ЕРЕНБАҚ ТОЙКЕНОВ: «ӨЗ ДҮНИЕМІЗДІ ӨЗІМІЗ ЖАСАСАҚ ДЕЙМІН»

Ашылғанына он жыл енді болатын «Астана Опера» театры осы аралықта екі рет лауреат атанды: 2018 жылы  «Абай» операсы мәдениет және өнер саласындағы Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сыйлығын иеленді. Ал 2019 жылы Мәскеудің Үлкен театрында «Жылдың театрлық алаңы» номинациясы бойынша классикалық өнер саласы бойынша «BraVo» халықаралық сыйлығын иеленді.  Сондай-ақ, биылғы мамыр айының аяғында «Астана Опера» театрының режиссері Еренбақ Тойкенов Мәскеуде өткен «Нано-Опера» байқауына қатысып, «Опералық режиссура өнеріне жасампаздық көзқарасы үшін» сыйлығын иеленіп,  2-орынға ие болды. Біз үлкен өнер додасына еліміздің атынан қатысып, опералық режиссура бойынша жоғары деңгейін көрсете алған, халықаралық деңгейде бәсекеге қабілеттілігін дәлелдей алған опера режиссері Еренбақ Тойкеновпен  сұхбаттасқан едік. 

«Севильский цирюльникте»  – адамзаттың проблемасы көтеріледі

Мәскеудегі «Нано-опера» конкурсының опера режиссерлері үшін маңызы қандай?

– Бүкіл әлем бойынша опера режиссерлері осы  конкурстарды асыға күтеді. Оның себебі, жалпы дүниежүзінде драма режиссерлеріне, кино режиссерлеріне арналған фестиваль мен сайыстар көп болғанымен, опера режиссерлері үшін атап айтарлық үш-ақ сайыс бар. 

Ол жаққа қандай өнер туындысын апардыңыздар? Сіздер ұсынған дүниенің идеясы, ерекшелігі неде?

–  «Севильский цирюльникті» апардық, онда адамзаттың проблемасы көтеріледі. Жалпы спектакльді қойғанда ондағы оқиғаның кезеңін, өтетін орнын негізсіз ауыстыратындарға қарсымын. Одан спектакль «заманауи»  болып кетпейді, айталық «Ромео мен Джульеттаны» алсақ, оның киімі мен декорациясы емес, идеясы жаңа болу керек. Сонда ғана оны «бүгінгі заманғы» деп айта аламыз. Ал, егер киім үлгісі, декорациясымен қоса идеясы жаңа болса, спектакльдің басты идеясымен ұштасса, барлығы логикаға сыйымды негізі болса, онда спектаклді қабылдайсың. Сол сияқты менің конкурсқа дайындаған спектаклім «Севильдік шаштараздың» оқиғасы болашақ туралы баяндайды. Адам баласы техникаға иек артып алғандықтан, ойлау қабілеті нашарлап кеткен, жалпы рухани азғындаған кезі айтылады. Яғни, адам бәрін техникаға артып қойып, өздері түк әрекет істемейтін болады, адам мен адамның бір-бірімен қарым-қатынасы болмайтын кез. Спектакль идеясы жағынан бірден ашылды деуге болады.  Мысалы, мұндағы Фигаро –  робот, ол дәл адамның көшірмесінде жасалған. Шаш та қияды, жуындырады да, жалпы сан қырлы функциялары бар робот.  «Болашақта» өмір сүріп жатқан  адамдар сол роботқа сүйеніп алғаны сондай, түк әрекетсіз күш жағынан да, рухани жағынан да әлсіреген. Мұның соңы қайда апарады? Қазіргі таңда ата-аналары балаларға туа сала телефон беріп қояды, ол балалар кейін өскен кезде қандай болады? Оның ішінде не көріп жатыр, олар көретін мультфильмдердің идеологиясы қандай? Қорқынышты персонаждар бар ма? Оның бәрі кішкентай баланың психикасына әсер ететіні сөзсіз, оны кім қадағалап отыр? Кез келген шығарманы қойған кезде үлкен бір идеяны ашып көрсету режиссерлер үшін басты мақсат болуы керек.  

Байқауымызша, опера режиссері деген мамандықтың өзі аз сияқты.

– Ия, осы мамандықты оқып, бірақ, опера режиссерлері болып шыққандар аз, мысалға біз оқуға түскенде қаншама адамдар бір орынға таласады, соның ішінде бір оқытушы-шебердің өзіне он адам алынса да оқу барысында бірнешеуі оқу орнынан кетеді, оқуды бітіргенде режиссер болып қалыптасатын соның ішінде біреуі ғана болуы мүмкін. «Бір группадан біреуің режиссер болып шықсаң, сол да қуаныш» деп ұстазымыз айтатын. Бүкіл әлемді алып қарасақ та, опера режиссері саусақпен санарлық.

Бұл сонда осы саланың қиындығынан ба?

– Бұған көп фактор себепші. Опера дегеніміз бүкіл жанрлардың синтезі ғой. Ішінде бүкіл жанр тоғысып жатады. Сондықтан музыкалық театрда бірінші мән беретін нәрсе – музыка.  Режиссер – біріншіден,  музыкант болу керек. Музыканы терең білуі тиіс, әсіресе, операдағы партитурада композитор жазған музыкалық драматургияны талдай білуі тиіс. Әдетте драма театрында драматургтердің пьесасын оқығанда сөздің драматургиясына, сөздің өзіне  жүгінеміз ғой, ал операда драматургтің  либреттосы-пьесасы емес, музыканың драматургиясына жүгінеміз. Операда либретто бар, ол да  драматургияға жатады. Бірақ опера режиссерлері осы музыкалық драматургияға жүгінеді. Ең қиыны осында, осыны зерттеп, талдай білу үшін режиссер бірінші кәсіби музыкант болуы керек. Бұрындары режиссураға қалай түсетін? Бала кезден музыка мектебінде оқыса, одан кейін консерваторияны бітіреді, одан кейін ғана 25-тен жасы асып музыкалық  режиссерге түсетін. Онымен ары қарай режиссер болып аяқтанып кетудің өзі екіталай. Бірақ қазір  жағдай басқаша, 18 жастан да түскендер бар.

«Нано-опера»

Мәскеуде өткен «Нано-опера» конкурсы  қашаннан бар?

– Мәскеуде 2013 жылы ашылған болатын. Сол уақыттан бері оған бірнеше мәрте қатысып жүрген режиссерлер бар екен. Түсінгенім – дүние жүзінде жасы 40-қа толмаған 200-дей режиссер бар, солардың ішінен 10 шақты режиссер ғана әдетте финалға жетеді. Финалда көрермен көзінше сайыс өтеді. Ал енді қазіргі, мен қатысып жатқан «Digital opera-да» да дәл сондай көрініс – 200-ден аса режиссерден іріктеліп он төртеуіміз қалып отырмыз. «Нано опера» конкурсы жайлы айтсам, бұл сияқты конкурс әлемде жоқ деуге болады, ерекше конкурс. Жалпы режиссер ешқашан ашық түрде дайындық жүргізбейді ғой. Әдетте, дайындық барысында есіктер жабылады, дайындық бөлмесіне сырттан бөтен адамдар кірмейді, дайындық іштей сырласу арқылы жүргендей болады. Егер де сырттан біреу келіп қалса, дайындық өзінің атмосферасын жоғалтады және артистердің өздері өзін басқаша сезіне бастайды. Режиссердің өзі де қолайсыздық сезінеді. Ал «Нано опера» сайысында зал толы көрермен, алдыңғы қатарда толып отырған театр сыншылары, сондай-ақ  дүниежүзілік театрлардың алпауыт режиссерлері мен көркемдік жетекшілері, одан қалды бүкіл әлемге интернетпен онлайн трансляция жасап тұрған «Культура» телеарнасы мен қазылар алқасында жаңағы театр мамандарынан басқа медиажюрилері тағы бар. 

Олар қандай талаптармен қарайды, режиссерлік шеберлікке ме?

– Бұл кешенді нәрсе, жан-жақты қарайды. Коммуникабельділік, талант, ойлау деңгейі... толып жатыр. Жалпы театр режиссерлері психолог болады, адамды көре сала, оның бойында қандай қабілеті барын, табиғатынан жетпей тұрған не нәрсе екенін байқап қояды ғой. Мәселен, конкурсқа қатысушы 200-ден астам адамның іріктеу кезеңінде конкурс талаптарына сәйкес алдын ала жазбаша жұмысы қаралды. Қағаз жүзінде операға, музыкалық драматургияға талдау жасалады. Сол опера арқылы не айтқымыз келеді? Бұл үлкен бір идеяны алып келуі мүмкін, ол қоғамдағы не әлемдік деңгейдегі, әлемдік масштабтағы идея болуы мүмкін. Осы шығарма арқылы астарлап жеткізетін дүниелер болады. Сахнаның заңдылықтарын жазбаша түрде кәсіби деңгейде жеткізе ала ма,  қалай құрастыра алады? Тіпті мизансценаларға дейін тәптіштеп нүктесіне дейін жазу керек. Соған үлкен мән береді.

 «Режиссер болып қалыптаспайды, режиссер болып  туады»

Бізде  опера режиссерлері бар ма?

– Әрине, бар.  Абай театрында істеп жүрген апайларымыз бар. Біреуі – Ляйлим Иманғазина және Наталья  Кагадий.

Опера режиссеріне оқыту қалай бізде?

– Өкінішке орай, бізде оқытпайды. Тоқсаныншы жылдары Алматыдағы Жүргенов атындағы өнер академиясында ашылып, екі мыңыншы жылдары қайта жабылып қалған болатын. Наталья Кагадий – сол Жүргеновтен музыкалық режиссер ретінде бітіріп шыққан бірінші әрі соңғы маман. Ол кафедраның жабылған себебі де түсінікті, тек қана режиссурадан сабақ беретін маман ғана емес, одан басқа да қосымша пәндерден беретін мамандар жоқ, ал ең керек мамандық ол – музыкалық драматургияны талдау.

Бұл табиғаты бөлек өнер ғой. Сізді осы өнерге не әкелді?

– Мен өзім бала кезімнен осындай ортада өстім. Үй-ішімізде  бәрі өнер адамдары.  

Әкеңіз Махмұт Тойкенов опера әншісі. Нарұл Тойкенов сіздің ағаңыз...

– Ия, әкем де, анам да өнер адамдары. Ал Нарұл ағам тоқсаныншы жылдары «Әнші балапан» конкурсында «Джамайкамен» танылған. Қазір «Астана Операда»  солист болып қызмет жасайды.

Маман болып қалыптасқанша осы салада оқи бердіңіз…

– Алты жасымнан кәсіби музыка мектебінде оқыдым, пианист болып бастадым. Одан соң республикалық А. Жұбанов атындағы музыкалық мектебіне баян аспабына ауысып, кейін Астанадан қазақ музыкалық ұлттық академиясын бітіріп шықтым. Сол кезде Қазақ ұлттық Өнер университетінде театр факультеті ашылды, сол кезде жаңа леппен, мұғалімдер үлкен ынтамен бастады. Біз, шынын айтқанда, түннің жай уақытына дейін оқитынбыз, таңертең сағат сегізден аса сабақ басталады... сол жерде кейде түнейтінбіз де. Үшінші курста Жүргеновке барып ауысып, режиссура саласының іргетасын қалаушылардың бірі, соңғы тұяғы деп айтсам да болады, ірі тұлғаның бірі Маман Байсеркеновтің кітабымен танысып, арманым сол кісінің алдынан сабақ алу болды. Сөйтіп үшінші курстан бастап, Маман Байсеркеновтен оқыдым. Ол кісі де мәскеулік оқу орнын бітірген, үш рет Сталин сыйлығын алған, бүкіл одақ ішінде Қызылордада отырып театрын үлкен деңгейге жеткізген, неміс театрында, Алматыда ТЮЗ-де істеген адам. 

Ресейде білім алған екенсіз.

– Арманым Ресей театр өнері институты – ГИТИС-ке түсу болды.  Александр Борисович Титель, ол кісі Ресейдің халық әртісі, естуіміз бойынша ұстаз ретінде өте білікті маман. Ол кісі  К.С. Станиславский және Вл. И. Немирович-Данченко атындағы музыкалық театрының бас режиссері әрі көркемдік жетекшісі. Сол кісінің курсына түстім, әрине, бірден түсе алмадым, ол үшін алдымен Мәскеудегі өнер, мәдениет және туризм мамандарын даярлау академиясында Борис Покровскийдің тікелей оқушысы, драма режиссері ретінде бәрі білетін Константин Станиславскийдің тікелей шәкірті Мария Осиповна Кнебельден және опера режиссері ретінде Борис Покровскийден бітірген Кузнецов Николай Ивановичтен оқып, содан кейін барып үлкен дайындықпен ГИТИС-ке де түстім. 

Бұл маңызды ма?

– Ол жақтың түсінігінде, Ресейде «сен қай жерден бітірдің?» деп сұрамайды екен, «кімнен бітірдің?» деп сұрайды. Сондықтан мен Ресейде жүргенде кімнен бітірдің? дегенде ұялмай айта аламын. Бірақ, бұл кісілерден бітіруін бітіріп, режиссер болмай қалатындары да бар. «Режиссер болып қалыптастайды, режиссер болып туады» дейтін мұғалімдеріміз.

Келесі сұрақ репертуар туралы болсын.

– Опера деген қазақтардың жадында жоқ нәрсе ғой, біз сырттан алып, соны игеріп отырмыз. Мысалы, Қытайда өзінің ұлттық операсы бар, ол ешқандай операға, театрға ұқсамайды, егер бізде де солай болғанда, мәселе басқа болар еді.  Біз сыртқы мәдениетті қабылдап отырмыз. Тіпті қойылатын опералардың өзі европалық, батыстық шығармалар. Қазақ опералары туралы айтсақ, баяғыда Алматыда театр ашылған кезде қаншама  қыруар еңбек істеліп, қаншама  опера жазылған, сол жылдары қаншама опера дүниеге келді. Ал Тәуелсіздік алғалы қаншама опера жазылғанын білеміз бе?  Сол бұрынғы «Біржан-Сал», «Қыз-Жібек», «Абай», «Қамар Сұлу»... Бұрынғы жазған опералар желісінде әлі жүрміз. Әрине, ол кісілердің жазып кеткендері қазіргі замандағы батыстық шығармалардан еш кем емес. Музыкалық драматургиясын жақсы сақтаған, сахнаның заңдылықтарын – бәрін дұрыс жеткізген. 

Енді не жетпейді, мәселе неде?

– Меніңше, бұл сол кезде бір леппен келген мамандарға байланысты болған сияқты. Олар, былайша айтсақ, «практиктер» болған. Солардың ықпалы қатты болған. Ал енді өзіміздің композиторлар опера жазу үшін осы театрдың ішінен шығу керек деп ойлаймын. Бүгінгі күні кейбір композиторлар сырттан отырып жазады... Ал егер композитор  режиссермен, дирижермен сценографтармен бірігіп жұмыс жасаса музыкалық драматургия сахнаның заңдылығымен үйлесер еді. Ол үшін композитордың өзі театрдың ішінде жүріп, барлық спецификасын іштей білуі керек. 

Театрдағы жұмысыңыз туралы айтыңызшы.

– Мен осы театрдағы бүкіл репертуардағы опералардың режиссерімін. Бүкіл репертуарды жүргізетін әрі режиссер, әрі ассистент рөліндемін. Жоғарыда айтқанымдай, маман тапшы, өкінішке орай опера режиссері ретінде «Астана Опера» театрында жалғызбын. Тағы да қатарымызға жас мамандар қосылса екен деген үмітім бар. Арасында балаларға арналған опера қойдым. Алдағы уақытта  «Айсұлу» операсын қою жоспарда тұр. Театр әлі жас, әлі жетіспейтін көп нәрсе бар. Қарның ашатын нәрсе –  театр әлемі әлі бізге енген жоқ. Бұл жерде тек қана әртістерді айтып отырғаным жоқ, көрермендердің өзі әлі толыққанды сіңіре қойған жоқ. Қарапайым сөзбен айтқанда, театрға қалай келіп-кетуді білмейтін адамдар көп. Театр – нағыз өнер ордасы ғой. Мұндай мәртебелі, рухани орда жоғары мәдениетті талап етеді...

«Менталитетке байланысты қою керек»

Өнерді жасауға келген адамдарға қолдау болмаса сол өнері ішінде кетеді, не тұншығады, қалай болғанда да кеңістік болмаған жерде оны толық беру қиын, ол тек сол өнерді қабылдайтын, күтетін, түсінетін ортаға керек. Сіздің пікіріңіз... 

– Осы конкурстың арқасында, нағыз мамандардың арасына барып бір серпіліп қалдық. Бір деңгейге жеттік, ары қарай өсетін мүмкіндік жоқ. Қазіргі мақсатым –  басқа елге шығу, Европа мен Америка сахналарында қойылым қою. Өйткені ол жақта мүмкіндік бар сияқты. Театр көп, жұмыс істеуге мүмкіндік мол. Америка біз үшін өте  алыс, мәдениеті де, театр туралы түсінігі де мүлдем басқа. Европаны білемін. Француздармен де араласып көрдік, жастарымен бүгінге дейін қарым-қатынастамыз. Германиялық, италияндық опера режиссерлері және сценографтарымен байланыстамыз. Ресеймен сол ортаны жақсы білеміз. Менің мақсатым – біздің кезінде жазылған ұлттық операларымызды,  осы театрда қойылып жүрген шығармаларды сол жаққа шығару.

Қалай қабылдайды екен деп пе?

– Жоқ, қабылдату – ол режиссердің мақсаты. Әр елдің менталитеті әртүрлі. Сол менталитетке байланысты қою керек. Егер мен оны осы қазақтың менталитетімен қойсам, оларға ештеңе қызық емес болуы  мүмкін. Егер өздеріне ұқсатып қойсаң ары қарай жалғастырып әкетеді, бұл шығармаға қызығушылық артуы мүмкін. Оның бір мысалы – Ресейде орыстардың қаншама опералары жазылған, Чайковскийден басқа Мусорский бар, ол шығармаларды Европа бұрын білмейтін, білетіні көбінде Чайковскийдің шығармалары болатын. Басқа шығармаларды бір-ақ режиссер арқылы білді, ол Дмитрий Черников.  Сәті түсіп Германияда бір опера қойды, өзін көрсеткеннен кейін ақырындап орыстың операларын өзі ұсынып, қойып жүрді. Орыстың операсын Германияда таныту үшін  көрермендердің түсініктеріне байланысты қою керек болды. Ал Ресейде бірінші көрген адамдар қатты ыза болды, «мынау біздің ұлттық дүниемізді бұзып, быт-шытын шығарды ғой» деп шулады, ақыры сол шығарманы қойғанның арқасында басқа театрларда қызығушылық пайда болды. «Мынадай шығарма бар екен ғой» деп, сол шығармаға қызығушылықтары арта бастады. Сол шығарманы бүкіл әлем тани бастады. Менде де сондай ой бар. Бірақ өзіміздің шығармаларымызға байланысты.

Жалпы театрдың репертуарында қанша қойылым бар?

– Жылына екі-үш жаңа опера репертуарға қосылып отырады.  

Аншлагпен өтетін қойылымдар бар ма?

– Болады, әрине. Әсіресе, премьера кезінде. Мысалы, «Абай» операсы қалай өтті! Италияға апарған кезде Италия халқы жібермей қойды. 

Италияда солай болуы түсінікті. Олар түсінеді. Біздің өзімізде ше?

– Жалпы, Астана халқының өзі суықтау. Бірақ, Алматыға гострольдік сапармен барған кезде халық мүлдем басқаша қабылдаған еді. Бір жылулықты сезіндім. 

Мүмкін, кішкентайынан сіңіріп, қабылдамағаннан шығар?

– Бізде қазір театр сабағы өтеді, мектептерден балалар келіп, осы жерде сабақ алады, театр этикеті, сахна құрылымы, спектакльдер жайлы айтамыз. Сол балалар өсіп келгенде тәрбиелі көрермендер пайда болады, олардың арасынан артистер шығуы мүмкін. Театр тарапынан сондай жұмыстар жасалып жатыр.

Жалпы мамандар туралы не айтасыз? Қолдау жағы қалай?

– Жалпы бізде өз мамандарымызды қолдаса екен деймін. Ол тек өзімді айтып отырғаным жоқ, видео-суретші маман, көркемдік жарық беруші маман бар, солардың бәрінің жолдарын ашу керек. Он адамды конкурс жариялап таңдап, Германия ма немесе басқа  шетелде оқытса... Не болмаса, Қазақ ұлттық өнер университетінде мамандар даярланып, он адамның ішінен бір адам шықса да риза болар едік. Сөйтіп бес-алты жылда бірнеше режиссер пайда болса дейміз. Оның өзі бәсекелестік тудырып, олар өз алдына дами береді. Жастарға қолдау болса екен. Театр ашылғалы он жыл болды ма, осы он жылда екі мәрте жинап, режиссерлерді оқытып шығуға болар еді. Жалпы болашақта үлкен арманым –  өз дүниемізді өзіміз жасасақ деймін. Қойылым жасаған кезде ысырап қылмай, керісінше өзімізді көтеру керек. Мысалы, басқа елде қалай істейді? Өз мамандарын көтереді де, сол мамандарды басқа ел шақырады. Айталық, Ресей бізді шақыратын деңгейге жетсек. Жастарға сондай мүмкіндік берсе, олар көзбен көріп, қолмен ұстағаннан өседі, қате болса қателессін, бірақ, мүмкіндік болсын. Менің қазіргі істеп жатқан үлкен шаруам деп айтсам болады, Санкт-Петербургте «Digital Opera» сайысына дайындық. Бұл командамен жұмыс істейтін сайыс. Командамызбен сайыстың финалистері болдық. 

Бұл сөз қандай мағына береді?

– Digital Opera деген мультимедиа мен театр әлемінің қосындысы. Осы қосындыдан соның ортасын табу. Қазіргі таңда театрға жаңа технология еніп жатыр, кейбіреуі оны театрда мөлшерден тыс пайдаланып, содан қойылымның көркемдік тұтастығы жоғалады, техникаға көп мән берген кезде, театр мен мультимедиа технологиясының тепетеңдінін таба білу керек.

Петербург сапары туралы аз-кем айтсаңыз... 

– Командамыздың аты «Yeren backstage» деп аталды. Петербургте Эрмитаж театрында Гетенің «Фауст» шығармасының үзіндісін ұсынып қойдық. Мақсат – өзіміздің театрда жұмыс істеп жүрген жастарды көрсету, өзіміздің суретшілерді өсірсек, болашақта өзіміздің мамандарымыз өзіміздің театрда қызмет етсе екен деген ой. 

Командаңызда кім бар?

– Командамда медиа-суретші бар, бұл осы театрдан тәжірибесі арқылы өскен жігіт, аты-жөні Азамат Құттығожин. Одан кейін Дариға Тайшықова, ол костюм суретшісі. Малика Төлегенова, сахнаның сценография жағының маманы, осы екі маман дизайнер ретінде Италияда, Дубайда оқыған. 

Жастар мемлекеттен қолдау көру үшін не істеуі керек?

– Қолдау үшін біздің жастар өз өнерін шетелде паш етуі керек. 

Неге міндетті түрде әуелі шетелде танылып, сосын барып өзіміздің елде мойындалуы керек? Керісінше болмай ма?

– Дәл қазір ол түсінікке не істей қоямыз? Талпынамыз. Қайтып келіп бүкіл жинаған тәжірибемді елге сіңіргім келеді.

Бізде бәрі кеткісі келеді, қайта оралғысы келмейтін адамдар көп.

– Әрбір қазақ басқа елге баруға тырысу керек, бірақ, ел үшін жұмыс істесін. Тіпті келмей-ақ қойсын, бірақ, ұлттық мүдде болу керек.

Экспериментке қалай қарайсыз?

– Жастар авангардтық спектаклдерге еліктейді, ия, ол дұрыс, бірақ кейде шектен шығып кетеді. Әсіресе, оқуын енді бастаған студент алады да эксперимент жасап жүреді. Ал ГИТИС-те эксперимент деген мүлдем ойға келмейтін нәрсе. Біреу бастайын десе оны бірден «сектант» дейді, адам түсінбейтін нәрсені жасағанша әуелі фундаментальді, қаншама рет сүзгіден өткен классиканы жоғарғы деңгейде жасап көрші, одан кейін өзің біл.  

Ол дәстүрден алшақтауға әкеле ме?

– Ия, одан кейін Европаға еліктеу бар. Әсіресе, немістерге.  Айталық  біз ешқашан неміс бола алмаймыз ғой. Қазақтардың өз түсініктері, менталитеті бар. Мысалы, европада  жалаңаш адам сахнада болса аса ешкім сөкпейді. Қыз бен жігіт сүйісіп жатады, бірақ осындай сахнаны  басқаша көрсететін қаншама тәсілдер бар! Біздің түсінігімізде театр дұрыс жолды насихаттау керек. Жақсыны көрсетіп насихаттау бар, ол қиын нәрсе. Жаманды көрсету оңай. Фильм түсірсең де солай, кеше бір жастардың фильмінде презентациясында болдым, керемет жасалған жұмыс, бірақ ішінде боқтық сөз, жалаңаш сахна бар. Фильмнің өзінде де біз күнделікті нәрсені емес, жоғары мәдениетті көрсетуіміз керек, халық соны көргенде соған еліктеуі тиіс. Сондайға алып келу керек. Жалпы халықтың алдына шығатын адамның сөз саптауы, өзін ұстауы, түр-келбеті бөлек – оған қарағанда халық қызығып тұруы керек. Біздің мақсатымыз –  жоғарғы мәдениетті көрсету, соған ұмтылу керек. 

 Әңгімеңізге рахмет.