес шығар. Ал, барша адамзатқа ортақ Ұлы Әдебиеттің мәртебелі бөлшектері ретінде өзара байланыс, тәжірибе алмасу, бір-бірінен үйрену, ортақтық, бағыттастық деген нәрселер болуы қажет. Менеджмент, маркетинг мәселелеріне орай, сол жағы кемшін болып жатуы мүмкін. Әйтпесе, міндеті, ниеті, бағдары бір шын әдебиетте жаттық жоқ қой.

Юрий Серебрянский: Өткен жылы Алматы Жазушылар резиденциясында қазақстандық әдебиеттің ұқсастығы жайлы айтып, бір-бірімізді оқып, талқылаған кезде қазақ тілді және орыс тілді авторлардың бәрі бір үлкен мәселе төңірегінде жазып жүргенімізді түсіндік. Ал барлық айырмашылық біздің мәдениетті тек байытады. Қазақстан бірнеше тілді әдебиеті бар жалғыз мемлекет емес.

Әлішер Рахат: Әрине, айырмашылықтары бар және ұқсастықтары да жетерлік. Бұл жерде авторлардың өмір сүру аймағына да тікелей байланысты. Ал енді екеуін біртұтас әдебиетке айналдыру, ең болмаса өз еліміздің ішкі нарығын өзіміздің авторлар қамтамасыз етіп отыруы – арманым. Жер біздікі, ел біздікі, демек оқырмандар да біздікі болуы тиіс. Әрине шетелдің жақсы шығармалары келуі керек, кітап дүкендерінің сөрелерінде тұруы тиіс, сатылу қажет, әйтсе де алдымен өз авторларымыз өз нарығымызды түгел қамтамасыз етуі қажет деп санаймын. Оқырман көбейіп, кітап оқитын елге айналсақ, әлемнің кез келген авторы, баспасы біздің елде кітабын сатуға, кездесу ұйымдастыруға мүдделі болар еді.

Қазақстан бір тілді мемлекетке айналса, орыс тілді әдебиеттің жағдайы не болмақ?

Файзулла Төлтай: Олар бүгін қандай болды, ертең де сондай болады. Бірақ, уақыт өте келе орыс тілді әдебиеттің әлсірейтіні, қазақ тілді әдебиеттің көркейетіні ақиқат. Себебі, Ирландиямен процесіміз бір болғанымен, нәтижеміз бөлек болады. 

Айнагүл Садықова: Ұйғыр, кәріс, т.б. әдебиеттер сияқты, әрі қарай дами береді. 

Юрий Серебрянский: Бірақ мәселе орыс тілді қазақ әдебиеті бұрыннан бар екенінде және ол әдеби әлем сахнасында мойындалған құбылыс болып қала бермек. Біз орыс тілінің басым бағытынан айрылуының куәсі болып отырмыз. Енді «орыс әлемі» жоқ. Орыс тілі бізге отаршылдық мұра болып қалды, оның өзінде бізге өте қымбатқа түсті, қанша ғұмыр қыршынынан қиылды, енді одан бас тартудың мағынасы жоқ деп есептеймін.

Дидар Амантай: Кезінде Иосиф Бродский: «Мен екі басты бүркітпін, екі империяның тілінде сөйлеймін», - деп айтқан екен. Ол орыс тілі мен ағылшын тілін айтып тұр. Сол сияқты, қазақша орта қалыптасқанымен, орыс тілі әзірге кете қоймайды. Дәл қазір олар кететіндей жағдай туып отырған жоқ. Қазақтың екі тілді әдебиеті бір-біріне қарап өскені ғажап, бір-бірінен үйренгені дұрыс. Өйткені тақырыптары қазақ табиғаты, болмысы, философиясына құрылған шығармалар. Мысалы, кезінде Павел Васильев деген ақын болған, тек қана көшпенділер туралы жазды. Сондай дүниелер көп. Сондықтан, екі тілді бөле-жармай бірге қолдануымыз керек. Әрине, барлық салада қазақ тілінің мәртебесі жоғары, сол себепті, қазақ тілімен қатар орыс тілі де жүре береді деп ойлаймын. Еуропада әркім өз тілінде сөйлегенімен, бүкіл халық ағылшынша сөйлеседі ғой. Біз де ертең ағылшын тілінде сөйлесетін боламыз, орыс тілі де сол кезде өзінің шағын орнын табады деген пікірдемін.  

Әлішер Рахат: Бұл бір қиын сұрақ. Алдымен орыс тілді авторларды қазақшаға жиі аударып отыруымыз қажет. Яғни, қазақ тілді оқырман орысша жазатын авторлардың да шығармаларымен таныс болуы керек. Сонда біз біртұтас аудитория қалыптастыра аламыз. Ал енді Қазақстан бір тілді мемлекетке айнала ма, жоқ па деген мәселе әзірге шешімін таппаған сыңайлы. Өйткені ақпан айының соңынан бері елімізде қазақ тілі доминант болатынына сенген адамның бірі мен едім. Алайда, өзіңіз білетіндей, соңғы жаңалықтардан басқа нәрсені естіп жатырмыз. Оны уақыт өзі көрсетер. Бір нәрсе айта кетейін, орыс тілді авторлардың басым бөлігі қазақ тілін үйреніп жатқаны мені қатты қуантады.

Валерия Макеева: Оны айту қиын. Мен барлық әріптестерім мен достарымның қазақ тілін белсенді түрде зерттеп жатқанын байқап жүрмін және қазақ тілін қазірдің өзінде меңгеріп, үйренетін авторлар мен авторлардың келесі ұрпағы стилі мен сюжеті жағынан керемет болуы мүмкін деп ойлаймын. Меніңше, бұл еліміздегі жаңа әдеби төңкерістің бір түрі болуы мүмкін. Білмеймін. Мүмкін, мен көп тілділікке және оның бізге беретін перспективаларына тым көп сеніп отырған шығармын.

Қазақ және орыс тілді қаламгерлер бір дөңгелек үстелде бас қосып,  әдебиет, аударма жайлы өз пікірлерімен бөлісуінің өзі бір-бірінің жан-дүниесін, шығармашылық әлемін барынша жақынырақ тануға сеп болады деген үміттемін!  Барлықтарыңызға шығармашылық табыс тілеймін!